Դիտել Հայերը Կենտրոնական Ասիայում էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Էթնիկ խումբ
|անվանում = Հայերը Կենտրոնական Ասիայում
|քանակություն = 100-160 հազար
|պատկեր = [[Պատկեր:Central Asia - political map - 2000.svg|200px]]
|պատկեր_նկարագրում = Կենտրոնական Ասիայի երկրները
|երկրամաս1 = <center>{{դրոշավորում|Ուզբեկստան}}</center><br><center>{{դրոշավորում|Ղազախստան}}</center><br><center>{{դրոշավորում|Ղրղզստան}}</center><br><center>{{դրոշավորում|Տաջիկստան}}</center><br><center>{{դրոշավորում|Թուրքմենստան}}</center>
|լեզու = [[հայերեն]] և հյուրընկալող երկրի պաշտոնական լեզուն
|հավատք = [[Հայ առաքելական եկեղեցի]]
}}

'''Հայերը Կենտրոնական Ասիայում''', հայ բնակչությունը, որը հաստատվել է կենտրոնասիական երկրներում՝ [[Ուզբեկստան]]ում, [[Ղազախստան]]ում, [[Ղրղզստան]]ում, [[Տաջիկստան]]ում և [[Թուրքմենստան]]ում։ Հայերը տարածաշրջանում հիմնականում հաստատվել են խորհրդային ժամանակաշրջանում՝ տարբեր պատճառներով։

== Պատմություն ==
Ըստ հին պատմական հիշատակումների՝ հայ մարտիկները և առևտրականները ժամանակին ազատորեն տեղաշարժվում էին [[Կենտրոնական Ասիա]]յի շատ մասերում, հաճախ կռվում էին տեղի զորահրամանատարների հետ կողք կողքի՝ առևտրային արտոնություններ ստանալու դիմաց<ref>{{Cite web |last=Zenian |first=David |title=Armenians in Central Asia |url=http://www.agbu.org/publications/article.asp?A_ID=52 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101209200832/http://agbu.org/publications/article.asp?A_ID=52 |archivedate=2010 թ․ դեկտեմբերի 9 |accessdate=2012 թ․ ապրիլի 22}}</ref>։

== Թվաքանակ ==
Հետևյալ աղյուսակը ցույց է տալիս հայերի թիվը Կենտրոնական Ասիայում՝ ըստ յուրաքանչյուր երկրի։ Աղյուսակում ներառված են խորհրդային մարդահամարները 1926-1989 թվականներին և դրանից հետո հետխորհրդային մարդահամարների արդյունքները։

{| class="wikitable"
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Երկիր'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''1926'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''1939'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''1959'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''1970'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''1979'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''1989'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Հետխորհրդային <small>(թվական)</small>'''
| align="center" style="background:#f0f0f0;"|'''Վերջին <small>(թվական)</small>'''
|-
| [[Ուզբեկստան]]||14,976||20,394||27,370||34,470||42,374||50,537||42,359 <small>(2000)</small>||
|-
| [[Թուրքմենստան]]||13,859||15,996||19,696||23,054||26,605||31,829||33,368 <small>(1995)</small>||22,000 <small>(2010)</small>
|-
| [[Ղազախստան]]||636||7,777||9,284||12,518||14,022||19,119||14,758 <small>(1999)</small>||13,776 <small>(2009)</small>
|-
| [[Տաջիկստան]]||171||1,272||2,878||3,787||4,861||5,651||995 <small>(2000)</small>||434 <small>(2010)</small>
|-
| [[Ղրղզստան]]||278||728||1,919||2,688||3,285||3,975||1,364 <small>(1999)</small>||809 <small>(2009)</small>
|-
! ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ||29,920||46,167||61,147||76,517||91,147||111,111||94,977||
|-
|}

