Դիտել Մահ էջի աղբյուրը

[[Պատկեր:Kuoleman Puutarha by Hugo Simberg.jpg|alt=|thumb|Kuoleman puutarha, Hugo Simberg (1906)]]

[[Պատկեր:Skullclose.jpg|thumb|Մարդու [[գանգ]]ը հաճախ օգտագործվում է որպես մահվան խորհրդանիշ]]
'''Մահ''', կենդանի օրգանիզմի կենսագործունեության դադարը, ինչպես նաև այն որակական վիճակը, որում գտնվում է նախկինում կենդանի եղած մարմինը։ Մահվան առավել հաճախակի պատճառներ հանդիսացող պատահարներից ու իրադարձություններից են [[հիվանդություն]]ները, [[ծերացում]]ը, [[Որսորդություն|որսը]], [[սպանություն]]ը, [[սով]]ը, [[ինքնասպանություն]]ը, [[ջրազրկում]]ը, [[թերսնուցում]]ը և ծանր վնասվածքների հանգեցնող [[դժբախտ պատահարներ]]ը<ref>{{Cite web |last=Zimmerman |first=Leda |date=2010 թ․ հոկտեմբերի 19 |title=Must all organisms age and die? |url=http://engineering.mit.edu/live/news/1223-must-all-organisms-age-and-die |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101101081710/http://engineering.mit.edu/live/news/1223-must-all-organisms-age-and-die |archivedate=2010 թ․ նոյեմբերի 1 |accessdate=2012 թ․ փետրվարի 5 |publisher=Massachusetts Institute of Technology School of Engineering |df=dmy-all}}</ref>։ Շատ դեպքերում կենդանի օրգանիզմների մարմինները մահից հետո սկսում են քայքայվել։ Միաբջիջ օրգանիզմի գոյության շրջանի ավարտը կարող է լինել ինչպես մահը, այնպես էլ դրա [[միտոզ|միտոտիկ բաշխումը]]։

Մահը, հատկապես մարդկանց մահը, սովորաբար համարվում է տխուր կամ տհաճ դեպք՝ մեռած մարդու հետ կապվածության և նրա հետ սոցիալական, ընտանեկան կապերի խզման պատճառով։ Մահվան հանդեպ վերաբերմունքը ներառում է նաև [[մահից վախ]]ը, [[նեկրոֆիլիա]]ն, [[տագնապ]]ը, [[վիշտ]]ը, [[սուգ]]ը, զգայական ցավը, [[դեպրեսիա]]ն, [[կարեկցանք]]ը, [[ցավակցում]]ը, [[մենություն]]ը և [[մելամաղձություն]]ը։ Մահվան էությունը հազարամյակներ շարունակ եղել է կրոնների ուշադրության կենտրոնում և փիլիսոփայական պրպտումների առարկա, իսկ [[հետմահու կյանք]]ի գոյության, [[Դատաստանի օրը|դատաստանի]] և նախկին մեղքերի համար պատժի զանազան վարկածները կրոնական հավատալիքների հիմնասյունն են։

== Ծագումնաբանություն ==
Հայերենում «մահ» բառը պատկանում է [[Հնդեվրոպական նախալեզու|հնդեվրոպական նախալեզվի]] -mer «մեռնել» արմատին, որոնցից են առաջացել նաև «մեռնել» և «մարդ» բառերը։ Սակայն պարզ չէ, թե հայերեն «մահ» բառը [[Բնիկ հայերեն բառեր|բնիկ հայերեն]] բառ է, թե [[Իրանական փոխառությունները հայերենում|իրանական փոխառություն]]<ref>{{Գիրք:Աճառյան|233|3}}</ref>։

== Առնչվող բառեր ==
Մահվան հասկացությունը, պատճառները, ինչպես նաև մահվանը վերաբերող շատ այլ երևույթներ, բազմիցս քննարկվել են՝ ձևավորելով շատ գիտական, իրավաբանական և սոցիալական տերմիններ և մեղմասություններ։ Երբ մարդը մահանում է, ասում են նաև, որ մարդը հեռացավ կյանքից, ննջեց, հոգին ավանդեց և այլն<ref name=":0">{{Գիրք|հեղինակ=Աշոտ Մուրադի Սուքիասյան|մաս=|վերնագիր=Հայոց լեզվի հոմանիշների բառարան|բնօրինակ=|հղում=http://www.nayiri.com/imagedDictionaryBrowser.jsp?dictionaryId=25&dt=HY_HY&query={{PAGENAME}}|հրատարակություն=|պատասխանատու խմբագիր=|վայր=Երևան|հրատարակչություն=Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն|թվական=1967|հատոր=|էջերի թիվ=|մեջբերվող էջեր=|isbn=}}</ref>, որոնք բոլորն էլ սոցիալական, կրոնական, առօրյա կյանքի կամ հայհոյական տերմիններ են կամ մեղմասություններ։ Առանց կյանքի մահացած մարդը դիակ է, դի, աճյուն կամ մարմին, մասունքներ իսկ երբ քայքայվում է մնում է միայն կմախքը<ref name=":0" />։ Մարդուց բացի այլ կենդանի օրգանիզմների դեպքում կիրառում են նաև «սատկել» բայը, իսկ դիակն կարող են անվանել նաև լեշ կամ գեշ։ Հայերենում որպես մահանալու ավելի քաղաքավարի ձև օգտագործում են «(կյանքից) հեռանալ» արտահայտությունը։ [[Դիակիզումի]]ց հետո մնացած մոխիրը կարող են անվանել նաև «մասունքներ»։

== Ախտորոշում ==
[[Պատկեր:All_causes_world_map-Deaths_per_million_persons-WHO2012.svg|մինի|Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության մոտավոր հաշվարկներով 2012 թվականին մեկ միլիոնում մահացած մարդկանց քանակը։
{{refbegin|3}}{{legend|#ffff20|1054-4,598}}{{legend|#ffe820|4,599-5,516}}{{legend|#ffd820|5,517-6,289}}{{legend|#ffc020|6,290-6,835}}{{legend|#ffa020|6,836-7,916}}{{legend|#ff9a20|7,917-8,728}}{{legend|#f08015|8,729-9,404}}{{legend|#e06815|9,405-10,433}}{{legend|#d85010|10,434-12,233}}{{legend|#d02010|12,234-17,141}}{{refend}}]]

=== Նշաններ ===
[[Տաքարյուն կենդանիներ|Տաքարյուն կենդանու]] մահը ցույց տվող նշաններից են՝
* [[Շնչառության կանգ]]
* [[Սրտի կանգ]]
* {{lang|la|''[[Pallor mortis]]''}}, գունատություն, որը առաջանում է մահից 15-120 րոպե հետո։
* {{lang|la|''[[Livor mortis]]''}}, արյան հավաքումը մարմնի ստորին հատվածում։
* {{lang|la|''[[Algor mortis]]''}}, մարմնի ջերմաստիճանի իջեցումը մահից հետո։
* {{lang|la|''[[Rigor mortis]]''}}, դիակի վերջույթները դառնում են պինդ (լատիներեն՝ rigor) և դժվարանում է դրանք շարժելը։
* Քայքայում, ավելի պարզ նյութեր քայքայումը, որը ուղեկցվում է ուժեղ, անդուր հոտով։

=== Սահմանման բարդություն ===
{{main article|Մահվան բժշկական սահմանում}}
[[Պատկեր:StillLifeWithASkull.jpg|alt=Symbols of death in a painting: it shows a flower, a skull and an hourglass|մինի|Ծաղիկը, գանգը և ավազի ժամացույցը խորհրանշում են կյանքը, մահը և ժամանակը։ Հեղինակ՝ [[Ֆիլիպ դե Շամպայն]], 17-րդ դար։]]
Մահվան երևույթը հասկանալը գլխավորապես կախված է մահվան սահմանումից<ref name="MohammadSamir">{{Cite journal |author1=Samir Hossain Mohammad |author2=Gilbert Peter |year=2010 |title=Concepts of Death: A key to our adjustment |journal=Illness, Crisis and Loss |volume=18 |issue=1}}</ref>։ Մահը սահմանելու շատ գիտական մոտեցումներ կան։ Օրինակ՝ շատ բժշկական գիտություններում [[գլխուղեղի մահ]]ն է համարվում այն պահը, երբ գլխուղեղի ակտիվությունը դադարում է և վրա հասնում մահը<ref name="MohammadSamir" /><ref>{{Cite web |title=Additional Lifespan Development Topics |url=http://highered.mcgraw-hill.com/sites/dl/free/0078883601/680442/Additional_Lifespan_Development_Topics.pdf |accessdate=2014 թ․ հունվարի 18 |publisher=McGraw-Hill Companies}}</ref><ref>[http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/Fenwick%20Book%20Review%20Human%20Immortality;%20%20Death%20and%20Adjustment%20Hypotheses%20Elaborated.x.x.pdf Human Immortality; Death and Adjustment Hypotheses Elaborated.] Book Review by Dr. Peter Fenwick  {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130518024043/http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/Fenwick%20Book%20Review%20Human%20Immortality%3B%20%20Death%20and%20Adjustment%20Hypotheses%20Elaborated.x.x.pdf|date=18 May 2013}}</ref><ref>[http://www.rcpsych.ac.uk/pdf/Hossain%20Facing%20the%20Finality.pdf Facing the finality – Death and Adjustment Hypotheses] Dr. Mohammad Samir Hossain, 2009</ref>։

Մահը սահմանելու բարդություններից մեկը այն [[կյանք]]ից առանձնացնելն է։ Եթե մահը դիտարկվի որպես ժամանակային պահ, այն կարող է լինել այն պահը, երբ կյանքը ավարտվում է։ Մահվան վրա հասնելը որոշելը դժվար է, քանի որ կյանքի ֆունկցիաները տարբեր [[օրգան համակարգեր]]ում դադարում են ոչ միաժամանակ<ref>{{Cite magazine |author=Henig, Robin Marantz |date=2016 թ․ ապրիլ |title=Crossing Over: How Science Is Redefining Life and Death |url=https://www.nationalgeographic.com/magazine/2016/04/dying-death-brain-dead-body-consciousness-science/ |publisher=[[National Geographic (magazine)|National Geographic]] |accessdate=2017 թ․ հոկտեմբերի 23 |authorlink=Robin Marantz Henig}}</ref>։ Այս պատճառով անհրաժեշտ է հստակ սահմանել կյանքը և մահը բաժանող սահմանը, որը դժվար է, քանի որ կյանքը միանշանակ չի սահմանվում։ Այս խնդիրն ավելի է արտահայտվում, երբ բանը հասնում է մահվան բժշկագիտական սահմանմանը։

Կյանքը հնարավոր է սահմանել նաև հաշվի առնելով [[գիտակցություն]]ը։ Երբ գիտակցությունը դադարում է գոյություն ունենալ, կենդանի օրգանիզմը համարվում է մահացած։ Այս մոտեցման բացերից մեկն այն է, որ կան շատ կենդանիներ, որոնք կենդանի են, բայց ըստ երևույթի չունեն գիտակցություն (օրինակ՝ [[միաբջիջ օրգանիզմներ]]ը)։ Մյուս խնդիրը՝ գիտակցության սահմանման մեջ է, գիտակցությունը ժամանակակից տարբեր գիտնականների, հոգեբանների և փիլիսոփաների կողմից սահմանվում է տարբեր կերպ։ Բացի այդ, շատ կրոնների, այդ թվում՝ [[Աբրահամյան կրոններ|աբրահամյան]] և [[Դհարմական կրոններ|դհարմական]] ավանդույթների համաձայն մահը չի բերում գիտակցության ավարտին։ Որոշ մշակույթներում մահը ավելի շատ գործընթաց է, քան միանվագ դեպք, այն արտացոլում է [[Հոգի|հոգու]] մի վիճակից մյուսի անցումը<ref>{{Cite book |last=Metcalf |first=Peter |url=https://archive.org/details/celebrationsofde0000metc |title=Celebrations of Death: The Anthropology of Mortuary Ritual |last2=Huntington |first2=Richard |publisher=Cambridge Press |year=1991 |place=New York}}</ref>։

Մահվան մյուս սահմանումները կենտրոնանում են ինչ֊որ բան ավարտվելու հատկանիշներից մեկի վրա<ref>Oxford English Dictionary{{clarify|date=January 2014|reason=This is not a proper reference citation. Use Template:Cite web or similar to provide source details.}}</ref>։ Այս առումով «մահը» ավելի շատ նկարագրում է մի վիճակ, երբ ինչ֊որ բան ավարտվել է, օրինակ՝ կյանքը։ Սրանով կյանքի սահմանումը ինքնաբերաբար սահմանում է մահը։

Պատմականորեն մահվան պահի սահմանումը միշտ եղել է անհստակ կամ սուբյեկտիվ։ Մահը սահմանվել է որպես սրտի զարկերի դադար, ապա շնչառության կանգ, [[սրտաթոքային ռեանիմացիա]]յի զարգացումը, սակայն, ցույց տվեց, որ այս սահմանումը կարող է սխալ լինել, քանի որ սրտի զարկերի և շնչառության կանգը հնարավոր է վերականգնել։ Սրտի և թոքերի գործունեությունը հնարավոր է հաճախ վերականգնել կյանքն ապահովող սարքերով, [[Օրգանների փոխպատվաստում|օրգանների փոխպատվաստմամբ]] և [[էլեկտրակարդիոստիմուլյատոր]]ով։

