Դիտել Համաստեղություններ էջի աղբյուրը

[[Պատկեր:Orion IAU.svg|320px|մինի|[[Օրիոն]]ը ամենահեշտ ճանաչվող համաստեղություններից է։]]
'''Համաստեղություններ''' կամ '''աստեղատներ''', երկնոլորտը պայմանականորեն բաժանող տիրույթներ՝ [[աստղային երկինք|աստղային երկնքում]] դյուրին կողմնորոշվելու համար։ Հնում համաստեղություններ են անվանել երկնքում պայծառ աստղերով առանձնացվող բնորոշ պատկերները։

== [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում ==
[[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի բնակիչների աստղային երկնքի նկատմամբ հետաքրքրության մասին են վկայում ավելի քան 3 հազարամյակի վաղեմության՝ համաստեղություններ պատկերող բազմաթիվ ժայռապատկերներ։ Աստղագոտին, որով անցնում է Արեգակի տարեկան ուղին (խավարածիր), հին ժողովուրդները բաժանել են 12 համաստեղությունների ([[Խոյ (համաստեղություն)|Խոյ]], [[Ցուլ (համաստեղություն)|Ցուլ]], [[Երկվորյակներ (համաստեղություն)|Երկվորյակներ]], [[Խեցգետին (համաստեղություն)|Խեցգետին]], [[Առյուծ (համաստեղություն)|Առյուծ]], [[Կույս (համաստեղություն)|Կույս]], [[Կշեռք (համաստեղություն)|Կշեռք]], [[Կարիճ (համաստեղություն)|Կարիճ]], [[Աղեղնավոր (համաստեղություն)|Աղեղնավոր]], [[Այծեղջյուր (համաստեղություն)|Այծեղջյուր]], [[Ջրհոս (համաստեղություն)|Ջրհոս]], [[Ձկներ (համաստեղություն)|Ձկներ]])։ Աստղագոտին անվանել են Կենդանաշրջան, իսկ դրա համաստեղությունները՝ կենդանակերպ։ [[Անանիա Շիրակացի|Անանիա Շիրակացու]] աշխատություններում բերված է յուրաքանչյուր կենդանակերպում երևացող աստղերի քանակը։ Միջնադարյան մի շարք թարգմանական և հայկական բնագրային աշխատություններում հեղինակները, հետևելով [[Պլատոն]]ին, տվել են կենդանակերպի ու մարդու մարմնի մասերի «համապատասխանության» նկարներ և դրանց բացատրությունները։ Հայտնի է, որ [[միջնադար]]ում բախտագուշակները պետությունների և մարդկանց ճակատագրերը, պատերազմները և երկրային այլ երևույթներ կապել են համաստեղությունների և լուսատուների հետ։ Սակայն հայ տոմարագետ-աստղագետները (սկսած Անանիա Շիրակացուց, որն այդ բոլորը համարել է «բարբաջանք») հանդես են եկել [[աստղագուշակություն|աստղագուշակության]] դեմ։ Նրանք բացատրել են կենդանակերպի անունները՝ նկատի ունենալով, թե դրանցից յուրաքանչյուրում [[Արեգակ]]ի գտնվելը ինչ ազդեցություն է գործում [[Երկիր|Երկրի]] վրա։ Այսպես, ըստ [[Հակոբ Ղրիմեցի|Հակոբ Ղրիմեցու]], Խոյ է կոչվում գարնան առաջին կենդանակերպը, քանի որ «խոյը ծննդական է», և Արեգակը, այդ կենդանակերպում գտնվելիս, «Երկիրը շարժում է ծննդականության»։ Առյուծ կենդանակերպում գտնվելիս Արեգակն այնպես է հզորանում, որ կարող է նույնիսկ վնաս պատճառել մարդկանց։ Արեգակի՝ Ձկներ կենդանակերպում գտնվելու ժամանակ, առատ ձնհալի հետևանքով Երկիրը ձկան նման լողում է ջրի մեջ ևն։ [[Երևանի Մատենադարան]]ի ձեռագրերում պահպանվել են կենդանակերպերի նկարներ և այլ համաստեղությունների վերաբերյալ տեղեկություններ։ Համաստեղությունների դիցաբանական անուններն ունեն իրենց հայկական համարժեքները (Օրիոն՝ [[Հայկ նահապետ|Հայկ]], Հերկուլես՝ [[Վահագն]] ևն)։ Համաստեղությունների փոխդասավորության, անվանումների և աստղերի աստղային մեծությունների մասին տեղեկություններ կան [[Համատարած Աշխարհացույց|«Համատարած աշխարհացոյց»]] և «[[Աստղալից երկինք]]» քարտեզներում։