== Պետություններ ==
=== Թուրքմենաստան ===
{{Հիմնական|Հայերը Թուրքմենստանում}}

[[Թուրքմենստան]]ում հայերի թիվը 30 000-ից 34 000-ի միջակայքում է։ Ըստ 1989 թվականի խորհրդային մարդահամարի տվյալների՝ Թուրքմենստանում բնակվում էր 31 829 հայ<ref>{{Cite web |title=Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей. |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=14 |website=demoscope.ru}}</ref>։ Նրանց պատմությունը սկսվում է խորհրդային ժամանակներից, հատկապես [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից հետո, երբ Հայկական ԽՍՀ-ում բնակություն հաստատելու համար խրախուսվող սփյուռքահայերը երկրի կառավարության կողմից բնակեցվեցին ողջ Խորհրդային Միությունում։ Այսօր երկրում բնակվում են հայերի երեք հիմնական խմբեր՝ էթնիկ հայեր, որոնք Թուրքմենստանի քաղաքացիներ են, Ադրբեջանից հայ փախստականներ և Հայաստանի քաղաքացիներ։ Հայաստանի շատ քաղաքացիներ և փախստականներ այլևս օրինական ռեզիդենտ չեն և 1999 թվականին մտցված մուտքի արտոնագրի ռեժիմի պատճառով համարվում են անօրինական ճանապարհով երկիր մուտք գործածներ։ Նման հայերի թիվը շուրջ 7000 է։ [[Նորվեգիա]]յի կառավարության և այլ կազմակերպությունների օգնությամբ մի քանի հարյուր այդպիսի անօրինական եղանակով Թուրքմենստանում հայտնված հայեր հայրենադարձվել են Հայաստան<ref>{{Cite web |date=2002 թ․ հունվարի 3 |title=Spontaneous returns of Afghan refugees continue |url=http://www.irinnews.org/report.asp?ReportID=40929&SelectRegion=Central_Asia}}</ref>։

'''Հայտնի մարդիկ'''

*[[Բորիս Շիխմուրադով]], Թուրքմենստանի նախկին արտգործնախարար

=== Ղազախստան ===
{{Հիմնական|Հայերը Ղազախստանում}}

Ղազախստանի հայերը Ղազախստանի Հանրապետությունում բնակվող էթնիկ հայերն են։ Այսօր երկրում բնակվում է մոտ 25 000 հայ<ref>[http://www.armeniadiaspora.com/population.html Armenia Diaspora Conference Official Site<!-- Bot generated title -->] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130511084353/http://www.armeniadiaspora.com/population.html |date=2013-05-11 }}</ref>։

Առաջին հայերը Ղազախստան են ժամանել 1860-ական թվականներին, երբ [[Ռուսական կայսրություն]]ը, որը Հյուսիսային Կովկասում արդեն վերահսկում էր հայաբնակ տարածքներ, սկսեց շարժվել դեպի [[Ղազախական տափաստան]]՝ այն գրավելու։ Ամբողջ կայսրության տարածքից ներգաղթյալներ են տեղափոխվել սահման․ հայերը առաջինների թվում էին և ռուսների համար հանդես էին գալիս որպես թարգմանիչներ (քանի որ շատերն արդեն [[Թյուրքական լեզվախումբ|Թյուրքական լեզուների]] էին տիրապետում), հյուպատոսներ ու զարգացող նավթային արդյունաբերության համար գործարարներ<ref name="CA&CC">{{Cite web |title=Ca-c.org |url=http://www.ca-c.org/online/2001/journal_eng/cac-03/21.khuren.shtml |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20081014083453/http://www.ca-c.org/online/2001/journal_eng/cac-03/21.khuren.shtml |archive-date=2008 թ․ հոկտեմբերի 14 |accessdate=2020 թ․ օգոստոսի 24 |website=www.ca-c.org}}</ref>։

Սակայն հայերի առաջին զանգվածային վերաբնակեցումը երկրում տեղի է ունեցել 1937 թվականին, երբ հայկական և քրդական ընտանիքները Ադրբեջանական ԽՍՀ-ից տեղափոխվել են [[Ղազախական ԽՍՀ]]<ref name="CA&CC"/>։ [[Իոսիֆ Ստալին]]ի օրոք, երբ հարկադիր միգրացիան լայնորեն օգտագործվում էր որպես քաղաքական գործիք, որպեսզի վասալային ժողովուրդները վերահսկվեն և խուսափեն էթնիկ հակամարտություններից, հայերը և շատ այլ խմբեր ուղարկվել են Ղազախստան, երբ դա հարմար է համարվել։ 1948 թվականին մերձսևծովյան տարածաշրջանից մոտ 5800 հայ և [[Պոնտոս]]ի հույներ արտաքսվել են Հարավային Ղազախստան այն բանի համար, որ նրանք կասկածվում էին [[Հայ Հեղափոխական Դաշնակցություն|Հայ Հեղափոխական Դաշնակցության]]՝ հակախորհրդային քաղաքական կուսակցության նկատմամբ համակրանքի մեջ։ Ավելի վաղ՝ 1944 թվականին,  այլ խմբերի հետ միասին մի շարք [[համշենահայեր]] Ղազախստան էին արտաքսվել Վրաստանի տարբեր մասերից և միջինասիական այլ հանրապետություններից։ Ավելի ուշ նրանք դիմել են [[Միխայիլ Գորբաչով]]ի օրոք գործող խորհրդային կառավարությանը՝ խնդրելով նրանց տեղափոխել [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայկական ԽՍՀ]], սակայն նրանք մերժում են ստացել, քանի որ կար մտավախություն, որ նրանք կարող են հակամարտություններ առաջացնեն իրենց քրիստոնյա ազգակիցների դեմ։