Այսօր, երբ անհրաժեշտ է հստակ սահմանել մահվան պահը բժիշկները հիմնվում են գլխուղեղի մահվան կամ կենսաբանական մահվան վրա․ մարդիկ համարվում են մահացած, երբ [[գլխուղեղ]]ի էլեկտրական ակտիվությունը այլևս հնարավոր չէ հայտնաբերել։ Համարվում է, որ էլեկտրական ակտիվության դադարը խոսում է գիտակցության դադարի մասին։ Գիտակցության կանգը պետք է լինի մշտական․ [[էլեկտրաուղեղագրություն]]ը թույլ է տալիս հեշտությամբ տարբերակել [[քուն]]ը կամ [[կոմա]]ն։

«Գլխուղեղի մահ» հասկացությունը որոշ գիտնականներ համարում են խնդրահարույց։ Օրինակ՝ [[Ֆրանկլին Միլլեր]]ը՝ [[Առողջության ազգային ինստիտուտ]]ի [[կենսաէթիկա]]յի ֆակուլտետի ավագ անդամը գտնում է, որ «վաղ 1990-ականներին գլխուղեղի մահը մահվանը հավասարացնելը շարունակաբար կասկածի տակ են առել հետազոտողների կողմից՝ հիմնվելով գլխուղեղի էլեկտրական ակտիվության բացակայության վրա։ Այս մարդիկ սակայն պահպանում են արյունաշրջանառությունն ու շնչառությունը, կարգավորում են ջերմաստիճանը, արտաթորում են, բուժում վերքերը, պայքարում հիվանդությունների դեմ և որ ամենադրամատիկն է, հղի կանայք կրում են պտուղը»<ref name="Miller">{{Cite journal |last=Miller |first=F.G. |date=2009 թ․ հոկտեմբեր |title=Death and organ donation: back to the future |journal=Journal of Medical Ethics |volume=35 |issue=10 |pages=616–620 |doi=10.1136/jme.2009.030627 |pmid=19793942| issn = 0306-6800 }}</ref>։

Այս մարդիկ, որ պնդում են, թե գիտակցության համար անհրաժեշտ է միայն նոր կեղևի ակտիվությունը, կարծում են, թե մահը սահմանելու համար անհրաժեշտ է միայն էլեկտրական ակտիվությունը։ Վերջապես հնարավոր է, որ մահվան չափանիշը պետք է լինի [[կոգնիտիվ ֆունկցիաներ]]ի մշտական կամ անդառնալի կորուստը, որը պայմանավոված է [[գլխուղեղի կեղև]]ի մահով։ Կեղևի մահվան հետ՝ [[մտածողություն]]ը և անհատականությունը բժշկական ճանապարհով վերականգնելու ամբողջ հույսը կորչում է։ Նույնիսկ գլխուղեղի ամբողջական մահվան չափանիշի դեպքում մահվան սահմանումը կարող է բարդ լինել։ ԷՈՒԳ֊ն կարող է գրանցել սխալ էլեկտրական ակտիվություն, բացի այդ, որոշ [[Դեղանյութեր|դեղամիջոցներ]], [[հիպոգլիկեմիա]]ն, [[հիպօքսիա]]ն և [[հիպոթերմիա]]ն կարող են ճնշել կամ դադարեցնել գլխուղեղի էլեկտրական ակտիվությունը։ Այս պատճառով մինչև մահվան վերջնական գրանցումը, հիվանդանոցները ունեն մահի որոշման հատուկ ընթացակարգ, որը ներառում է որոշակի միջակայքերի ընթացքում կատարվող ԷՈՒԳ։

=== Իրավաբանություն ===
{{See also|Իրավաբանական մահ}}Մարդու մահը ունի որոշակի իրավաբանական հետևանքներ։ [[Արդարադատություն|Արդարադատական]] շատ համակարգերում բժիշկը կամ իրավասու մարմինը սովորաբար տալիս է մահվան վկայական՝ հիմնվելով բժշկական քննության և եզրակացության վրա։

=== Սխալ ախտորոշում ===
[[Պատկեր:Wiertz_burial.jpg|մինի|[[Անտուան Վիրց]]ի նկարը, որը պատկերում է կենդանի թաղված մարդ։]]
Շատ պատմություններ կան կապված նրա հետ, թե ինչպես են կենդանանում բժիշկների կամ այլ մարդկանց կողմից մահացած համարվող մարդիկ։ Նրանք օրեր անց կամ արթնանում են իրենց [[դագաղ]]ում, կամ կենդանանում, երբ համարյա սկսում են դիահերձման աշխատանքները։ 18-րդ դարի կեսից հասարակության զարգացավ վախ՝ սխալմամբ կենդանի թաղվելու<ref>{{Harvnb|Bondeson|2001|p=77}}</ref> և անվստահություն՝ մահվան նշանների հանդեպ։ Մինչև [[հուղարկավորություն]]ը կենդանության նշանները որոշելու մի շարք գործողություններ են կատարել՝ բերանի մեջ լցրել են [[քացախ]] կամ դրել պղպեղ կամ կծու կարմիր պղպեղ են դրել ոտքի կամ [[Ուղիղ աղիք|ուղիղ աղու]] մեջ<ref>{{Harvnb|Bondeson|2001|pp=56,&nbsp;71.}}</ref>։

Էլեկտրահարության ժամանակ [[նյարդ]]երը մեկ ժամով կամ ավելի երկար կարող են վերականգնվել սրտաթոքային ռեանիմացիայի միջոցով, որը մեռած թվացող մարդուն թույլ է տալիս գոյատևել<ref name="Limmer">{{Cite book |author=Limmer, Dan; O'Keefe, Michael F.; Bergeron, J. David; Grant, Harvey; Murray, Bob; Dickinson, Ed |title=Brady Emergency Care AHA |date=2006 թ․ դեկտեմբերի 21 |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-13-159390-9 |edition=10th Updated}}</ref>։ Մարդիկ, որոնք երկար ժամանակ անգիտակից են եղել ցածր ջերմաստիճանի ջրում կարող են գոյատևել, եթե նրանց դեմքը մինչև վերակենդանացման բաժին հասցնելը շարունակաբար պահվի սառը վիճակում։ Այս վիճակը, երբ նյութափոխանակային ակտիվությունը և թթվածնի հանդեպ պահանջները մինիմալ են, առկա է նաև [[կետանմաններ]]ի մոտ և հայտնի է [[կաթնասունների սուզման ռեֆլեքս]] անվանումով<ref name="Limmer" />։

Բժշկական տեխնոլոգիաների զարգացման հետ անհրաժեշտություն է առաջանում վերանայել անձին կենդանի կամ մահացած բնորոշելը, էլեկտրական ակտիվության բացակայությունը բավարար չէ մարդուն մահացած համարելու համար։ Այս պատճառով առաջարկվել է մահվան տեղեկատվատեսական սկզբունքը<ref name="InfoDeath2">{{Cite web |last=Merkle |first=Ralph |title=Information-Theoretic Death |url=http://www.merkle.com/definitions/infodeath.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160809190714/http://www.merkle.com/definitions/infodeath.html |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 9 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 5 |website=www.merkle.com |quote="A person is dead according to the information-theoretic criterion if the structures that encode memory and personality have been so disrupted that it is no longer possible in principle to recover them. If inference of the state of memory and personality are feasible in principle, and therefore restoration to an appropriate functional state is likewise feasible in principle, then the person is not dead."}}</ref>, որը ավելի լավ է բնութագրում, թե երբ է մարդը մահացած։ Այս սկզբունքը, սակայն, ունի շատ քիչ կիրառություն [[կրիոնիկա]]յից դուրս։

Մահացած օրգանիզմները վերակենդանացնելու որոշ գիտական փորձեր են կատարվել, որոնք շատ քիչ հաջողության են հասել<ref>{{Cite news |date=2005 թ․ հունիսի 28 |title=Blood Swapping Reanimates Dead Dogs |url=http://www.foxnews.com/story/2005/06/28/blood-swapping-reanimates-dead-dogs/ |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161014135940/http://www.foxnews.com/story/2005/06/28/blood-swapping-reanimates-dead-dogs.html |archivedate=2016 թ․ հոկտեմբերի 14 |accessdate=2014 թ․ հունվարի 18 |newspaper=Fox News |df=dmy}}</ref>։

=== Դիահերձում ===
[[Պատկեր:Rembrandt_-_The_Anatomy_Lesson_of_Dr_Nicolaes_Tulp.jpg|alt=A painting of an autopsy, by Rembrandt, entitled "The Anatomy Lesson of Dr. Nicolaes Tulp"|մինի|[[Բժիշկ Տուլպի անատոմիայի դասը]] նկարում [[Ռեմբրանդ վան Ռեյն|Ռեբրանդտը]] պատկերել է դիահերձման ընթացքը։|278.993x278.993փքս]]
[[Դիահերձում]]ը, որը հայտնի է նաև հետմահու հետազոտություն կամ դիահատում անվանումներով բժշկական ուսումնասիրություն է, որը ներառում է մարդու մարմնի մանրամասն հետազոտությունը՝ մարդու մահվան պատճառը բացահայտելու և առկա հիվանդությունները գնահատելու համար։ Դիահերձումը իրականացնում է հատուկ մասնագիտացած բժիշկը՝ [[Ախտաբանություն|ախտաբանը]] կամ պաթոլոգը։

Դիահերձումն իրականացվում է իրավաբանական կամ բժշկական նպատակներով։ [[Դատաբժշկական փորձաքննություն|Դատաբժշկական]] դիահերձումն իրականացվում է, երբ մահվան պատճառը կարող է հանցագործության տարրեր պարունակել, կլինիկական կամ ակադեմիական դիահերձման նպատակն է պարզել մահվան բժշկական պատճառը, մահվան անհայտ կամ միանշանակ պատճառը բացահայտելու համար կամ գիտական նպատակներով։ Դիահերձմանը զուգահեռ կարող է իրականացվել նաև արտաքին հետազոտություն։ Դիահերձման համար կարող է պահանջվել մոտ ազգականների համաձայնությունը։ Դիահերձումից հետո մարմնի արտաքին հատվածը կարելով նորից վերականգնում են։

== Պատճառ ==
[[Պատկեր:Top 10 causes of death in the world (2019) (hy).svg|մինի|413x413փքս|Աշխարհում մահացության 10 պատճառները 2019 թվականի դրությամն]]
[[Զարգացող երկրներ]]ում մարդու մահվան հիմնական պատճառը [[վարակիչ հիվանդություններ]]ն են։ Այս երկրներում մահվան այլ պատճառ են նաև [[աթերոսկլերոզ]]ը ([[Սրտանոթային հիվանդություններ|սրտային հիվանդությունները]] և [[Սրտամկանի ինֆարկտ|կաթվածը]]), [[քաղցկեղ]]ը և [[Ճարպակալում|ճարպակալմանն]] ու [[Ծերացում|ծերացմանը]] հետևանքով առաջացող այլ հիվանդությունները։ Զարգացող աշխարհում մահվան ամենատարածված պատճառը կենսաբանական [[ծերացում]]ն է<ref name="doi10.2202/1941-6008.10112">{{Cite journal |last=Aubrey D.N.J |first=de Grey |year=2007 |title=Life Span Extension Research and Public Debate: Societal Considerations |url=http://www.sens.org/files/pdf/ENHANCE-PP.pdf |format=PDF |journal=Studies in Ethics, Law, and Technology |volume=1 |issue=1, Article 5 |doi=10.2202/1941-6008.1011 |accessdate=2009 թ․ մարտի 20 |archivedate=2016 թ․ հոկտեմբերի 13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161013163622/http://www.sens.org/files/pdf/ENHANCE-PP.pdf |authorlink=Aubrey de Grey}}</ref>, որը բերում է ծերացմանը ուղեկցվող հիվանդությունների։ Այս պայմանները բերում են [[հոմեոստազ]]ի կորստին, սրտի կանգին, թթվածնի և սննդանյութերի կորստին, որը բերում է գլխուղեղի և այլ հյուսվածքների անդառնալի փոփոխությունների։ Երկրագնդում ամեն օր մահացող շուրջ 150,000 մարդու երկու երրորդը մահանում է ծերացմանն առնչվող պատճառներից<ref name="doi10.2202/1941-6008.10112" />։ Ինդուստրալիզացված ազգերի մոտ այս հարաբերակցությունն ավելի բարձր է՝ հասնելով 90%<ref name="doi10.2202/1941-6008.10112" />։ Բժշկության զարգացման հետ մահը դարձել է կառավարելի վիճակ։ Տնային մահերը, որոնք մի ժամանակ շատ տարածված էին աշխարհում, այժմ շատ քիչ են հանդիպում։