== Կարճ նկարագիր ==
[[Պատկեր:250lys.png|thumb|292x292px|Համաստեղությունների աստղերը գտնվում են Արեգակից տարբեր հեռավորության վրա։|alt=]]
Երկնակամարում իրարից փոքր անկյունային հեռավորության վրա գտնվող [[աստղ]]երը եռաչափ տարածության մեջ կարող են դասավորված լինել իրարից շատ հեռու։ Մի համաստեղության մեջ երևացող աստղերը կարող են և՛ մոտ լինել և՛ շատ հեռու ու իրար հետ ոչ մի կապ չունենալ։ Հնադարում մարդիկ տեսնում էին աստղերի դասավորվածության մեջ որոշակի համակարգվածություն և ըստ դրա ձևավոր համաստեղություններ։ Ժամանակի ընթացքում դիտորդները տեսել են տարբեր համաստեղություններ և նրանց ուրվագծերը, և նրանց անվանումներից շատերի բացատրությունը մինչ այժմ պարզ չէ։ Մինչև XIX դարը համաստեղությունը հասկացվում էր որպես աստղերի որոշակի խումբ, ոչ թե երկնակամարի մի հատված։ Այդ դեպքում ստացվում էր, որ նույն աստղը կարող էր պատկանել 2 տարբեր համաստեղության, իսկ տարածքները, որտեղ աստղերի քանակը քիչ էր համաստեղության չէր պատկանում։

1922 թվականին Հռոմում Միջազգային աստղագիտական միության I [[Գլխավոր ասամբլեա]]յի որոշմամբ վերջնականապես որոշվեց երկնակամարի բաժանման 88 համստեղությունների ցանկը։ 1928 թվականին որոշվեց համաստեղությունների միանշանակ և հստակ սահմանները, գծված 1875 ժամանակաշրջանի ընդունված երկնային [[Կոորդինատային համակարգ|կոորդինատների]] հասարակածային համակարգում հաստատուն ուղղակի ծագման և թեքության գծերով<ref>{{книга|ответственный=Hannu Karttunen, Pekka Kröger, Heikki Oja, Markku Poutanen, Karl Johan Donner|заглавие=Fundamental Astronomy|ссылка=https://books.google.am/books?id=ndd2DQAAQBAJ&pg=PA31|издательство=Springer|год=2016|страницы=31}}</ref>։

Հինգ տարվա ընթացքում ահմաններն անընդհատ ճշտվում էին։ 1935 թվականին համաստեղությունների  սահմանները վերջնականապես հաստատվեցին, իսկ աստղագետները պայամանավորվեցին այլևս չփոփոխել։

<gallery mode="packed" heights="220">
Պատկեր:OrionCC.jpg|Օրիոնի համաստեղության աստղերը, որոնք երևում են անզեն աչքով։
Պատկեր:Orion.gif|Օրիոնի կերպարը ստեղծող աստղերի խմբավորումը։
Պատկեր:ORION Uranometria orion.jpg|Օրիոնի համաստեղության ուրվագիծը Ուրանաչափության ատլասում (1603 թվական)
Պատկեր:Orion IAU.svg|Օրիոնի համաստեղության ժամանակակից սահմանները։
</gallery>

88 համաստեղություններից միայն 48-ն են հնադարյան, նրանց անուններն ու աստղերը (բայց ոչ պատկերումը) ընդգրկված են [[Կլավդիոս Պտղոմեոս]]ի «[[Ալմագեստ]]» կատալոգում, որն ապրել է II դարում<ref>{{книга|автор=John C. Barentine|заглавие=The Lost Constellations: A History of Obsolete, Extinct, or Forgotten Star Lore|издательство=Springer|год=2015|ссылка=https://books.google.am/books?id=u_7NCgAAQBAJ&pg=PA11|страницы=11|isbn=9783319227955}}</ref>։