=== Ղրղզստան ===
{{Հիմնական|Հայերը Ղրղզստանում}}

[[Հայերը Ղրղզստանում]] երկրի փոքրամասնությունների փոքր խմբերից մեկն են։ Առաջին հայը՝ Շավերդով Միրկուրը, եկել է [[Թուրքեստանյան Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն]], որի կազմի մեջ էր մտնում Ղրղզստանը 1918 թվականին, և զբաղվել է հյուրանոցային բիզնեսով<ref>{{Citation |last=Gasparyan |first=Emma |title=Армяне в Киргизии/Armenians in Kirgizia |date=2000 թ․ փետրվարի 28 |periodical=Газета «Планета Диаспор» |url=http://www.publish.diaspora.ru/gazeta/articles/armenia007_4.shtml |url-status=dead |accessdate=2009 թ․ մայիսի 4 |archivedate=2007 թ․ հոկտեմբերի 31 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071031063836/http://www.publish.diaspora.ru/gazeta/articles/armenia007_4.shtml}}</ref>։ Վաղ ժամանակներում [[Ղրղզստան]] եկած հայերի ևս մեկ զույգ են եղել Նիկիտա և Սերգեյ Ֆյոդորովները, որոնց զարմիկը՝ Էմանուել Սիմոյանցը, ղեկավարում էր Ղրղզստանի ԽՍՀ-ի՝ ոչ ալկոհոլային խմիչքների առաջին գործարանը։ 1996 թվականին Էդուարդ Սաղոմոնյանցը հիմնադրել է «Քարավան» ասոցիացիան, որը ղեկավարում է տեղի հայ համայնքի երեխաների հայոց լեզուն և մշակույթը սովորեցնող կիրակնօրյա դպրոցը<ref>{{Citation |last=Akopyan-Gasparyan |first=Emma |title=Кыргызстан - наш общий дом/Kyrgyzstan - our common home |date=2001 թ․ մարտի 1 |periodical=Газета «Планета Диаспор» |url=http://www.publish.diaspora.ru/magazin/articles/armenia027_1.shtml |accessdate=2009 թ․ մայիսի 5 |archivedate=2007 թ․ մայիսի 26 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070526120502/http://www.publish.diaspora.ru/magazin/articles/armenia027_1.shtml}}</ref>։

Ըստ 2009 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ Ղրղզստանի հայ բնակչությունը կազմում է 890 մարդ։ 1989 թվականին այն եղել է 3975, իսկ 1999-ին՝ 1364 մարդ<ref name="NewCensus">{{Citation |title=Population and Housing Census 2009. Book 2. Part 1. (in tables). Population of Kyrgyzstan. (Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009. Книга 2. Часть 1. (в таблицах). Население Кыргызстана) |date=2010 |url=http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/3.1.pdf |url-status=dead |place=Bishkek |publisher=National Committee on Statistics |archivedate=2011 թ․ օգոստոսի 10 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110810174344/http://212.42.101.100:8088/nacstat/sites/default/files/3.1.pdf}}</ref>։ Նրանց թիվը վերջերս նորից աճել է [[Թուրքմենստան]]ի հայ համայնքից Ղրղզստան եկած նոր հայ ներգաղթյալների հաշվին։ Համշենցիների մոտ կեսը հայկական ծագում ունեցող մուսուլմաններ են<ref name="ANA">{{Citation |title=Armenian Community of Kyrgyzstan Increases at Expense of Those Leaving Turkmenistan |date=2004 թ․ մայիսի 1 |periodical=Pan-Armenian News Agency |url=http://www.panarmenian.net/news/eng/?nid=10411&date=2004-05-01 |accessdate=2009 թ․ մայիսի 4}}</ref>։