Զարգացող երկրներում վատ սանիտարական պայմանները և ժամանակակից բժշկական տեխնոլոգիայի բացակայությունը վարակիչ հիվանդություննեից մահը դարձնում է ավելի հանական։ Այս հիվանդություններից մեկը [[տուբերկուլոզ]]ն է, որը 2015 թվականին սպանել է 1,8 միլիոն մարդ<ref name="WHO2004data">{{Cite web |date=2006 թ․ մարտ |title=Tuberculosis Fact sheet N°104 – Global and regional incidence |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs104/en/index.html |accessdate=2006 թ․ հոկտեմբերի 6 |publisher=[[World Health Organization|WHO]]}}</ref>։ [[Մալարիա]]ն ամեն տարի պատճառ է դառնում 400-900 միլիոն տենդի դեպքերի և 1-3 միլիոն մահվան<ref>{{Cite web |author=Chris Thomas, Global Health/Health Infectious Diseases and Nutrition |date=2009 թ․ հունիսի 2 |title=USAID's Malaria Programs |url=http://www.usaid.gov/our_work/global_health/mch/ch/techareas/malaria_brief.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20040126050719/http://www.usaid.gov/our_work/global_health/mch/ch/techareas/malaria_brief.html |archivedate=2004 թ․ հունվարի 26 |accessdate=2016 թ․ սեպտեմբերի 19 |publisher=Usaid.gov |df=dmy}}</ref>։ [[ՁԻԱՀ]]֊ի պատճառով մահերի թիվը [[Աֆրիկա]]յում 2025 թվականին կհասնի 90-100 միլիոնի<ref>{{Cite news |date=2005 թ․ մարտի 4 |title=Aids could kill 90 million Africans, says UN |url=https://www.theguardian.com/world/2005/mar/04/aids |accessdate=2010 թ․ մայիսի 23 |newspaper=[[The Guardian]] |location=London}}</ref><ref>{{Cite news |author=Terry Leonard |date=2006 թ․ հունիսի 4 |title=AIDS Toll May Reach 100 Million in Africa |url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/06/03/AR2006060300229.html |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 26 |newspaper=[[Washington Post]]}}</ref>։

Համաձայն [[Ժան Զիգլեր]]ի՝ 2006-ին [[Թերսնուցում|թերսնուցման]] պատճառով առաջացող մահացությունների թիվը 2006-ին կազմել է մահացությունների ընդհանուր քանակի 58%֊ը։ Զիգլերն ասում է, որ ամբողջ աշխարհում մոտ 62 միլիոն մարդ է մահացել, որոնց 36 միլիոնը մահացել է սովից կամ միկրոսննդանյութերի պակասից առաջացող հիվանդություններից<ref>[[Jean Ziegler]], ''L'Empire de la honte'', Fayard, 2007 {{ISBN|978-2-253-12115-2}} p.130.{{clarify|reason=The publisher and date given don't match ISBN listings. If Fayard was the publisher, the year should be 2005. Otherwise, the publisher must be LGF, Librairie générale française. Different versions can mean different pages (potentially even chapters) that we're referencing.|date=January 2014}}</ref>։

Ըստ [[Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպություն|Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության]]՝ ծխելը 20-րդ դարում ամբողջ աշխարհում սպանել է 100 միլիոն մարդ, իսկ 21-րդ դարում այդ թիվը կարող է հասնել 1 միլիարդի<ref name="who">{{Cite web |year=2008 |title=WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008 |url=http://www.who.int/tobacco/mpower/mpower_report_full_2008.pdf |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 26 |publisher=[[World Health Organization|WHO]] |format=PDF |layurl=http://www.abc.net.au/news/stories/2008/02/08/2157587.htm}}</ref>։

Մահվան շատ պատճառներ կարելի է կանխարգելել սննդակարգով և ֆիզիկական ակտիվությամբ, բայց ամեն դեպքում, հիվանդությունների հանդեպ խոցելիությունը տարիքի հետ ազդում է մարդու երկարակեցության վրա։ Ծերացման էվոլյուցիոն պատճառները դեռ նոր են ուսումնասիրվում։ Ենթադրվում է, որ ծերացման գործընթացների միջամտությունը կարող է լինել մահվան դեպքերի կրճատման ամենաարդյունավետ միջոցը<ref>{{Cite journal |last=Olshansky |first=S. Jay |last2=Perry |first2=Daniel |last3=Miller |first3=Richard A. |last4=Butler |first4=Robert N. |year=2006 |title=Longevity dividend: What should we be doing to prepare for the unprecedented aging of humanity? |url=http://www.grg.org/resources/TheScientist.htm |url-status=dead |journal=[[The Scientist (magazine)|The Scientist]] |volume=20 |pages=28–36 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100924101442/http://grg.org/resources/TheScientist.htm |archive-date=2010 թ․ սեպտեմբերի 24 |accessdate=2007 թ․ մարտի 31}}</ref>։

Սելյեն առաջարկում է մահվան պատճառների ոչ յուրահատուկ մոտեցումները։ Նա ցույց է տվել, որ [[սթրես]]ը նվազեցնում է օրգանիզմի հարամարողականությունը և առաջարկել է նկարագրել հարմարողականությունը որպես յուրահատուկ ռեսուրս՝ հարմարողական էներգիա։ Կենդանին մահանում է, երբ հարմարողական էներգիան սպառվում է<ref name="SelyeAE2">Selye, H. (1938). Experimental evidence supporting the conception of "adaptation energy", Am. J. Physiol. 123 (1938), 758--765.</ref>։ Սելյեն ենթադրում էր, որ հարմարողականությունը ծննդի պահին սահմանափակ ռեսուրս է։ Գոլդսթոունը հետագայում առաջարկել է հարմարողական էներգիայի արտադրությունը կամ ներմուծումը, որը ծառայում է որպես հարմարողականության աղբյուր<ref>{{Cite journal |author=Goldstone B |year=1952 |title=The general practitioner and the general adaptation syndrome |journal=South African medical journal |volume=26 |issue=6 |pages=106–109}}</ref>։ Վերջին հետազոտություններում ցույց է տրված, որ բարեկեցությունը սկսում է տատանվել, երբ հարմարողականության պահուստը համարյա սպառման եզրին է<ref>{{Cite journal |author1=Gorban A. N. |author2=Tyukina T. A. |author3=Smirnova E. V. |author4=Pokidysheva L. I. |year=2016 |title=Evolution of adaptation mechanisms: adaptation energy, stress, and oscillating death |url=https://www.researchgate.net/publication/287251014_Evolution_of_adaptation_mechanisms_Adaptation_energy_stress_and_oscillating_death |journal=J. Theor. Biol. |doi=10.1016/j.jtbi.2015.12.017}}</ref>։

2012 թվականին ինքնասպանությունների թիվը ԱՄՆ֊ում գերազանցեց ճանապարհատրանսպորտային պատահարի զոհերի քանակը։ Ճանապարհատրանսպորտային պատահարներին հաջորդում էին [[թունավորում]]ը, անկումները և [[սպանություն]]ները<ref>{{Cite news |author=Steven Reinberg |date=2012 թ․ սեպտեմբերի 20 |title=Suicide now kills more Americans than car crashes: study |url=http://medicalxpress.com/news/2012-09-suicide-americans-car.html |accessdate=2012 թ․ հոկտեմբերի 15 |newspaper=Medical Express}}</ref>։ Մահվան պատճառները աշխարհի տարբեր հատվածներում<ref>{{Cite web |year=2012 |title=The top 10 causes of death |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs310/en/index2.html |accessdate=2012 թ․ դեկտեմբերի 12 |publisher=[[World Health Organization|WHO]]}}</ref>։

2017-ին Հայաստանում մահացությունների ընդհանուր թվի մեծ մասը բաժին է հասել արյունաշրջանառության համակարգի հիվանդություններին, որին հաջորդում են նորագոյացություններից մահերը և շնչառական համակարգի հիվանդությունները<ref>{{Cite news |title=Հայաստանում մահացության դեպքերի հիմնական պատճառներից են արյան շրջանառության համակարգի հիվանդությունները |url=https://armenpress.am/arm/news/900357 |access-date=2018 թ․ փետրվարի 11 |newspaper=armenpress.am}}</ref>։ 2011-2014 թվականների ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ամենաշատը մահանում են մինչև 1 տարեկան երեխաները և 70֊ն անց տարեց մարդիկ, կանայք տղամարդկանց համեմատ ավելի երկարակյաց են<ref>{{Cite news |title=Ինչի՞ց են մահանում հայերը․հիմնական պատճառներն ու ցուցանիշները (ինֆոգրաֆիկա) - Հետք - Լուրեր, հոդվածներ, հետաքննություններ |url=http://hetq.am/arm/news/61484/cardiovascular-diseases-the-number-1-cause-of-death-in-armenia.html/ |access-date=2018 թ․ փետրվարի 11}}</ref>։ 2014 թվականին ինքնասպանությունների թիվը կազմել է ընդհանուր մահացությունների թվի շուրջ 0,6 տոկոսը<ref>{{Cite web |title=Մահացության հիմնական պատճառները Հայաստանում {{!}} NEWS.am Medicine - Ամենը առողջության և բժշկության մասին |url=https://med.news.am/arm/news/2853/mahacutyan-himnakan-pattcharnery-hayastanum.html |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 11 |website=med.news.am}}</ref>։

== Փիլիսոփայություն ==
[[Պատկեր:Thetriumphofdeath.jpg|alt=The Triumph of Death|մինի|«[[Մահվան հաղթարշավ (նկար)|Մահվան հաղթարշավ]]», [[Պիտեր Բրեյգել Ավագ]] (1562):]]
[[Հնէաբանություն|Հնէաբանության]] մեջ [[Թաղում|թաղման ծեսերի]] հայտնաբերումը այն գործոններից մեկն է, որը բնութագրում է հոմինիդների սոցիալական զարգացումը<ref>{{Cite web |title=Philosophy of death |url=https://www.setthings.com/en/philosophy-of-death/ |access-date=2017 թ․ դեկտեմբերի 29 |publisher=SetThings}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։ [[Մահվան գիտակցում]]ը<ref>Manning Clark. ''The Quest for Grace''. Penguin Books, Ringwood. 1991 p. 220.</ref> սոցիալական համակցման և գործողության կարևոր շարժիչ է։ Այն նաև մետաֆիզիկական<ref>{{Cite web |author="Nagel, Thomas" |title=Mortal questions |url=https://books.google.am/books/about/Mortal_Questions_Canto.html |publisher=London: Canto, 1979 |ISBN=9780521406765}}</ref> ռեֆլեկսիայի (ներհայման) կարևոր բաղադրիչ է։ Մահվան գիտակցումն է նաև խորհրդանշական ուժ տալիս [[Մարդասպանություն|մարդասպանությանն]] ու [[Ինքնասպանություն|ինքնասպանությանը]]։

[[Լուսավորականություն|Եվրոպայի լուսավորականությունը]], հետևելով բնության օրենքներին, առաջարկում էր մարդու մարմնի դեգրադացիայի կանոնի ծագման մասին<ref>{{Cite web |author="Max Horkheimer, Theodor W. Adorno, Gunzelin Noeri" |title=Dialectic of Enlightenment |url=https://books.google.ro/books/about/Dialectic_of_Enlightenment.html |publisher=Stanford University Pres}}</ref>։ [[Պլատոն]]ի համաձայն՝ մահը [[Հոգի|հոգու]] և մարմնի անջատումն է։ Մարմնի բանտից ազատվելով՝ անմահ հոգին վերջապես կարող է ազատորեն հասնել իդեաների (նախատիպերի) աշխարհին և [[Հավերժություն|հավերժությանը]]<ref>{{Cite web |author="Burnet, John" |title=Plato's Phaedo |url=https://archive.org/details/platosphaedo00platuoft |publisher=Oxford University Press}}</ref>։

[[Էպիկուրոս|Էպիկուրի]] համաձայն՝ մահը ոչինչ է, քանի որ «երբ մենք կանք՝ չկա մահը, իսկ երբ մահը կա՝ մենք չկանք։ Մահն, այդ պատճառով, չի առնչվում ոչ ողջերին, ոչ մեռածներին»<ref name="infop">{{Cite web |title=Epicurus page on Information Philosopher; cf. Letter to Menoeceus, §134 |url=http://www.informationphilosopher.com/solutions/philosophers/epicurus/}}</ref>։ Յանկելևիչը «La mort»֊ում<ref>{{Cite web |author="Vladimir Jankélévitch" |title=La mort |url=https://www.amazon.fr/mort-Vladimir-Jank%C3%A9l%C3%A9vitch/dp/2081218747}}</ref> մահը նկարագրում է քերականական տեսանկյունից։ «Երրորդ դեմքում մահը՝ ընդհանրական մահն է, աբստրակտ և անանուն մահը (անդեմ մահը)։ Առաջին դեմքում այն, իհարկե, տագնապի  աղբյուր է։ Առաջին դեմքում մահը առեղծված է ինձ համար։ Երկրորդ դեմքում մահը հատուկ դեպք է։ Այլ մարդու մահվան համեմատ, որը հեռու է և անտարբեր թվացող, հարազատի, մոտիկ մարդու մահը մերձավորություն է պարունակում (սա «քո» մահն է)