Նրանք ընդգրկում են այն տարածքները որ տեսանելի է Եվրոպայի հարավից։ Ավելի վաղ Պտղոմեոսի պատկերած համաստեղությունները կարելի է գտնել աս-Սուֆի «Անշարժ աստղերի գիրք» աշխատությունում։ Նա ապրել է 903-998 թվականները<ref name="IAI_17">{{статья|автор=Б. А. Розенфельд|заглавие=Астрономия стран ислама|издание=[[Историко-астрономические исследования]]|выпуск=XVII|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1984|страницы=78}}</ref>։ Մյուս ժամանակակից համաստեղությունները մտցվել են XVII—XVIII դարերում, հարավային երկնքի ուսումնասիրման  և հյուսիսային երկնքի «դատարկ տեղերի» լրացման արդյունքում։ Համաստեղությունները կարող են անվանվել իրական կամ հնարված կենդանիների  անուններով ([[Մեծ Արջ]], [[Առյուծ (համաստեղություն)|Առյուծ]], Վիշապ), հունական առասպելների հերոսների անուններով ([[Կասիոպեա (համաստեղություն)|Կասիոպեա]], [[Անդրոմեդա (համաստեղություն)|Անդրոմեդա]]) կամ առարկաների անուններով, որոնց հիշեցնում է աստղերի դասավորությունը ([[Կշեռք (համաստեղություն)|Կշեռք]], [[Հյուսիսային թագ|Հյուսիսային Թագ]])<ref name=":0">{{книга|автор=Кононович Э. В., Мороз В. И.|заглавие=Общий курс астрономии: учебное пособие|ответственный=под ред. В. В. Иванова|место=М.|издательство=Едиториал УРСС|год=2004|страницы=14|страниц=544|isbn=5-354-00866-2}}</ref>։

12 համաստեղություններ ավանդաբար անվանում են [[Կենդանակերպ]]եր, որոնցով անցնում է [[Արեգակ]]ի կենտրոնը տարվա ընթացքում՝  արեգակնածիրը ([[Խավարածիր]])։ Նոյեմբերի 30-ից դեկտեմբերի 17-ը (2014 ժամանակաշրջան) Արեգակը գտնվում է [[Օձակիր|Օձակրի]] համաստեղությունում։ Այդ համաստեղությունը նույնպես Կենդանակերպ է, սակայն սնահավատությունը (թիվը-13, կենդանին-օձ) թույլ չտվեց աստղագուշակներին դասել համաստեղությունը այդ շարքում<ref name="astronomyonline">[http://astronomyonline.org/observation/zodiac.asp The Constellations of the Zodiac]{{ref-en}}</ref>։[[Պատկեր:Большая Медведица.gif|thumb|400x400px|Մեծ Արջի համաստեղությունը Յան Գավելի ատլասում|alt=]]
[[Պատկեր:Planisphæri cœleste.jpg|thumb|550x550px|Հոլանդական քարտեզագրի XVII դարի աստղային երկնքի քարտեզը։|none|alt=]]
== Համաստեղությունների ցանկ ==
[[Պատկեր:Constellations ecliptic equirectangular plot.svg|thumb|650x650px|Համաստեղությունների ժամանակակից սահմանները։|alt=]]
Միջազգային աստղագիտական միության կողմից պաշտոնապես ընդունվել են 88 համաստեղություն։ Աղյուսակում նշված է նաև լատիներեն անվանումը, հապավումը, մակերեսը քառակուսի աստիճաններով և  6,0<sup>m</sup> և ավելի [[պայծառություն|պայծառությամբ]] աստղերի քանակը։