=== Տաջիկստան ===
{{Հիմնական|Հայերը Տաջիկստանում}}

Տաջիկստանում ապրում են փոքրաթիվ հայեր։ 1989 թվականի մարդահամարի տվյալներով՝ [[Տաջիկստան]]ում ապրում են 5630 հայեր, սակայն շատերը հաջորդ տարիներին լքել են երկիրը Խորհրդային Միության փլուզման և Տաջիկստանում հետագա քաղաքացիական պատերազմի հետևանքով առաջացած դժվարությունների պատճառով։ Արտագաղթի մյուս շարժիչ ուժը հակահայկական կանխակալ կարծիքի հանդեպ հայերի ունեցած վախն էր, որը դրսևորվել էր [[Զանգվածային անկարգություններ Դուշանբեում (1990)|1990 թվականին Դուշանբեում տեղի ունեցած անկարգությունների]] ժամանակ։ Դրանք պայմանավորված էին չհիմնավորված այն բանի մասին լուրերով, որ մեծ թվով հայ փախստականներ տեղափոխվելու են Տաջիկստան և անվճար կացարան ստանան այն ժամանակաշրջանում, երբ բնակարանների պակաս էր զգացվում<ref>{{Citation |title=Language and Ethnicity Issues in Tajikistan |year=1997 |url=http://www.soros.org/tajik/tajkethn.html |chapter=Russians, Other Slavs, Jews, Germans, and Armenians |publisher=Open Society Institute |archivedate=1997 թ․ հունիսի 6 |archiveurl=https://web.archive.org/web/19970606133818/http://www.soros.org/tajik/tajkethn.html}}</ref>։ 2000 թվականի մարդահամարի ժամանակ երկրում եղել է իրենց հայերի հետ նույնականացնող 995 հայ, որոնք ապրում էին հիմնականում [[Դուշանբե]]ում, [[Խուջանդ]]ում, [[Բուստոն (քաղաք)|Չկալովսկում]] և [[Բոխտար]]ում։ Այնտեղի հայերի 57.6%-ը կարողանում էր խոսել [[հայերեն]], 100%-ը՝ [[ռուսերեն]], իսկ 14.8%-ը՝ [[տաջիկերեն]]։ Համայնքի անդամների հարցումների համաձայն՝ առաջին հայերը, ինչպես ենթադրում են, Տաջիկստան են ժամանել 1930-ական թվականներին։ Նրանցից ոմանք ավելի ուշ դարձել են հայտնի պաշտոններ, որոնցից է, օրինակ, Տաջիկստանի գիտությունների ակադեմիայի նախկին ղեկավար դոկտոր Հարությունովը<ref>{{Citation |last=Машуров |first=Гарун |title=Армяне в Таджикистане/Armenians in Tajikistan |date=2004 թ․ հունիս |periodical=Ноев Ковчег |issue=76 |url=http://noev-kovcheg.1gb.ru/article.asp?n=76&a=22 |url-status=dead |accessdate=2009 թ․ հունիսի 17 |archivedate=2011 թ․ հոկտեմբերի 2 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111002155537/http://noev-kovcheg.1gb.ru/article.asp?n=76&a=22}}</ref>։