Մահը չի կարելի ընդունել որպես կյանքի հակապատկեր, քանի որ մահը ոչ թե կյանքի բացակայությունն է, այլ դրա ավարտը։ Այդ պատճառով մահվանը հակադրվում է ոչ թե կյանքը, այլ ծնունդը։ Երկրագնդի վրա դեռ հայտնի է կյանքի միայն մի տարատեսակ, որը սպիտակուցային մակրոմոլեկուլներից առաջացած կյանքն է։ Կյանքի այլ տեսակներ՝ դրանց նկարագրությունների հետ հանդերձ. կարելի է հանդիպել միայն ֆանտաստիկ ստեղծագործությունների մեջ, որոնցում կյանքի կրիչներ կարող են լինել էներգետիկ դաշտերը, սիլիցիում֊օրգանական միացությունները և այլն։[[Պատկեր:Erwin Schrodinger2.jpg|մինի|Ավստրիացի ֆիզիկոս և փիլիսոփա [[Էրվին Շրյոդինգեր]]ը]][[Արթուր Շոպենհաուեր]]ը ստեղծել էր [[պալինգենեսիս|պալինգենեզ]]ի տեսությունը, որը կրոնական [[ռեինկարնացիա]]յի այլընտրանքային տարբերակն է։ Համաձայն նրա տեսության՝ մարդկային կամքը երբեք չի մահանում, այլ փոխարենը ունակ է իր արտահայտումը գտնել նոր անհատների մեջ։ Շոպենհաուերը դրա հետ մեկտեղ բառացում է ռեինկարնացիոն ուսմունքի հիմնական գաղափարները կապված հոգու վերաբնակեցման հետ։ Պալինգենեզի տեսությունը ներկայացվել է Շոպենհաուերի «Աշխարհը որպես կամք և պատկերացում» աշխատության մեջ, մասնավորապես՝ «Մահը և մահվան հարաբերությունը մեր էության անկործանելիությանը» գլխում։ Ի տարբերություն [[Բաց անհատականություն|բաց անհատականության]], պալինգենեզը մարդկանց միջև եղած տարածական սահմանները գնահատում է որպես բնազանցորեն նշանակալից, այսինքն համաձայն նրա, մեկ անձը ի վիճակի չէ միաժամանակ գոյություն ունենալ տարածության երկու և ավելի վայրերում։

Ա. Շոպենհաուերի հայացքներին համահունչ պատկերացումներ ունեցող մտածողներից է ավստրիացի ֆիզիկոս-տեսաբան և [[1933]] թվականի ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր [[Էրվին Շրյոդինգեր]]ը<ref>Шрёдингер Э. Что такое жизнь? Физический аспект живой клетки. Москва-Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2002 - С. 90</ref>։ Սակայն Շրյոդինգերը ավելի ռադիկալ հայացքներ ուներ, որոնք փիլիսոփա [[Դանիել Կոլակ]]ը սահմանել էր որպես «բաց անհատականություն»։

Փիլիսոփա [[Մերաբ Մամարդաշվիլի]]ն Շրյոդինգերի մոտեցումը այս հարցի շուրջ ներկայացրել է հետևյալ կերպ<ref>{{Cite web |title=М. Мамардашвили - «Картезианские размышления» |url=http://www.kodges.ru/library/view/26124/page/4.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304110717/http://www.kodges.ru/library/view/26124/page/4.htm |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2010 թ․ դեկտեմբերի 29}}</ref>.

{{քաղվածք|Շրյոդինգերն այսպիսի հարցադրում էր անում՝ «Դուք անշուշտ եղել եք 16 տարեկան, և ձեզ չարչարել են կիրքերը։ Ի՞նչ է պահպանվել ձեր այն «Ես»-ից, որը այդ կրքերի կրիչն էր հանդիսանում։ Չէ՞ որ որպես «Ես»-ի ոմն մարմնավորում դա նույնպես դուք էիք՝ ձեր մարմնի, ձեր ներապրումների և այլնի հետ մեկտեղ։ Բայց դուք նրան չեք հիշում, մինչդեռ դուք կաք։ Ուրեմն՝ դուք ուրիշ «Ես» եք։ Ժամանակի ցանկացած պահի ձեր նախկին «Ես»-երը ձեզ թվում էին, որ նրանք են առավել կարևորը և ամենավերջինը, բայց նրանք փոխարինվում էին միմյանցով նույնիսկ չառաջացնելով պատկերացում մահվան մասին։ Նրանք բոլորը մահացան, իսկ «մահ» տերմինը նույնիսկ չծագեց։ Եվ, մի գուցե, ձեր ներկայիս «Ես»-ը նույնպես մի երևակայական բան է, մի քանի ժամով, մի քանի օրով կամ ամսով մարմնացված անձ, որը նույնպես կփոխարինվի մեկ ուրիշով, ինչպես բոլոր նախորդող անձինք»։ Այդ դեպքում ի՞նչ իմաստ կա, ասում է Շրյոդինգերը, վախենալ մահվանից։}}

== Հասարակություն և մշակույթ ==
[[Պատկեր:Hertig_Karl_skymfande_Klaus_Flemings_lik,_målning_av_Albert_Edelfelt_från_1878.jpg|alt=A duke insulting the corpse of Klaus Fleming|մինի|Դուքս Չարլզը (հետագայում [[Չարլզ IX Շվեդ]]) պղծում է [[Կլաուս Ֆլեմինգ]]ի դին։ [[Ալբերտ Էդելֆելդ]]ի նկարը, 1878 թվական։]]
Հասարակության մեջ մահվան բնույթը և մարդու՝ իր մահկանացու լինելն իմանալը հազարամյակներ շարունակ եղել է շատ կրոնական ավանդույթների և փիլիսոփայությունների կենտրոնական հարց։ Սա ներառում է [[հետմահու կյանք]]ի կամ [[Հարություն|հարության]] հանդեպ հավատքը, որը կապված է աբրահամյան կրոնների հետ, հավատքը ռեինկարնացիային և վերածննդին (դհարմյան կրոններ) կամ այն պատկերացումը, որ գիտակցությունը մահից հետո դադարում է գոյություն ունենալ ([[հավերժական մոռացում]], կապված է [[աթեիզմ]]ի հետ)<ref>{{Cite book |last1=Heath |first1=Pamela Rae |url=https://books.google.am/?id=fuKB8MPMdG4C&pg=PA18 |title=Handbook to the Afterlife |last2=Klimo |first2=Jon |publisher=North Atlantic Books |year=2010 |isbn=978-1-55643-869-1 |page=18 |accessdate=2012 թ․ ապրիլի 12}}</ref>։
[[Պատկեր:Placid_death.JPG|մինի|Դիակները կարող են մումիֆիկացվել ինչպես բնական ճանապարհով, որը տեղի է ունեցել այս [[Գուանախուատո]]յի մումիայի հետ, այնպես էլ մտադրված, ինչպես [[Հին Եգիպտոս]]ի [[մումիա]]ներն են։]]
Մահից հետո հիշատակի արարողությունները կարող են ներառել [[սուգ]]ը, [[հուղարկավորություն]]ը և մահացածի հերոսացման արարողությունները։ Մահացածի ֆիզիկական մնացորդը՝ դիակը կամ դին, սովորաբար թաղվում է կամ դիակիզվում, չնայած որ ամբողջ աշխարհում կան դիակի վերամշակման այլ եղանակներ։ Հայերենում մահացած մարդկանց համար ասում են «թող հանգչի խաղաղությամբ» կամ «հանգչես խաղաղությամբ»։

Մահը շատ ավանդույթներում և կազմակերպություններում կենտրոնական դեր ունի։ Աշխարհի բոլոր ժողովուրդները ունեն մահվանն առնչվող ավանդույթներ։ Սրանց մեծամասնությունը առնչվում են մահացածների խնամքին և հետմահու կյանքին։ Մահից հետո հաջորդում է վերջին ծառայությունը, որից հետո հաջորդում են ծիսական արարողությունները, որոնք կապված են հուղարկավորման կամ դիակիզման հետ։ Սակայն սա չի գործում բոլոր մշակույթների դեպքում։ [[Տիբեթ]]ում, օրինակ, դիակը դնում են լեռան գագաթին։ Տիբեթում մանրամասն հետազոտել են հոգու անցումը մի մարմնից դեպի մյուսը (ռեինկարնացիա), որի համար կազմակերպում են հատուկ արարողություններ<ref>{{Harvnb|Mullin|1999|p=}}</ref>։ [[Մումիֆիկացում]]ը և [[օծում]]ը նույնպես տարածված են շատ մշակույթներում՝ դիակի քայքայումը կանխելու նպատակով։

Մահվան իրավական հատկանիշները նույնպես շատ մշակույթների մաս են կազմում, հատկապես թաղման վայրը և [[Ժառանգություն|ժառանգության փոխանցումը]], ժառանգումը և [[ժառանգության հարկում]]ը։ 
[[Պատկեր:Grave_stone2.JPG|alt=Gravestones in Japan|ձախից|մինի|Գերեզմանաքարեր [[Կիոտո]]յում, [[Ճապոնիա]]։]]
Մահապատիժը նույնպես մահվան մշակութային հատկանիշ է։ Արդարադատական շատ համակարգերում, որտեղ այսօր գործում է [[մահապատիժ]], այդ մահապատիժը կիրառվում է ծրագրված մարդասպանության, [[Լրտեսություն|լրտեսության]], [[Պետական դավաճանություն|պետական դավաճանության]] կամ [[Ռազմական հանցագործություն|ռազմական հանցագործության]] համար։ Որոշ պետություններում մահապատժի են ենթարկվում նաև [[սեռական հանցագործություններ]]ը, օրինակ՝ [[պեդոֆիլիա]]ն կամ [[սոդոմիա]]ն, ինչպես նաև կրոնական հանցագործությունների, օրինակ՝ կրոնն ուրանալու համար։ Որոշ երկրներում [[թմրանյութեր]]ի առքուվաճառքը նույնպես պատժվում է մահապատժով։ [[Չինաստան]]ում մարդկանց [[թրաֆիքինգ]]ի և [[կոռուպցիա]]յի ծանր դեպքերի համար մահապատիժ է նախատեսված։ Ռազմական դատարանները մահապատիժ կարող են սահմանել վախկոտության, [[փախուստ]]ի, [[Դասալքություն|դասալքության]], հրամաններին չենթարկվելու և անկարգությունների համար<ref>{{Cite web |title=Shot at Dawn, campaign for pardons for British and Commonwealth soldiers executed in World War I |url=http://www.shotatdawn.org.uk/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061004030535/http://www.shotatdawn.org.uk/ |archivedate=2006 թ․ հոկտեմբերի 4 |accessdate=2006 թ․ հուլիսի 20 |publisher=Shot at Dawn Pardons Campaign}}</ref>։

«[[Dulce et decorum est pro patria mori]]»-ի («Քաղցր է և անհրաժեշտ հայրենիքի համար մահանալը») գաղափարը, մահացած զինվորների համար սուգը, [[մահազդ]]ը նույնպես ունի շատ մշակութային կապեր։ Վերջերս Արևմտյան աշխարհում [[Ահաբեկչություն|ահաբեկչության]] մեծացման զուգահեռ և հատկապես [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ [[կամիկաձե]]ների առաքելությունից և սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչությունից հետո [[մահապարտ]]ների և [[մարտիրոսություն]]ների դեպքերը ունեցել են հսկայական մշակութային ազդեցություն։

Ինքնասպանությունը ընդհանրապես և հատկապես էվթանազիան նույնպես մշակութային քննարկման առարկա են դարձել։ Երկուսն էլ տարբեր հասարակություններում և մշակույթներում հասկացվում են տարբեր կերպ։ Ճապոնիայում [[սեպուկու]]ն համարվում էր պատվաբեր մահ, այն դեպքում, երբ քրիստոնեական և իսլամական մշակույթներում ինքնասպանությունը մեղք է համարվում։ Մահը շատ մշակույթներում անձնավորվել է տարբեր խորհրդանիշների տեսքով, օրինակ՝ [[Ազրայել]], մահվան կերպար, [[Յամա|Յամա աստված]], [[ժամանակների հայր]] և այլն։

Հայաստանում մարդու մահը պաշտոնապես գրանցվում է միայն, երբ անձի ընտանիքի անդամներից մեկը մահը գրանցում է [[ՀՀ քաղաքացիական կացության ակտերի գրանցման գործակալություն]]ում։ Այդ անձի ծնունդը նախկինում նույնպես պետք է գրանցված լիներ ՔԿԱԳԳ֊ում<ref>{{Cite web |title=ՀՀ օրենքը քաղաքացիական կացության ակտերի մասին |url=https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=69107 |accessdate=2018 թ․ փետրվարի 9 |website=www.arlis.am}}</ref>։

Շատ մշակույթներում մահվան մասին խոսելը և մահվան վկայություն տալը բարդ խնդիր է։ 
=== Մահվան վայր ===
Մինչ 1930 թվականը արևմտյան երկրների մարդկանց մեծամասնությունը մահանում էին սեփական տանը, շրջապատված ընտանիքով, հարևաններով, բժիշկներով<ref name="isbn0-8018-1762-5">{{Cite book |last=Ariès |first=Philippe |url=https://archive.org/details/westernattitudes00phil |title=Western attitudes toward death: from the Middle Ages to the present |publisher=Johns Hopkins University Press |year=1974 |isbn=0-8018-1762-5 |location=Baltimore |pages=[https://archive.org/details/westernattitudes00phil/page/87 87]–89 |authorlink=Philippe Ariès}}</ref>։ 20-րդ դարի կեսին ամերիկացիների կեսը մահանում էր հիվանդանոցներում<ref name="isbn0-679-41461-4">{{Cite book |last=Nuland |first=Sherwin B. |url=https://archive.org/details/howwediereflecti00nula |title=How we die: Reflections on life's final chapter |publisher=A.A. Knopf |year=1994 |isbn=0-679-41461-4 |location=New York |pages=[https://archive.org/details/howwediereflecti00nula/page/254 254]–255 |authorlink=Sherwin B. Nuland}}</ref>։ 21֊րդ դարի սկզբին զարգացած երկրների մարդկանց միայն 20-25%֊ն էր մահանում բժշկական հաստատություններից դուրս<ref name="isbn0-679-41461-4" /><ref name="pmid16299059">{{Cite journal |last1=Ahmad |first1=S. |last2=O'Mahony |first2=M.S. |date=2005 թ․ դեկտեմբեր |title=Where older people die: a retrospective population-based study |url=https://archive.org/details/sim_qjm_2005-12_98_12/page/865 |journal=QJM |volume=98 |issue=12 |pages=865–70 |doi=10.1093/qjmed/hci138 |pmid=16299059}}</ref><ref name="pmid11535743">{{Cite journal |vauthors=Cassel CK, Demel B |date=2001 թ․ սեպտեմբեր |title=Remembering death: public policy in the USA |journal=J R Soc Med |volume=94 |issue=9 |pages=433–6 |pmc=1282180 |pmid=11535743}}</ref>։ Տանը մահանալուց դեպի մասնագիտացված բժշկական պայմաններում մահանալու անցումը անվանվում է «անտեսանելի մահ»<ref name="isbn0-679-41461-4" />։ «Անտեսանելի մահը» չափազանց դանդաղ և անվերջանալի գործընթաց է, որը շատ տարիներ է պահանջում<ref>{{Cite journal |last1=Ariès |first1=P |title=Invisible Death |journal=The Wilson Quarterly |pages=105–115 |jstor=40256048}}</ref>։

