Դիտել Կենսացենոզ էջի աղբյուրը

[[Պատկեր:FoodWeb.svg|280px|մինի|աջից|A քաղցրահամ ջրերի ու ցամաքային սննդի շրջապտույտը]]
'''Կենսացենոզ''' ({{lang-el|βίος}} - «կյանք» և {{lang-el2|κοινός}} - «ընդհանուր»), Ցենոզի հոմանիշն է՝ [[բույս]]երի, [[կենդանի]]ների, [[միկրոօրգանիզմ]]ների պատմականորեն ձևավորված ամբողջությունն է, որոնք բնակվում են ցամաքի մասում կամ ջրամբարում ([[կենսատոպ]]) և բնութագրվում են որոշակի փոխհարաբերությամբ ինչպես իրար մեջ, այնպես էլ [[շրջակա միջավայր]]ի աբիոտիկ բաղադրիչների հետ<ref>Н. П. Наумов, 1963 — в ''Шилов И. А. Экология. — С. 374.''</ref>։ Առաջին անգամ կենսացենոզ տերմինն առաջարկել է գերմանացի ջրակենսաբան [[Կ. Մյոբիուս]]ը՝ [[1877]] թվականին<ref>K. A. Möbius, [https://books.google.am/books?id=Ug4AAAAAQAAJ Die Auster und die Austernwirthschaft], 1877</ref>։
== Հասկացություն կենսացենոզի մասին ==
Ըստ սահմանման՝ կենսացենոզը ըստ կազմության, [[տեսակ]]ների և առանձնյակների թվի՝ միջավայրի աբիոտիկ գործոնների միջին մակարդակին համապատասխանող [[կենդանի]] [[օրգանիզմ]]ների ամբողջությունն է, որում [[օրգանիզմ]]ները սերտորոն փոխկապակցված են և անընդհատ բազմացման շնորհիվ պահպանում են իրենց գոյությունը։
Բնության մեջ կենսացենոզները լինում են տարբեր մասշտաբների։ Կենսացենոզ է համարվում [[ծառ]]ի վրա ապրող [[մամուռ]]ների խումբը, քայքայվող կոճղը, [[մարգագետին]]ը, լճակը, [[ճահիճ]]ը, [[անտառ]]ը և այլն։
Ջրի, սննդի, թթվածնի մուտքը [[կենդանի]] [[օրգանիզմ]]ներ ապահովում է շրջակա միջավայրից նյութերի և [[էներգիա]]յի հոսք։ [[Ֆոտոսինթեզ]]ի շնորհիվ միայն կանաչ [[բույսեր]]ն ու որոշ [[բակտերիա]]ներն են ընդունակ ուղղակիորեն յուրացնելու [[արեգակ]]նային ճառագայթման [[էներգիա]]ն, այն կուտակելու օրգանական միացությունների [[քիմիա]]կան կապերում, որը հետագայում [[սննդային շղթաներ]]ով բաշխվում է կենսացենոզներում։
[[Ակվարիում]]ը, ջերմոցը պատկանում են արհեստական կենսացենոզների թվին։ Բնության մեջ ոչ մեծ կենսացենոզները հանդիսանում են ավելի խոշորների բաղադրիչ մասերը։ Կենսացենոզները բաց համակարգեր են և աստիճանաբար փոխվում են, այդ պատճառով որոշել կենսացենոզի սահմաները հաճախ դժվար է լինում։
Կենսացենոզի կառուցվածքի մեջ են մտնում [[բույսեր]]ը, [[կենդանիներ]]ը և [[մանրէ]]ները։ Կենսացենոզներում առանձին տեսակները, [[պոպուլյացիա]]ները և տեսակների խմբերը, առանց համակեցությանը վնաս տալու, կարող են փոխարինվել ուրիշներով։ Կենսացենոզի սահմանները համապատասխանում են բիոտոպի, հետևաբար նաև [[էկոհամակարգ]]ի սահմաններին։ Կենսացենոզի և բիոտոպի ու դրանց բաղադրիչների միջև անընդհատ տեղի է ունենում [[էներգիա]]յի և նյութերի հոսք։