{|table class="wikitable collapsible collapsed"
!Համաստեղությունների ցանկը
|-
|
{| border="1" class="wikitable sortable"
|-
!Հայերեն անունը!!Լատիներեն անունը !!Լատիներեն անվան <br />սեռական հոլովը!!Կրճատ<br />ձևը!!Մակերեսը<br /> (քառ.աստ.)!!Մակերեսը<br />տոկոսներով!!6.0<sup>m</sup>-ից պայծառ<br />
աստղերի քանակը
|-
|[[Ագռավ (համաստեղություն)|Ագռավ]]||Corvus||Corvi||Crv||184||0.45%||15
|-
|[[Աղավնի (համաստեղություն)|Աղավնի]]||Columba||Columbae||Col||270||0.65%||40
|-
|[[Աղեղ (համաստեղություն)|Նետ]]||Sagitta||Sagittae||Sge||80||0.19%||20
|-
|[[Աղեղնավոր (համաստեղություն)|Աղեղնավոր]]||Sagittarius||Sagittarii||Sgr||867||2.10%||115
|-
|[[Աղվես (համաստեղություն)|Աղվես]]||Vulpecula||Vulpeculae||Vul||268||0.65%||45
|-
|[[Այծեղջյուր]]||Capricornus||Capricorni||Cap||414||1.00%||50
|-
|[[Անդրոմեդա (համաստեղություն)|Անդրոմեդա]]||Andromeda||Andromedae||And||722||1.75%||100
|-
|[[Անկյունակապ (համաստեղություն)|Անկյունակապ]]||Norma||Normae||Nor||165||0.40%||20
|-
|[[Առագաստ (համաստեղություն)|Առագաստ]]||Vela||Velorum||Vel||500||1.21%||110
|-
|[[Առյուծ (համաստեղություն)|Առյուծ]]||Leo||Leonis||Leo||947||2.30%||70
|-
|[[Արծիվ (համաստեղություն)|Արծիվ]]||Aquila||Aquilae||Aql||652||1.58%||70
|-
|[[Բերենիկեի Գես|Բերենիկեի վարսեր]]||Coma Berenices||Comae Berenices||Com||386||0.94%||50
|-
|[[Գայլ (համաստեղություն)|Գայլ]]||Lupus||Lupi||Lup||334||0.81%||70
|-
|[[Գավաթ (համաստեղություն)|Գավաթ]]||Crater||Crateris||Crt||282||0.68%||20
|-
|[[Դանակ (համաստեղություն)|Դանակ]]||Caelum||Caeli||Cae||125||0.30%||10
|-
|[[Դելֆին (համաստեղություն)|Դելֆին]]||Delphinus||Delphini||Del||189||0.46%||30
|-
|[[Դրախտային Թռչուն (համաստեղություն)|Դրախտահավ]]||Apus||Apodis||Aps||206||0.50%||20
|-
|[[Եզնարած (համաստեղություն)|Եզնարած]]||Bootes||Bootis||Boo||907||2.20%||90
|-
|[[Եռանկյունի (համաստեղություն)|Եռանկյունի]]||Triangulum||Trianguli||Tri||132||0.32%||15
|-
|[[Զոհասեղան (համաստեղություն)|Զոհասեղան]]||Ara||Arae||Ara||237||0.57%||30
|-
|[[Էրիդան (համաստեղություն)|Էրիդան]]||Eridanus||Eridani||Eri||1138||2.76%||100
|-
|[[Երկվորյակներ (համաստեղություն)|Երկվորյակներ]]||Gemini||Geminorum||Gem||514||1.25%||70
|-
|[[Ընձուղտ (համաստեղություն)|Ընձուղտ]]||Camelopardalis||Camelopardalis||Cam||757||1.83%||50
|-
|[[Թռչող Ձուկ]]||Volans||Volantis||Vol||141||0.34%||20
|-
|[[Ժամացույց (համաստեղություն)|Ժամացոյց]]||Horologium||Horologii||Hor||249||0.60%||20
|-
|[[Լուսան (համաստեղություն)|Լուսան]]||Lynx||Lyncis||Lyn||545||1.32%||60
|-
|[[Խեցգետին (համաստեղություն)|Խեցգետին]]||Cancer||Cancri||Cnc||506||1.23%||60
|-