== Գիտություն ==
=== Բժշկագիտություն ===
==== Մահվան տեսակները և սահմանային փուլերը ====
Առանձնացնում են մահվան մի քանի տեսակներ՝ [[կլինիկական մահ]], [[կենսաբանական մահ|կենսաբանական]] (իսկական) մահ և [[գլխուղեղի մահ]]։

Մահվանը միշտ նախորդում են [[սահմանային վիճակներ]]ը՝ [[նախհոգեվարքային վիճակ]]ը, [[հոգեվարքային վիճակ]]ը և [[կլինիկական մահ]]ը։ Այս երեքը միասին կարող են տարբեր տևողություն ունենալ՝ մի քանի րոպեից մինչև մի քանի ժամ և նույնիսկ օր։ Մահվանը՝ անկախ նրա առաջխաղացման թափից, միշտ նախորդում է կլինիկական մահվան վիճակը։ Վերակենդանացման միջոցառումների բացակայության կամ դրանց ապարդյուն լինելու դեպքում վրա է հասնում կենսաբանական մահը, որն իրենից ներկայացնում է կենսագործունեության անդառնալի ընդհատում բջիջներում և հյուսվածքներում։:

==== Նախհոգեվարքային վիճակ ====
Նախհոգեվարքային վիճակում տեղի է ունենում կենտրոնական նյարդային համակարգի գործառնությունների խախտում ([[սոպոր]] և [[կոմա]]), զարկերակային ճնշման նվազեցում, արյունահոսության կենտրոնացում։ Շնչառությունը խախտվում է, դառնում մակերեսային և անկանոն (սակայն միաժամանակ կարող է լինել նաև հաճախակի)։ Թոքերի թերի օդափոխությունը հանգեցնում է հյուսվածքների թթվածնային անբավարարվածության (հյուսվածքային [[ացիդոզ]]), բայց որպես գերակայող նյութափոխանակության ձև պահպանվում է [[Օքսիդացում և վերականգնում|օքսիդացումը]]։ Նախհոգեվարքային վիճակի տևողությունը կարող է տարբեր լինել։ Այն կարող է ինչպես իսպառ բացակայել (օրինակ՝ սրտային ծանր մեխանիկական վնասվածքների դեպքում), այնպես էլ տևել բավական երկար ժամանակահատված, եթե օրգանիզմը ի վիճակի է որևէ կերպով համակշռել կենսագործունեության ճնշվածությունը (օրինակ՝ արյան կորստի դեպքում)։

Արդյունավետ բուժօգնության բացակայության դեպքում մահացման գործընթացը սաստկանում է, և նախհոգեվարքային վիճակը փոխակերպվում է սահմանային դադարով։ Այն բնութագրվում է նրանով, որ շնչառությունը հաճախակի ընթացքից հետո հանկարծակիորեն և ամբողջովին կանգ է առնում։ Նկատվում են նաև 1-2-ից մինչև 10-15 վայրկյան տևողությամբ սրտի աշխատանքի կանգառներ։ 
==== Հոգեվարք ====
Հոգեվարքը դա օրգանիզմի փորձերն են շարունակել կենսագործունեության ընթացքը պահուստային ռեսուրսների հաշվին կենսական կարևորության օրգանների ուժեղ թերգործման պայմաններում։ Այս գործընթացի սկզբում բարձրանում է զարկերակային ճնշումը, վերականգնվում է սրտի ռիթմը, սկսվում են ուժեղ շնչողական շարժումներ, բայց թոքերը դրանցից թթվածին չեն ստանում, քանզի կրճատվում են ինչպես ներշնչման, այնպես էլ արտաշնչման համար պատասխանատու մկանները։ Այս փուլում գիտակցությունը կարող է կարճատևորեն վերականգնվել։

Թթվածնի բացակայության պատճառով հյուսվածքներում արագ կուտակվում են թերի օքսիդացված նյութափոխանակության արգասիքներ։ Նյութափոխանակությունը առավելապես ընթանում է անաէրոբ ծրագրով։ Օրգանիզմը հոգեվարքի ժամանակ կորցնում է 50-80 գրամ քաշ [[Ադենոզինեռաֆոսֆատ|ԱԵՖ-ի]] սպառման պատճառով<ref name="gubin">{{Cite web |title=Н. Г. Губин. Терминальные состояния и клиническая смерть |url=http://www.scientific.ru/paranor/term_1.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20061009022111/http://www.scientific.ru/paranor/term_1.html |archive-date=2006 թ․ հոկտեմբերի 9 |accessdate=2010 թ․ դեկտեմբերի 29}}</ref>։ Հոգեվարքը սովորաբար 5-6 րոպեից ավել չի տևում, սակայն եզակի դեպքերում կարող է ձգվել մինչև կես ժամ։ Հոգեվարքը ավարտվում է ճնշման անկումով, սրտի կրճատումների և շնչառության դադարով՝ այդպիսով փոխակերպվելով կլինիկական մահվան։

==== Կլինիկական մահ ====
[[Պատկեր:Brain sagittal section stem highlighted.svg|մինի|[[Գլխուղեղի կեղև]]ը (Cerebrum) և [[ուղեղիկ]]ը (Cerebellum) առավել զգայուն են [[Թթվածնաքաղց|թթվածնային քաղցի]] նկատմամբ։]]
Կլինիկական մահվան մեջ է մտնում սրտային աշխատանքի, շնչառության և կենտրոնական նյարդային համակարգի աշխատանքի դադարից մինչև գլխուղեղում անվերականգնելի պաթոլոգիական փոփոխությունների առաջացման միջև ընկած ժամանակահատվածը։ Կլինիկական մահվան ընթացքում անաէրոբ նյութափոխանակությունը շարունակվում է մինչև բջիջներում եղած պաշարների սպառումը, որից հետո բջիջները սկսում են մահանալ։ [[Գլխուղեղի կեղև]]ի և [[ուղեղիկ]]ի հյուսվածքները, որոնք ամենազգայունն են թթվածնային քաղծի նկատմամբ, թթվածնի թարմ պաշարների չմատակարարման դեպքում 2-2.5 րոպե հետո սկսում են մահանալ։ Կեղևի մահվանից հետո օրգանիզմի կենսագործունեությունն այլևս հնարավոր չէ վերականգնել. դա այն փուլն է, երբ կլինիկական մահը վերածվում է կենսաբանականի։

Քանի որ ժամանակակից վերակենդանացման միջոցները (որոնցից են անհրաժեշտ նվազագույն զարկերակային ճնշման սատարումը, արյան մաքրումը, թոքերի արհեստական օդափոխությունը, արյան փոխներարկումը կամ արյան դոնորական արհեստական շրջանառությունը և այլն) հնարավորություն են տալիս պահպանել նյարդային հյուսվածքների կյանքը բավականաչափ երկար, ապա հաջող վերակենդանացման միջոցառումների իրականացման դեպքում որպես կլինիկական մահվան միջակայք են դիտարկում սրտի աշխատանքի դադարից մինչև վերակենդանացման սկիզբն ընկած ժամանակահատվածը։

Սովորաբար կլինիկական մահը տևում է հինգից վեց րոպե։ Տևողության վրա ազդում են մահվան պատճառը, պայմանները, մահացման տևողությունը, մահացողի տարիքը, նրա գրգռվածության աստիճանը, մարմնի ջերմաստիճանը և այլ գործոններ։ Եզակի դեպքերում կլինիկական մահը կարող է ձգվել մինչև կես ժամ՝ օրինակ սառը ջրում ջրահեղձման դեպքում, երբ ցածր ջերմաստիճանի շնորհիվ նյութափոխանակությունը (այդ թվում և գլխուղեղում ընթացող) նշանակալիորեն դանդաղում են։ Մարմնի պրոֆիլակտիկ արհեստական սառեցման շնորհիվ ([[հիպոթերմիա]]) կլինիկական մահվան ընթացքը կարելի է երկարացնել մինչև երկու ժամ։ Կլինիկական մահվան տևողության վրա մի շարք գործոններ կարող են նաև բացասաբար ազդել. օրինակ արյան ծանր կորուստներից մահացման դեպքում նյարդային հյուսվածքներում տեղի ունեցող ախտաբանական փոփոխությունները վերակենդանացումը կարող են դարձնել անհնար մինչ սրտի աշխատանքի ընդհատումը<ref name="term2">[http://www.it-med.ru/library/t/terminal.htm Терминальные состояния]</ref>։

Տեսականորեն մահը հակադարձելի է՝ վերակենդանացման ժամանակակից միջոցները որոշ դեպքերում հնարավորություն են տալիս վերակենդանացնել կենսականորեն կարևոր օրգանների ֆունկցիաները, որից հետո վերակտիվանում է կենտրոնական նյարդային համակարգը, և վերադառնում է գիտակցությունը։ Սակայն իրականում լուրջ հետևանքներից զերծ մնացած կլինիկական մահ ապրած մարդիկ այդքան էլ շատ չեն։ Կլինիկական մահվանից հետո ստացիոնար խնամքի պայմաններում լիովին ապաքինվում է խնամառուների 4-6%-ը, ևս 3-4%-ը ողջ է մնում, բայց ստանում է բարձրագույն նյարդային գործունեության ծանր խանգարումներ, իսկ մնացածը մահանում են<ref name="gubin" />։

Որոշ դեպքերում տարաժամ վերակենդանացման միջոցառումների, կամ խնամառուի թերծանր վիճակի պատճառով նման միջոցառումների անարդյունավետության հետևանքով խնամառուն անցնում է այսպես կոչված [[վեգետատիվ վիճակ]]ի։ Ընդ որում դեկորտիկացիան պետք է տարբերել մահվան վիճակից։ 
==== Գիտակցություն ====
Մեծ հետաքրքրություն ունի այն հարցը, թե մահից հետո ինչ է տեղի ունենում մահացածի [[Գիտակցություն|գիտակցության]] հետ։ Գիտակցության մշտական կորուստի մասին պատկերացումները հաճախ անվանվում է [[հավերժական մոռացում]]։ Այն հավատքը, թե մահից հետո գիտակցությունը պահպանվում է, նկարագրվում է «հետմահու կյանք» տերմինով։

==== Կյանքի երկարացում ====
Կյանքի երկարացումը կյանքի միջին կամ առավելագույն տևողության մեծացումն է հատկապես մարդկանց մոտ, որը կատարվում է ծերացման գործընթացների դանդաղեցմամբ կամ հակադարձմամբ։ Կյանքի միջին տևողությունը որոշվում է դժբախտ պատահարների, կյանքին վտանգ սպառնող հիվանդությունների խոցելիությամբ և ծերացմամբ։ [[Կյանքի տևողություն]]ը հնարավորել է երկարացնել հատուկ սննդակարգի, ֆիզիկական վարժությունների և վնասակար սովորությունների, օրինակ՝ ծխելուց զերծ մնալու շնորհիվ։ Կյանքի առավելագույն տևողությունը նաև որոշվում է գենետիկորեն։ Ներկայումս կյանքի տևողության երկարացման միակ ընդունելի մեթոդը կալիորիաների կրճատումն է։ Տեսականորեն կյանքի տևողությունը կարելի է երկարացնել ծերացման հետևանքով առաջացած վնասվածքները կրճատելու միջոցով՝ պարբերաբար փոխարինելով վնասված հյուսվածքները կամ վնասված բջիջների և հյուսվածքների մոլեկուլային վերականգնմամբ կամ երիտասարդացմամբ։

Կյանքի երկարացմամբ զբաղվող հետազոտողները [[Կենսածերաբանություն|կենսածերաբանների]] ենթախումբ են, որոնք հայտնի են «կենսաբժշկական ծերաբաններ» անվամբ։ Նրանք ցանկանում են հասկանալ ծերացման գործընթացը՝ մշակելով ծերացումը դանդաղացնող կամ հակադարձող մեխանիզմներ։ Ներկայումս կյանքի երկարացման ռազմավարությունը ներառում է միայն հակատարիքային մեթոդների կիրառումը, այն հույսով, որ մի օր հնարավոր կլինի ամբողջությամբ կանխել ծերությունը։