=== Ուզբեկստան ===
{{Հիմնական|Հայերը Ուզբեկստանում}}

[[Ուզբեկստան]]ում ապրում են էթնիկ հայեր։ Նրանց թիվը մոտ մոտ 40 000 է։ Ուզբեկստանի հայ համայնքը [[Կենտրոնական Ասիա]]յի ամենամեծ համայնքն է, և նրանց մեծ մասը բնակվում է Տաշքենդում։ Ժամանակակից համայնքը ձևավորվել է Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, երբ շատ հայեր [[Ադրբեջան]]ի տարածքով փախել են Ուզբեկստան՝ [[Ռուսական կայսրություն]]ում անվտանգություն գտնելու համար, իսկ հետո համայնքներ ստեղծել Սամարղանդում, Տաշքենդում, Անդիժանում, Ֆերգանում և շատ այլ քաղաքներում։ Խորհրդային Միության կազմավորումից հետո հայերը սկսեցին մեծ ներդրում ունենալ Ուզբեկստանի տնտեսության և գյուղատնտեսության մեջ, նրանցից շատերը զբաղեցնում էին պետական բարձր պաշտոններ և համարվում էին որակյալ աշխատուժ.<ref name="agbu.org">{{Cite web |title=ARMENIANS IN CENTRAL ASIA Uzbekistan |url=http://agbu.org/news-item/armenians-in-central-asia-uzbekistan/ |website=AGBU - Armenian non-profit organization}}</ref>։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Ուզբեկստանում ապրող շատ հայեր տեղափոխվեցին հիմնականում [[Ռուսաստան]], ինչպես նաև [[Հայաստան]] և [[Միացյալ Նահանգներ]]։ Այնուամենայնիվ, Ուզբեկստանում դեռևս հայերի թիվը մեծ է։ Նրանց հիմնական լեզուն ռուսերենն է, բայց ոմանք դեռևս տանը հայերեն են խոսում։ Ազգանվան «յան»-ը ուզբեկա-հայկական անունների վերջում օգտագործելու փոխարեն շատերը հայերին կդիմավորեն «ով» կամ «ց» վերջավորություններով։ Սա մեծ պատկերացում է տալիս Ուզբեկստանում հայերի վրա ռուսական մեծ ազդեցության վերաբերյալ<ref name="agbu.org"/>։ Սակայն հայերը կենդանի երաժշտության, կրոնի և սնունդի միջոցով դեռևս պահպանում են իրենց ավանդույթները։ Բացի այդ, Տաշքենդում և Սամարղանդում կան բազմաթիվ հայկական սրճարաններ և ռեստորաններ։ Ուզբեկստանում նույնիսկ երկու հայկական եկեղեցի կա՝ մեկը Սամարղանդում, մյուսը՝ [[Տաշքենդ]]ում։ [[Սամարղանդ]]ի հայկական եկեղեցին առաջին անգամ բացվել է 1905 թվականին, սակայն Խորհրդային Միության տարիների այն փակվել էր, ինչից հետո՝ 1995 թվականին, Սամարղանդի հայազգի գործարար Արթուր Մարտիրոսյանը գումար է նվիրաբերել եկեղեցու վերակառուցման և վերաբացման համար։

[[Պատկեր:Arthur Martirosyan and Garegin I.jpg|thumb|Արթուր Մարտիրոսյանը և Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գարեգին I-ը]]

Ի տարբերություն [[Փոքր Ասիա]]յի և [[Կովկաս]]ի [[թյուրքեր]]ի, որոնց հետ հայերը վերջին հազարամյակների ընթացքում ինտենսիվ հակամարտություններ են ունեցել՝ էթնիկ թյուրքական ուզբեկները լավ հարաբերություններ ունեն հայերի հետ և նույնիսկ կողք կողքի կռվել են [[Տաջիկստանի քաղաքացիական պատերազմ|Տաջիկստանում ընթացած քաղաքացիական պատերազմի]] ժամանակ։

'''Հայտնի մարդիկ'''

*[[Յուրի Սարգսյան (մարզիչ)|Յուրի Սարգսյան]] , ֆուտբոլային մարզիչ
*[[Արտյոմ Փիլիպոսյան]], ֆուտբոլիստ
*[[Վադիմ Աբրամով]], ֆուտբոլային մարզիչ
*[[Արթուր Գրիգորյան (բռնցքամարտիկ)|Արթուր Գրիգորյան]], բռնցքամարտիկ
*[[Անդրեյ Հակոբյանց]], ֆուտբոլիստ

== Տես նաև ==
*[[Հայերը Մերձավոր Արևելքում]]
*[[Հայերը Ուզբեկստանում]]
*[[Հայերը Տաջիկստանում]]
*[[Հայերը Թուրքմենստանում]]
*[[Հայերը Ղրղզստանում]]
*[[Հայերը Ղազախստանում]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

{{Հայկական սփյուռք}}

[[Կատեգորիա:Կենտրոնական Ասիայի բնակչություն]]
[[Կատեգորիա:Հայերն Ասիայում]]