|[[Խոյ (համաստեղություն)|Խոյ]]||Aries||Arietis||Ari||441||1.07%||50
|-
|[[Կառավար (համաստեղություն)|Կառավար]]||Auriga||Aurigae||Aur||657||1.59%||90
|-
|[[Կասիոպեա (համաստեղություն)|Կասիոպեա]]||Cassiopeia||Cassiopeiae||Cas||598||1.45%||90
|-
|[[Կարապ (համաստեղություն)|Կարապ]]||Cygnus||Cygni||Cyg||804||1.95%||150
|-
|[[Կարիճ (համաստեղություն)|Կարիճ]]||Scorpius||Scorpii||Sco||497||1.20%||100
|-
|[[Կարկին (համաստեղություն)|Կարկին]]||Circinus||Circini||Cir||93||0.23%||20
|-
|[[Կենդանագիր]]||Pictor||Pictoris||Pic||247||0.60%||30
|-
|[[Կենտավրոս (համաստեղություն)|Կենտավրոս]]||Centaurus||Centauri||Cen||1060||2.57%||150
|-
|[[Կետ (համաստեղություն)|Կետ]]||Cetus||Ceti||Cet||1231||2.99%||100
|-
|[[Ցեֆեոս (համաստեղություն)|Ցեֆեոս]]||Cepheus||Cephei||Cep||588||1.42%||60
|-
|[[Կշեռք (համաստեղություն)|Կշեռք]]||Libra||Librae||Lib||538||1.30%||50
|-
|[[Կողմնացույց (համաստեղություն)|Կողմնացույց]]||Pyxis||Pyxidis||Pyx||221||0.54%||25
|-
|[[Կույս (համաստեղություն)|Կոյս]]||Virgo||Virginis||Vir||1294||3.14%||95
|-
|[[Կռունկ (համաստեղություն)|Կռունկ]]||Grus||Gruis||Gru||366||0.89%||30
|-
|[[Հայկ (համաստեղություն)|Օրիոն]]||Orion||Orionis||Ori||594||1.44%||120
|-
|[[Հարավային Եռանկյունի]]||Triangulum Australe||Trianguli Australis||TrA||110||0.27%||20
|-
|[[Հարավային թագ|Հարավային Թագ]]||Corona Australis||Coronae Australis||CrA||128||0.31%||25
|-
|[[Հարավային Խաչ]]||Crux||Crucis||Cru||68||0.17%||30
|-
|[[Հարավային Հիդրա]]||Hydrus||Hydri||Hyi||243||0.59%||20
|-
|[[Հարավային ձուկ|Հարավային Ձուկ]]||Piscis Austrinus||Piscis Austrini||PsA||245||0.59%||25
|-
|[[Հեռադիտակ (համաստեղություն)|Հեռադիտակ]]||Telescopium||Telescopii||Tel||252||0.61%||30
|-
|[[Հիդրա]]||Hydra||Hydrae||Hya||1303||3.16%||130
|-
|[[Հյուսիսային թագ|Հյուսիսային Թագ]]||Corona Borealis||Coronae Borealis||CrB||179||0.43%||20
|-
|[[Հնդկացի (համաստեղություն)|Հնդկացի]]||Indus||Indi||Ind||294||0.71%||20
|-
|[[Ձկներ (համաստեղություն)|Ձկներ]]||Pisces||Piscium||Psc||889||2.16%||75
|-
|[[Ճանճ (համաստեղություն)|Ճանճ]]||Musca||Muscae||Mus||138||0.34%||30
|-
|[[Մանրադիտակ (համաստեղություն)|Մանրադիտակ]]||Microscopium||Microscopii||Mic||210||0.51%||20
|-
|[[Մեծ Արջ]]||Ursa Major||Ursae Majoris||UMa||1280||3.10%||125
|-
|[[Մեծ Շուն]]||Canis Major||Canis Majoris||CMa||380||0.92%||80
|-
|[[Միաեղջյուր (համաստեղություն)|Միաեղջյուր]]||Monoceros||Monocerotis||Mon||482||1.17%||85
|-
|[[Մողես (համաստեղություն)|Մողես]]||Lacerta||Lacertae||Lac||201||1.59%||35
|-
|[[Նապաստակ (համաստեղություն)|Նապաստակ]]||Lepus||Leporis||Lep||290||0.70%||40
|-