=== Կենսաբանություն ===
[[Պատկեր:Earthworm.jpg|մինի|[[Անձրևաորդեր|Անձրևորդերն]] ու [[սնկեր]]ը դետրիտոֆագերի լավ օրինակներ են:]]
[[Պատկեր:Mycena interrupta.jpg|մինի|Միայն սնկերն են արտադրում [[էնզիմ|ֆերմենտ]]ներ, որոնք կարող են քայքայել [[լիգնին]]ը՝ բարդ քիմիական միացությունը, որը կա փայտի մեջ:]]

Մահից հետո օրգանիզմի մնացորդները դառնում են կենսաքիմիական ցիկլի տարրեր։ Կենդանիների դիակները սկսում են օգտագործվել [[գիշատիչներ]]ի և [[լեշակերներ]]ի կողմից։ Հետագա փուլերում օրգանական մնացորդները ավելի մանրակրկիտ կազմալուծման են ենթարկվում [[դետրիտոֆագ]]երի կողմից։ Դետրիտոֆագերը օրգանիզմեր են, որոնք զբաղվում են [[դետրիտուս]]ի՝ մահացած օրգանիզմների մնացորդների մշակմամբ՝ վերադարձնելով այն շրջակա միջավայր՝ [[սննդային շղթա]]յում հետագա օգտագործման համար։ Դետրիտոֆագ են [[անձրևորդեր]]ը, [[նեպուկներ]]ը, [[բզեզներ]]ը և այլն։

Միկրոօրգանիզմները նույնպես կարևոր դեր են խաղում՝ բարձրացնելով կազմալուծվող նյութի ջերմաստիճանը՝ այն ավելի տարրական մոլեկուլների վերածելով։ Որոշ նյութեր սակայն ենթակա չեն ամբողջական քայքայման։ Նման նյութի օրինակ է հանածո վառելիք ածուխը, որի ձևավորման համար պահանջվում է հսկայական ժամանակահատված։

==== Բնական ընտրություն ====
{{Հիմնական հոդված|Բնական ընտրություն}}
Ժամանակակից [[էվոլյուցիոն տեսություն]]ը մահն ընդունում է որպես բնական ընտրության կարևոր տարր։ Համարվում է, որ շրջակա միջավայրին ավելի վատ հարմարված օրգանիզմները ավելի մեծ հավանականություն ունեն մահանալ, թողնելով սակավ սերունդներ, այդպիսով նվազեցնելով նաև նրանց ներդրումը գենաֆոնդում։ Այդպիսով նրանց գեները ի վերջո դուրս են մնում պոպուլյացիայից՝ հանգեցնելով տեսակի ոչնչացմանը կամ նոր տեսակի առաջացմանը։ Տեսակի գոյատևման մեջ, համաձայն դարվինյան չափանիշների, շատ կարևոր դեր է խաղում նաև բազմացման հաճախականությունը։ Այսպես, վաղ մահացած, բայց շատ բազմացած օրգանիզմը ավելի ճկուն է գոյատևման հարցում, քան երկար ապրած, բայց քիչ ժառանգներ թողած օրգանիզմը։

==== Բնաջնջում ====
Անհետացումը որոշակի [[Կենսաբանական տեսակ|տեսակի]] կամ [[Կարգաբանություն|կարգաբանական խմբի]] գոյության դադարն է, որը նվազեցնում է կենսաբազմազանությունը։ Անհետացման պահը համարվում է այդ կարգաբանական խմբին պատկանող վերջին առանձնյակի մահը։ Քանի որ տեսակների տարածվածությունը կարող է շատ մեծ լինել, անհետացման պահի որոշումը կարող է բարդ լինել։ Այս դժվարությունը պատճառ է դառնում [[Ղազարոսի երևույթ]]ի առաջացմանը, երբ անհետացած համարվող տեսակները երկար բացակայությունից հետո կրկին հայտնվում են։ Նոր տեսակներ առաջանում են տեսակառաջացման գործընթացի շնորհիվ, որը էվոլյուցիայի մի մասն է կազմում։ Օրգանիզմների նոր ձևեր են առաջանում, երբ այս օրգանիզմները կարողանում են զբաղեցնել նոր էկոլոգիական խորշ և դադարում գոյություն ունենալ, երբ այս օրգանիզմները այլևս ընդունակ չեն գոյատևել էկոլոգիական խորշի փոփոխվող պայմաններին կամ դիմանալ մրցակցությանը։

==== Ծերացում ====
[[Պատկեր:Dead_magpie.jpg|alt=A dead magpie|մինի|Մեռած [[սովորական կաչաղակ]]։]]
Կենդանի օրգանիզմները, գոյատևելով մահվան հանգեցնող բոլոր դժբախտությունները, ծերանում են և վերջիվերջո մահանում՝ ծերացման հետևանքով։ Կենդանական և բուսական բջիջները սովորաբար վերարտադրվում են և կենսագործունեություն ծավալում գոյության ամբողջ ընթացքում։ Ծերացումը ծագում է բջջային գործընթացների կարգավորման անկարողությունից և խախտումից։ Բջիջների կենսագործունեության դանդաղացումն ու կանգը ցույց է տալիս, որ ի սկզբանե բջիջների դատապարտված են կենդանի հատկությունների կորստին՝ անկախ նյութափոխանակային ռեակցիաների և կենսագործունեության։ [[Միացյալ Թագավորություններ|Միացյալ Թագավորություններում,]] օրինակ, մահվան դեպքերի տասից ինը կապված են ծերացման հետ, ամբողջ աշխարհում այդ թիվը կազմում է օրական 150.000 մահերի երկու երրորդը<ref>Moody, H., and L. Hayflick. "Has Anyone Ever Died of Old Age?." ''Occasional Paper for International Longevity Centre—USA. New York'' (2003).</ref>։

Համարյա բոլոր կենդանի օրգանիզմները վերջում մահանում են կենսաբանական ծերացումից։ Որոշ օրգանիզմներ աննշան են ծերանում կամ նույնիսկ ունեն կենսաբանական անմահություն։ Օրինակ՝ ''[[:en:Turritopsis dohrnii|Turritopsis dohrnii]]'' [[մեդուզա]]ն<ref>{{Cite web |title=Turritopsis nutricula (Immortal jellyfish) |url=http://www.jellyfishfacts.net/turritopsis-nutricula-immortal-jellyfish.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161013163459/http://www.jellyfishfacts.net/turritopsis-nutricula-immortal-jellyfish.html |archivedate=2016 թ․ հոկտեմբերի 13 |accessdate=2014 թ․ հունվարի 18 |publisher=Jellyfishfacts.net |df=dmy}}</ref>, [[Հիդրա (կենդանի)|հիդրան]] և [[պլանարիա]]ն։ Մահվան ոչ բնական պատճառներ են [[ինքնասպանություն]]ը և [[սպանություն]]ը։ Ամբողջ աշխարհում ամեն օր մահանում է 150.000 մարդ<ref name="doi10.2202/1941-6008.1011">{{Cite journal |last=Aubrey D.N.J |first=de Grey |year=2007 |title=Life Span Extension Research and Public Debate: Societal Considerations |url=http://www.sens.org/files/pdf/ENHANCE-PP.pdf |format=PDF |journal=Studies in Ethics, Law, and Technology |volume=1 |issue=1, Article 5 |doi=10.2202/1941-6008.1011 |accessdate=2009 թ․ մարտի 20 |archivedate=2016 թ․ հոկտեմբերի 13 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20161013163622/http://www.sens.org/files/pdf/ENHANCE-PP.pdf |authorlink=Aubrey de Grey}}</ref>։ Զարգացած երկրներում բնակչության շուրջ 90%֊ն է մահանում ծերացումից, այն դեպքում, երբ մյուս երկրներում՝ միայն երկու երրորդը<ref name="doi10.2202/1941-6008.1011" />։

Ֆիզիոլոգիական մահը այժմ ավելի շատ դիտարկվում է որպես գործընթաց և ոչ թե դեպք, մահը փաստող պայմանները ներկայումս համարվում են դարձելի<ref>{{Cite web |last=Crippen |first=David |title=Brain Failure and Brain Death |url=http://www.sciamsurgery.com/sciamsurgery/institutional/payPerAdd.action?chapterId=part08_ch10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20060624132446/http://www.acssurgery.com/abstracts/acs/acs0812.htm |archivedate=2006 թ․ հունիսի 24 |accessdate=2007 թ․ հունվարի 9 |work=Scientific American Surgery, Critical Care, April 2005}}</ref>։ Կյանքի և մահվան սահմանազատումը անմիջականորեն կախված է կենդանության նշանների առկայությունից կամ բացակայությունից։ Ընդհանուր առմամբ, կլինկական մահը բավարար և անհրաժեշտ չէ իրավաբանական մահվան բնորոշման համար։ Մարդը, որը ունի աշխատող սիրտ և փոքր կամ մահացած գլխուղեղ դեռ կլինկական մահը վրա չհասած համարվում է իրավաբանորեն մեռած։ Գիտության և բժշկության զարգացման հետ մահվան ճշգրիտ բժշկական սահմանումը դառնում է ավելի դժվար<ref>{{Cite book |last=Artishevsky |first=Alexander |url=https://www.amazon.co.uk/Life-Death-Whatever-Alexander-Artishevsky/dp/1449594204 |title=Life Death Whatever |publisher=Createspace |year=2010 |isbn=978-1-4495-9420-6}}</ref>։

==== Ծերացման և մահացության էվոլյուցիա ====
[[Պատկեր:ExtinctDodoBird.jpeg|alt=Painting of a dodo|մինի|[[Մավրիկյան դրոնտ]]ը տեսակների անհետացումը կամ բնաջնջումը խորհրդանշող տեսակ է<ref name="Diamond">{{Cite book |last=Diamond |first=Jared M. |title=[[Guns, Germs, and Steel]]: The Fates of Human Societies |publisher=[[W. W. Norton]] |year=1999 |isbn=0-393-31755-2 |edition=illustrated, reprint |pages=[https://archive.org/details/gunsgermssteelfa00diamrich/page/43 43]–44 |chapter=Up to the Starting Line |authorlink=Jared Diamond}}</ref>։]]
[[Ծերացման էվոլյուցիա]]ն փորձում է բացատրել, թե ինչու այսքան շատ կենդանի օրգանիզմներ տարիքի հետ թուլանում են և մահանում (բացառություն են կազմում կենսաբանական անմահություն ունեցող կենդանիները, օրինակ՝ հիդրան կամ մեդուզաները)։ Ծերացման էվոլյուցիոն ծագումը կենսաբանության գլխավոր գաղտնիքներից մեկն է։ Գերոնտոլոգիան կամ [[ծերաբանություն]]ը մասնագիտացած է ծերացման գործընթացների հետազոտման վրա։

Միայն անսեռ ճանապարհով բազմացող օրգանիզմները՝ բակտերիաները, որոշ նախակենդանիներ և այլն, ինչպես նաև [[Սեռական բազմացում|սեռական եղանակով]] [[Բազմացում|բազմացող]] միաբջիջ օրգանիզմները, որոշ իմաստով «անմահ» են և մահանում են միայն արտաքին գործոնների ազդեցությամբ։ Բազմաբջիջ օրգանիզմների և բազմակորիզ [[ինֆուզորիաներ]]ի<ref>Beukeboom, L. & Perrin, N. (2014). ''The Evolution of Sex Determination''. Online Chapter 2: [http://global.oup.com/booksites/content/9780199657148/ The diversity of sexual cycles], p. 12. Oxford University Press.</ref> մոտ ծերացումը և մահը կյանքի անբաժանելի մասն է։ Սա վերաբերում է նախևառաջ մարմնական բջիջներին, քանի որ սեռական բջիջները կարող են «անմահ» լինել ([[Վայսթմանյան զարգացում]])<ref name="Gilbert">{{Cite book |last=Gilbert |first=S.F. |title=Developmental biology |publisher=Sinauer Associates |year=2003 |isbn=0-87893-258-5 |edition=7th |place=Sunderland, Mass |pages=34–35}}</ref><ref>{{Cite journal |last=Hallmann |first=A. |date=2011 թ․ հունիս |title=Evolution of reproductive development in the volvocine algae |journal=Sexual Plant Reproduction |volume=24 |issue=2 |pages=97–112 |doi=10.1007/s00497-010-0158-4 |pmc=3098969 |pmid=21174128}}</ref>։

[[Վոլվոքսայիններ|Վոլվոքս]] ջրիմուռները այն պարզագույն օրգանիզմներից են, որոնց մոտ առկա է սեռական և մարմնական բջիջների միջև բաժանում, որի պատճառով մարմնական բջիջների գիծը ժամանակի ընթացքում մահանում է։

=== Կրիոնիկա ===
{{Main article|Կրիոնիկա}}Կրիոնիկան (հունարեն՝ κρύος «կրիոս-» նշանակում է սառույցի չափ սառը) այն կենդանիների և մարդու պահպանումն է ցածր ջերմաստիճաններում, որոնք ժամանակակից բժշկության պայմաններում չեն կարող պահպանվել։ Կրիոնիկան իրականացվում է այն հույսով, որ ապագայում հնարավոր կլինի այս հիվանդների վերակենդանացումը<ref>{{Cite news |last=McKie |first=Robin |date=2002 թ․ հուլիսի 13 |title=Cold facts about cryonics |url=https://www.theguardian.com/education/2002/jul/14/medicalscience.science |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 1 |newspaper=[[The Oalobserver]] |quote="Cryonics, which began in the Fifties, is the freezing - usually in liquid nitrogen - of human beings who have been legally declared dead. The aim of this process is to keep such individuals in a state of refrigerated limbo so that it may become possible in the future to resuscitate them, cure them of the condition that killed them, and then restore them to functioning life in an era when medical science has triumphed over the activities of the Banana Reaper."}}</ref><ref name="alcor What is Cryonics">{{Cite web |title=What is Cryonics? |url=http://alcor.org/AboutCryonics/index.html |accessdate=2013 թ․ դեկտեմբերի 2 |work=[[Alcor Foundation]] |quote="Cryonics is an effort to save lives by using temperatures so cold that a person beyond help by today's medicine might be preserved for decades or centuries until a future medical technology can restore that person to full health."}}</ref>։

Մարդկանց կամ մեծ կենդանիների կրիոպահպանությունը ներկայումս անդառնալի է։ Տրամաբանությունն այն է, որ այն մարդիկ, որոնք այժմյան բժշկության պայմաններում իրավաբանական կամ բժշկական սահմանումներով մեռած են համարվում, անպայման չէ, որ մահվան տեղեկատվատեսական սահմանմամբ մահացած համարվեն<ref name="InfoDeath2"/><ref name="Whetstine L et al. 2005 538–542">{{Cite journal |vauthors=Whetstine L, Streat S, Darwin M, Crippen D |year=2005 |title=Pro/con ethics debate: When is dead really dead? |journal=Critical Care |volume=9 |issue=6 |pages=538–42 |doi=10.1186/cc3894 |pmc=1414041 |pmid=16356234}}</ref>։ Ենթադրվում է, որ մի օր կրիոպահպանված մարդկանց հնարավոր կլինի վերակենդանացնել ապագայի տեխնոլոգիաներով<ref name="pmid1435395">{{Cite journal |author=[[Ralph Merkle]] |year=1992 |title=The technical feasibility of cryonics |journal=[[Medical Hypotheses]] |volume=39 |issue=1 |pages=6–16 |doi=10.1016/0306-9877(92)90133-w |pmid=1435395}}</ref><ref name="pmid18321197">{{Cite journal |author=[[Ben Best]] |year=2008 |title=Scientific justification of cryonics practice |journal=[[Rejuvenation Research]] |volume=11 |issue=2 |pages=493–503 |doi=10.1089/rej.2008.0661 |pmc=4733321 |pmid=18321197}}</ref>։

Գիտական գրականության որոշ հատվածը գտնում է, որ կրիոնիկան իրատեսական է<ref name="pmid1435395" /><ref name="pmid18321197" /><ref>{{Cite web |title=Scientists Open Letter on Cryonics |url=http://www.evidencebasedcryonics.org/scientists-open-letter-on-cryonics/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160826092700/http://www.evidencebasedcryonics.org/scientists-open-letter-on-cryonics/ |archive-date=2016 թ․ օգոստոսի 26 |accessdate=2013 թ․ մարտի 19}}</ref>։ Շատ այլ գիտնականներ կասկածամտորեն են վերաբերում կրիոնիկային<ref>{{Cite news |last=Lovgren |first=Stefan |date=2005 թ․ մարտի 18 |title=Corpses Frozen for Future Rebirth by Arizona Company |url=http://news.nationalgeographic.com/news/2005/03/0318_050318_cryonics.html |accessdate=2014 թ․ մարտի 15 |newspaper=[[National Geographic (magazine)|National Geographic]] |quote="Many cryobiologists, however, scoff at the idea..."}}</ref>։ 1962-2015 թվականներին ավելի քան 300 մարդ ենթարկվել է կրիոպահպանության<ref name="LongeCityCompare">{{Cite web |last=Best |first=Ben |date=2015 թ․ հոկտեմբերի 14 |title=Cryonics |url=http://www.longecity.org/forum/page/index.html/_/articles/cryonics |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140713013452/http://www.longecity.org/forum/page/index.html/_/articles/cryonics |archive-date=2014 թ․ հուլիսի 13 |accessdate=2015 թ․ հոկտեմբերի 26 |work=Comparisons of Cryonics Organizations |publisher=LONGECITY.ORG}}</ref>։

== Կրոն և դիցաբանություն ==
=== Հեթանոսություն ===
Շատ դեպքերում հմայքի հասնող ուշադրությունը մահվան նկատմամբ մարդկանց մոտ առկա է եղել հնագույն ժամանակներից։

Անցյալում մարդիկ պաշտամունքներ են ստեղծել մահվան աստվածների և մարմնավորումների շուրջը։ Այդ առումով հայտնի են Անուբիսը, Օսիրիսը, Հադեսը և Սանտա Մուերտեն։ «La Santa Muerte»-ին կամ Սուրբ Մահվանը, որը նույնպես մահվան մարմնավորում է, այսօր շատերը Մեքսիկայում և Կենտրոնական Ամերիկայի այլ երկրներում դեռ պաշտում են։ Նոյեմբերի 2-ին նշվող «Día de los Muertos» կամ «Մահացածների օրը» Մեքսիկայի ժողովուրդը, ինչպես և [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|ԱՄՆ]]-ում և [[Կանադա]]յում ապրող մեքսիկաամերիկացիները ընտանիքներով հավաքվում են հիշատակելու իրենց մահացած հարազատներին։

==== Հին Եգիպտոս ====
[[Պատկեր:Anubis standing.svg|մինի|upright|Եգիպտական դիցաբանության [[Անուբիս]] աստվածը]]
Հին եգիպտացիները հայտնի են որպես մահվան և մահվան պանթեոնին հատուկ ուշադրություն դարձնող ազգ։ Նրանք իրենց պատվավոր մեռյալներին մումիֆիկացնում էին և շինում նրանց համար հսկայական դամբարաններ, որոնցից են Գիզայի բուրգերը։ Նրանց աստվածներից շատերը առնչություն ունեին մահվան հետ։

Այսպես, [[Ամուտ]]ը, որի անունը նշանակում էր «խժռող»՝ կամ «ոսկրակեր», դև-կին էր, որի մարմինը 1/3-ով կազմված էր կոկորդիլոսից, 1/3-ով գետաձիուց և 1/3-ով առյուծից՝ ներկայացնելով հին եգիպտացիներին հայտնի երեք խոշոր մարդակեր գազանները։ Նրա տիտղոսներից էին «Մեռելներ խժռողը» և «Սրտեր ուտողը»։ Ամուտը հաճախ պատկերվել է Օսիրիսի դատի տեսարաններում մեղավորների «հոգի խժռողի» դերում. Երբ Անուբիսը կշռում էր մեռյալների հոգիները Երկու ճշմարտությունների դահլիճում, Ամուտը խժռում էր ջայլամի փետուրից ծանր դուրս եկածներին։

[[Անուբիս]]ը շնագայլի գլուխ ունեցեղ աստված էր։ Ի սկզբանե նա մահացածների ամենահզոր աստվածն էր, բայց հետագայում՝ Միջին թագավորության տարիներին նրա իշխանության մի մասն անցել էր Օսիրիսին<ref>Charles Freeman, The Legacy of Ancient Egypt, Facts on File, Inc. 1997. p.91</ref>։ Անուբիսը Մեռյալների աշխարհի պահապանն էր ու թույների կառավարիչը։ Նա իր անունները ստանում է թաղման արարողության անբաժան մասը լինելով, օրինակ՝ «Նա, որ իր սարից վեր է»՝ որն ընդգծում է նրա կարևորությունը որպես մահացածների և նրանց դամբարանների պաշտպան, և «Նա, որ զմռսման տեղում է», որը կապում էր նրան մումիֆիկացման հետ<ref name=Wilkinson>{{Cite book |author=Wilkinson, Richard H. |url=https://archive.org/details/completegodsgodd00wilk |title=The complete gods and goddesses of ancient Egypt |publisher=Thames & Hudson |year=2003 |isbn=0-500-05120-8 |location=London |pages=[https://archive.org/details/completegodsgodd00wilk/page/n188 188]–190}}</ref>։ Հին եգիպտական շատ այլ աստվածների նման՝ Անուբիսը նույնպես իրավիճակից ելնելով տարբեր դերեր էր ստանձնում։ Անուբիսի կինը աստվածուհի Անպուտն է, որը նաև է նրա կանացի կերպն է։ Նրա դուստրը աստվածուհի Կեբեխետն է։

[[Օսիրիս]]ը ի սկզբանե վերածնունդը և բնության ստեղծարար ուժը մարմնավորող եգիպտական աստվածն էր, որը ըստ եգիպտական առասպելաբանության նաև եգիպտացիների նահապետն էր և առաջին թագավորը։ Նա, թագավորելով Եգիպտոսում, մարդկանց սովորեցրել է հողագործություն և արհեստներ, սակայն հետագայում սպանվել է իր կրտսեր երկվորյակ եղբոր՝ Սեթի կողմից, իսկ նրա մարմինը Սեթի հրամանով անդամահատվել է 14 մասի և ուղարկվել Եգիպտոսի տարբեր շրջաններ։ Օսիրիսը հետագայում վերակենդանացել է կլանելով իր հետմահու որդի Հորուսի աչքը և հրաժարվելով վերականգնվել որպես վերերկրյա նահապետ՝ դարձել Ստորերկյա և մեռյալների թագավորության տիրակալը։

==== Հին Հունաստան ====
[[Պատկեր:Hades.png|մինի|ձախից|upright|[[Աիդես|Հադես]]ն ու [[Կերբերոս]]ը՝ պատկերված «Meyers Konversationslexikon»-ում, 1888 թ.]]
Հին հունական դիցաբանության մեջ Հադեսը (որն անվանվում էր նաև [[Էրեբուս]]) մահացածների թախծոտ և մառախլապատ<ref>Homeric Hymn to Demeter</ref> ստորերկրյա հանգրվանն էր, ուր պիտի մեկնեին բոլոր մահկանացուները։ Հետագայում հունական փիլիսոփայության մեջ առաջացավ նաև դատի միտքը, համաձայն որի մահացածների հոգիները արդեն պարտավոր էին դատաստանի ենթարկվել և ըստ դրա արդյունքների անիծվեին կամ պարգևատրվեին։ Շատ քիչ մահկանացուներ էին կարող լքել այս թագավորությունը այն մուտք գործելուց հետո. թագավորությունը լքածներից էին [[Հերակլես]]ը և [[Թեսևս|Թերսևսը]]։

Հույն առասպելագրերը հետևողական չէին ստորերկրյա թագավորության աշխարհագրական վայրի վերաբերյալ։ [[Հռոմեական դիցարան|Հռոմեական դիցաբանության]] մեջ Ստորերրա թագավորության մուտքը տեղակայված էր Ավերնուս խառնարանում (Կումե)։ Դա էր ճանապարհը, որով [[Էնեաս]]ը անցնում էր մեռյալների թագավորություն<ref>«Aeneid», գիրք 6-րդ</ref>։ [[Հույներ|Հելլենների]] պատկերացմամբ հանգուցյալները Ստորերկրյա թագավորություն էին անցնում հատելով [[Աքերոն (գետ)|Աքերոն]] գետը [[Քարոն]] նավապետի միջնորդությամբ, որն իր ծառայությունների դիմաց մեռյալներից «[[օբոլ]]» էր պահանջում։ [[Քարոնի օբոլ|Վերջինս դրվում էր գետանցի կարիք ունեցող հանգուցյալի բերանը]] նրա հավատացյալ մտերիմների կողմից։ Աղքատները և միայնակները, համաձայն [[Վերգիլիոս]]ի «[[Էնեական]]»-ի, հարյուրավոր տարիներ շարունակ հարկադրված էին հավաքվել գետի նեղ ափին։ Գետի հանդիպակաց կողմը հսկում էր [[Կերբերոս]]ը՝ եռագլուխ շունը, որին կարողացել էր հաղթել Հերակլեսը (հռոմեական Հերկուլեսը)։ Հանգուցյալների ստվերները՝ անցնելով Կերբերոսին, մուտք էին գործում մեռածների աշխարհ՝ սպասելու իրենց դատին։[[Պատկեր:Waterhouse-sleep and his half-brother death-1874.jpg|մինի|[[Հիպնոս (դիցաբանություն)|Հիպնոսը]] և [[Թանատոս]]ը՝ «Քունը և իր եղբայր Մահը», Ջ. Վ. Ուոթերհաուս, 1874 թ.]]
Հադեսի միջո հոսում էր հինգ գետ, որոնք էին Աքերոնը՝ տխրության գետը, Կոկիտոսը՝ ողբի գետը; Լեթան՝ մոռացության գետը, Պյուրիփլիգիթոնը՝ կրակի գետը և Ստիքսը՝ ատելության գետը։ Այստեղ կային նաև սպասավորներ, որոնք, ղեկավարներ չլինելով, կարևոր աստվածներ և արարածներ էին։ [[Էրինիաներ]]ը իգական կին-ոգիներ էին, որոնք վրեժ էին լուծում երդումը դրժողներից։ [[Կիռերը|Կիրերը]], մահվան և ավերածության կանացի ոգիներ էին։ [[Թանատոս]]ը մահվան դևային մարմնավորումն էր և հունական դիցաբանության մեջ չնչին դեր էր խաղում՝ հաճախ նշվելով, բայց հազվադեպ դերակատարելով։ Ողբերգություններում նա առավել հաճախ ներկայացվում էր սև թիկնոցով, թևերով և հնձող սրով։ Թանատոսի պաշտամունքը գոյություն է ունեցել Սպարտայում։ Նա պատկերվել է որպես թևավոր պատանի, հանգած ջահը ձեռքին։