|[[Նավախել (համաստեղություն)|Նավախել]]||Carina||Carinae||Car||494||1.20%||110
|-
|[[Ողնուց (համաստեղություն)|Ողնուց]]||Puppis||Puppis||Pup||673||1.63%||140
|-
|[[Ոսկե Ձկնիկ (համաստեղություն)|Ոսկե Ձկնիկ]]||Dorado||Doradus||Dor||179||0.43%||20
|-
|[[Որսկան շներ|Որսկան Շներ]]||Canes Venatici||Canum Venaticorum||CVn||465||1.13%||30
|-
|[[Պեգաս (համաստեղություն)|Պեգաս]]||Pegasus||Pegasi||Peg||1121||2.72%||100
|-
|[[Պերսևս (համաստեղություն)|Պերսևս]]||Perseus||Persei||Per||615||1.49%||90
|-
|[[Պոմպ (համաստեղություն)|Պոմպ]]||Antlia||Antliae||Ant||239||0.58%||20
|-
|[[Ջրհոս (համաստեղություն)|Ջրհոս]]||Aquarius||Aquarii||Aqr||980||2.38%||90
|-
|[[Սեղանասար]]||Mensa||Mensae||Men||153||0.37%||15
|-
|[[Սեքստանտ (համաստեղություն)|Սեքստանտ]]||Sextans||Sextantis||Sex||314||0.76%||25
|-
|[[Սիրամարգ (համաստեղություն)|Սիրամարգ]]||Pavo||Pavonis||Pav||378||0.92%||45
|-
|[[Վահան (համաստեղություն)|Վահան]]||Scutum||Scuti||Sct||109||0.26%||20
|-
|[[Վահագն (համաստեղություն)|Վահագն]]||Hercules||Herculis||Her||1225||2.97%||140
|-
|[[Վառարան (համաստեղություն)|Վառարան]]||Fornax||Fornacis||For||398||0.96%||35
|-
|[[Վիշապ (համաստեղություն)|Վիշապ]]||Draco||Draconis||Dra||1083||2.63%||80
|-
|[[Տուկան]]||Tucana||Tucanae||Tuc||295||0.71%||25
|-
|[[Ցանց (համաստեղություն)|Ցանց]]||Reticulum||Reticuli||Ret||114||0.28%||15
|-
|[[Ցուլ (համաստեղություն)|Ցուլ]]||Taurus||Tauri||Tau||797||1.93%||125
|-
|[[Փյունիկ (համաստեղություն)|Փյունիկ]]||Phoenix||Phoenicis||Phe||469||1.14%||40
|-
|[[Փոքր Առյուծ]]||Leo Minor||Leonis Minoris||LMi||232||0.56%||20
|-
|[[Փոքր Արջ]]||Ursa Minor||Ursae Minoris||UMi||256||0.62%||20
|-
|[[Փոքր ձի|Փոքր Ձի]]||Equuleus||Equulei||Equ||72||0.17%||10
|-
|[[Փոքր շուն|Փոքր Շուն]]||Canis Minor||Canis Minoris||CMi||183||0.44%||20
|-
|[[Քամելեոն (համաստեղություն)|Քամելեոն]]||Chamaeleon||Chamaeleontis||Cha||132||0.32%||20
|-
|[[Քանդակագործ (համաստեղություն)|Քանդակագործ]]||Sculptor||Sculptoris||Scl||475||1.15%||30
|-
|[[Քնար (համաստեղություն)|Քնար]]||Lyra||Lyrae||Lyr||286||0.69%||45
|-
|[[Օկտանտ (համաստեղություն)|Օկտանտ]]||Octans||Octantis||Oct||291||0.71%||35
|-
|[[Օձ (համաստեղություն)|Օձ]]||Serpens||Serpentis||Ser||637<ref>Օձը բաժանված է երկու մասի` Օձի Գլուխ (Serpens Caput, 429 քառ.աստ.) և Օձի Պոչ (Serpens Cauda, 208 քառ.աստ.).</ref>||1.54%||60
|-
|[[Օձակիր]]||Ophiuchus||Ophiuchi||Oph||948||2.30%||100
|}
|}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}{{Վիքիպահեստ երկար|Constellations|Համաստեղություններ}}
{{Կենդանակերպ}}
{{Համաստեղություններ}}

{{ՀՀՀ}}{{ՀՍՀ|էջ=104|հատոր=6}}

[[Կատեգորիա:Աստղագիտություն]]