==== Վիկինգների դիցաբանություն ====
Վիկինգները հավատում էին, որ եթե զինվորը զոհվի մարտադաշտում, նա հայտնվելու է նորվեգական դրախտում՝ [[Վալհալլա]] երկնային շքասրահում, որտեղ քաջարի զինվորները պատրաստվում են [[Ռագնարյոկ]]ին՝ աշխարհի վերջն ուղեկցող կռվին։ Առանձնահատուկ սխրագործ զինվորների պատվին տեղադրվում էին [[ռուներ|ռունագիր քարեր]], իսկ մահը անկողնու մեջ համարվում էր նվաստացուցիչ։

=== Բուդդայականություն ===
Բուդդայականության մեջ մահվան գաղափարը խաղում է շատ կարևոր դեր։ Մահվան գիտակցումն էր, որ արքայազն Սիդհարթհային մղեց փնտրել «անմահն» ու հասնել լուսավորման։ Բուդդայական ավանդության մեջ մահը ծառայում է հիշեցնում է մարդ լինելու արժեքը։ Մարդ ծնված լինելն է այն միակ վիճակը, որը կարող է տանել լուսավորման։ Վերածնվելու հանդեպ հավատը բուդդայականության մեջ չի ազատում մարդկանց մահվան հանդեպ ունեցած տագնապից, քանի որ վերածննդի ցիկլում ներառված բոլոր էակները տառապում են․ շատ անգամներ վերածնված լինելը չի նշանակում, որ էակը առաջընթաց է ապրում<ref name="Blum 2004">{{Cite encyclopedia |title=Death |encyclopedia=Encyclopedia of Buddhism |publisher=Macmillan Reference, [[Thomson Gale]] |location=New York |url=http://www.ahandfulofleaves.org/documents/Encyclopedia%20of%20Buddhism_2%20Vols_%20Buswell.pdf |access-date=2019 թ․ հունվարի 26 |last=Blum |first=Mark L. |date=2004 |editor1-last=Buswell |editor1-first=Robert E. |volume=1 |page=203 |isbn=978-0-02-865720-2 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180629160542/http://www.ahandfulofleaves.org/documents/Encyclopedia%20of%20Buddhism_2%20Vols_%20Buswell.pdf |archive-date=2018 թ․ հունիսի 29 |url-status=dead}}</ref>։ Մահը բուդդայական կարևոր հավատամքների մաս է կազմում, դրանցից են, օրինակ՝ չորս ազնիվ ճշմարտությունները և կախյալ ծագումը<ref name="Blum 2004" />։
[[Պատկեր:Yahrtzeit_candle.JPG|մինի|Մահվան տարելիցի կապակցությամբ վառված հիշատակի մոմ։]]

=== Քրիստոնեություն ===
Քրիստոնյաները հավատում են, որ Քրիստոսը հաղթահարել է մեղքն ու մահը, դրա համար, բոլոր նրանք, ովքեր հավատում են նրան հոգեպես միշտ կենդանի կմնան։ Ֆիզիկական մահը միայն հոգու անջատումն է մարմնից։ Քրիստոնյաների մեծամասնության համար ֆիզիկական մահը նշանակում է Աստծու ներկայությամբ հավերժական կյանքի անցումը<ref>Soloveitchik, Joseph B.  ''Halakhic Man.'' Qtd. in [https://elmad.pardes.org/2018/04/tazria-metzora-understanding-purity/ Israel]</ref>։

=== Հուդայականություն ===
Հուդայականության մեջ մահը դիտվում է որպես ողբերգալի և սարսափելի երևույթ։ Այն անձինք, ովքեր դիակների հետ առնչություն ունեն համարվում են ծիսականորեն «ոչ մաքուր»։ Հուդայականության մեջ կան մի շարք հավատալիքներ հանդերձյալ կյանքի հետ կապված, բայց դրանցից ոչ մեկը չի հակասում, որ կյանքի նախընտրությունը մահվան հանդեպ։ Սա մասամբ այն պատճառով է, որ մահը բացառում է պատվիրաններին հետևելու հնարավորությունը։

== Արվեստ և գրականություն ==
=== Վանիտաս ===
Վանիտասը ({{lang-la|vanitas}}, բառացիորեն՝ «ունայնություն, սնափառություն) [[Բարոկկո (ֆիլմ)|բարոկկո]] դարաշրջանի գեղանկարչության ժանր է, այլաբանական նատյուրմորտ, որի կոմպոզիցիոն կենտրոնը ավանդաբար համարվում է մարդկային գանգը։ Նման նկարները վերաբերում են նատյուրմորտ ժանրի զարգացման սկզբնաշրջանին և նպատակ են հետապնդում տեղեկացնել և հուշել կյանքի արագասլացության, հաճույքների անիմաստության և մահվան անխուսափելիության մասին։ Վանիտաս տերմինը իր արմատներով խորանում է մինչև աստվածաշնչյան [[Ժողովող]] գրքի [[:s:hy:Ժողովող#1:2|1:2]] տունը՝ ''Vanitas vanitatum et omnia vanitas.''
{{քաղվածք|''Ունայնութիւն ունայնութեանց, - ասաց Ժողովողը, - ունայնութիւն ունայնութեանց. ամէն ինչ ունայն է:''}}

Վանիտաս նատյուրմորտները՝ ինչպես և նկարների հակառակ կողմին պատկերվող ծաղիկները, եվրոպական արվեստի նոր ժամանակաշրջանի նատյուրմորտ ժանրի ամենավաղ օրինակներն են (օրինակ՝ առաջին հոլանդական նատյուրմորտը Յակոբ դե Գեյնը նկարել է հենց «Վանիտաս» ժանրում)<ref name="st">[https://books.google.am/books?id=P3P2nZyj1PQC&pg=PA81&lpg=PA81&dq=cito+volat+et+occidit&source=bl&ots=4bvGYkrTSy&sig=nRyDeRVNXOCbsNniAz45UuuJ2vg&hl=ru&ei=oH7USvDMOIrd-QaTp-iOAw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CBoQ6AEwAw#v=onepage&q=vanitas&f=false Norbert Schneider. Still Life]</ref>։ Սկզբնական շրջանում այս ժանրի նատյուրմորտները պատկերում էին գանգերի և մոմերի, կամ ունայնության և մահվան այլ խորհրդանիշներ։ Այդ գանգերը պատկերվում էին մարդկանց դիմանկարների հակառակ կողմի վրա։ Նրանք պիտի հիշեցնեին նրա մահկանացու լինելու մասին ''(mors absconditus)'': Վանիտաս ժանրի ամենավաղ նկարները առավել պարզ և մռայլ ստեղծագործություններ են, հաճախ կատարված մեկ գույնի օգտագործմամբ։

Նկարների մեջ հաճախ օգտագործվում են խորհրդանշական իրեր, որոնցից յուրաքանչյուրը առանձին իմաստ է արտահայտում։ Օրինակ՝ նեխած մրգերը ծերացման խորհրդանիշն են, ծաղիկներից՝ հաճախ թառամած, վարդը խորհրդանշում է սերն ու սեքսը, մարդու սնափառությունը դրանց արտահայտման մեջ։ Օճառի պղպջակները կյանքի արագասլացությունն ու մահվան հանկարծակիությունն են արտահայտում, ծխամորճը՝ երկրային հաճույքների ակնթարթայնությունը և մակերեսային լինելը։ Դանակները խորհրդանշում են մարդկային մարմնի տկարությունը, բժշկական ձեռնոցները՝ մարմնին բնորոշ հիվանդություններն ու անկատարությունը։

== Պատկերասրահ ==
<gallery>
Պատկեր:Muerte-Blanca 6.jpg|«Santa Muerte Blanca»՝ մեքսիկական Սուրբ Սպիտակ Մահը
Պատկեր:Mummy at British Museum.jpg|Մումիա [[Բրիտանական թանգարան (Լոնդոն)|Բրիտանական Թանգարան]]ում
Պատկեր:Mummy Louvre.jpg|Մումիա [[Լուվր]]ի Հին Եգիպտոսի բաժնում
Պատկեր:Charon and Psyche.jpg|«Քարոնը և Պսայխեյան» առասպելի Ջ.Ռ.Ս. Սպենսերի դեռռաֆաէլիտյան մեկնաբանումը (1883 թ.)
Պատկեր:Allisvanity.jpg|«Ամենը ունայնություն է»՝ վանիտասի օրինակ, որում պատկերված է հայելու մեջ սեփական արտացոլումը ուսումնասիրող երիտարդ կին՝ ընդ որում, այնպես որ նկարի բոլոր մասերը միասին գանգի կերպար են ստեղծում։ Հեղինակ՝ Չ. Ա. Գիլբերթ, 1892 թ.
Պատկեր:Paul Cézanne, Pyramid of Skulls, c. 1901.jpg|«Գանգերի բուրգ» նկարիչ՝ [[Պոլ Սեզան]], 1901 թ.
Պատկեր:Barthel (Bartholomäus) Bruyn - Vanitas.JPG|Բարթոլոմեուս Բրեյն, XVI դարի առաջին կես
Պատկեր:Jacob de Gheyn - Vanitas.JPG|«Կանգուն կյանքը», նկարիչ՝ Jacques de Gheyn II (1603 թ.)։ Կապարի խոռոչների մեջ պատկերված են լացող [[Հերակլիտ]]ը և ծիծաղացող [[Դեմոկրիտ]]ը, որոնք մատնանշում են անցավորության և ունայնության խորհրդանիշները՝ գանգը, օճառի պղպջակը և ալն։
Պատկեր:Seductive death E.H.Langlois.jpg|«Հմայիչ մահը», հեղինակ՝ E.H.Langlois: «Danse Macabre» ժանրի աշխատանք, պատկերում է Մահվան իր դև-ծառաների ուղղեկցությամբ, որը հանդարտ կնոջն ուղորդում է դեպի վերջինիս դագաղը։
Պատկեր:Pest (by C. Merkel).jpg|«ժանտախտ» հեղինակ՝ Կ. Մերկել, 1850 թ.
</gallery>

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանտուփ}}

== Գրականություն ==
* {{Cite web |author=Best, Ben |title=Causes of Death |url=http://www.benbest.com/lifeext/causes.html |accessdate=2016 թ․ հունիսի 10 |website=BenBest.com}}
* {{Cite book |title=Now and At the Hour of Our Death |date=2015 թ․ հոկտեմբերի 13 |publisher=And Other Stories |isbn=978-1908276629 |language=English |authors=Marques, Susana Moreira & Sanches, Julia (Translator)}}
* {{Cite news |author=Rosenberg, David Rosenberg |date=2014 թ․ օգոստոսի 17 |title=How One Photographer Overcame His Fear of Death by Photographing It (Walter Schels' ''Life Before Death'') |url=http://www.slate.com/blogs/behold/2014/08/17/walter_schels_life_before_death_includes_portraits_of_people_before_and.html |work=Slate}}
* {{Cite book |author=Sachs, Jessica Snyder |url=https://archive.org/details/corpsenaturefore0000sach |title=Corpse: Nature, Forensics, and the Struggle to Pinpoint Time of Death |publisher=Perseus Publishing |year=2001 |isbn=978-0-7382-0336-2 |type=270 pages}}
* {{Cite web |author=Schels, Walter (Photographer) & Lakotta, Beate (Interviewer) |title=Before and After Death |url=https://www.lensculture.com/wschels |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141011190734/https://www.lensculture.com/wschels |archivedate=2014 թ․ հոկտեմբերի 11 |accessdate=2016 թ․ սեպտեմբերի 19 |website=LensCulture.com |df=dmy}} Interviews with people dying in hospices, and portraits of them before, and shortly after, death.
* {{Cite web |date=2001 |title=The Odds of dying from various injuries or accidents |url=http://www.nsc.org/news_resources/injury_and_death_statistics/Pages/TheOddsofDyingFrom.aspx |website=National Safety Council |location=United States}}
* {{Cite web |title=Causes of Death 1916 |url=http://rack1.ul.cs.cmu.edu/is/deathtypes/doc.scn?rp=_n |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20040918133848/http://rack1.ul.cs.cmu.edu/is/deathtypes/doc.scn?rp=_n |archivedate=2004 թ․ սեպտեմբերի 18 |accessdate=2016 թ․ սեպտեմբերի 19 |authors=U.S. Census & AntiqueBooks.net (Scanned by) |df=dmy}} How the medical profession categorized causes of death
* {{Cite web |author=Wald, George |title=The Origin of Death |url=http://www.elijahwald.com/origin.html |website=ElijahWald.com}} A biologist explains life and death in different kinds of organisms, in relation to evolution.

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://philotheus.blogspot.com/2013/01/blog-post_7.html Փիլիսոփայություն. Խոկում մահվան մասին] (հոդված)
{{Մարդու զարգացում}}
{{Մահ}}
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:Բժշկություն]]
[[Կատեգորիա:Ժողովրդագրություն]]
[[Կատեգորիա:Ծերացում]]
[[Կատեգորիա:Ծերություն]]
[[Կատեգորիա:Կենսաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Կյանք]]
[[Կատեգորիա:Մահ]]
[[Կատեգորիա:Մարդաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Ոչինչ]]
[[Կատեգորիա:Վախճանաբանություն]]