Կենսացենոզը [[կյանք]]ի կազմավորման ավելի բարձր մակարդակ է, քան նրա կառուցվածքային մաս հանդիսացող [[պոպուլյացիա]]ն։[[Պատկեր:Tide pools in santa cruz.jpg|մինի|[[Կորալյան խութեր]] և [[ծով]]ի [[սպունգներ]], Սանտա Կրուզ, [[Կալիֆորնիա]]]]
Կենդանի օրգանիզմների բնական միավորումներն ունեն իրենց սեփական կազմավորման օրենքները, գործունեությունը և զարգացումը։ Կյանքի կազմակերպվածության վերօրգանիզմային մակարդակի կարևոր յուրահատկություններ են համարվում (Տիշլեր, [[1971]] թ.)՝
#Կենսացենոզը միշտ ծագում և կազմավորվում է շրջակա միջավայրում գոյություն ունեցող տարբեր տեսակներին պատկանող [[առանձնյակ]]ներից կամ [[տեսակ]]ների ամբողջ համալիրից։ Դրանով կենսացենոզը տարբերվում է առանձին [[օրգանիզմ]]ի կամ առանձնյակի ձևավորումից, որն ընթանում է սաղմի աստիճանկան տարբերակման ճանապարհով։
#Կենսացենոզի բաղադրիչները փոխարինելի են։ Մեկ տեսակը կամ տեսակների ամբողջությունը կարող է առանց ընդհանուր համակարգին վնաս տալու փոխարինվել նման [[էկոլոգիա]]կան պահանջմունքներ ունեցող այլ տեսակներով։ Ցանկացած [[օրգանիզմ]]ի [[օրգան]]ները եզակի են։
#Կենսացենոզը գոյություն ունի հակադիր ուժերի հավասարեցման հիման վրա։ Կենսացենոզում բազմաթիվ տեսակների պահանջները լրիվ հակադիր են։ Օրինակ՝ [[գիշատիչ]]ը զոհի համար հանդիսանում է անտագոնիստ, սակայն երկուսն էլ գոյատևում են նույն կենսացենոզի սահմաններում։
#[[Օրգանիզմ]]ի սահմանային չափերը սահմանափակվում են գենետիկական ծրագրով, իսկ վերօրգանիզմային համակարգի չափերը որոշվում են արտաքին ուժերով։
#Կենսացենոզները հաճախ ունենում են միաձուլված սահմաններ։ Սակայն Իրականում դրանք գոյություն ունեն բնության մեջ։
== Կենսացենոզի տեսակային կազմը ==
Կենսացենոզի տեսակային կազմը նրա կազմության մեջ մտնող տեսակների ամբողջությունն է։ Կախված միջավայրի գործոններից՝ կենսացենոզը բնութագրվում է տեսակային բազմազանությամբ և տեսակների թվային հարաբերությամբ։ Գլխավոր սահմանափակող գործոններն են համարվում [[ջերմաստիճան]]ը, խոնավությունը [[լույս]]ը եւ այլն։ բարձրլեռնային [[էկոհամակարգ]]երի կենսացենոզները բնութագրվում են աղքատ տեսակային կազմով և կազմված են [[բույսեր]]ի և [[կենդանիներ]]ի տասնյակ և հարյուրավոր, իսկ արևադարձային [[անտառ]]ների, [[կորալյան խութեր]]ի (բուսախութերի), [[գետեր]]ի, [[հովիտներ]]ի կենսացենոզները բնութագրվում են հարուստ տեսակային կազմով և ընդգրկում են հազարավոր տեսակներ։ Կենսաբազմազանության փոփոխության կարևոր օրինաչափություն է այն, որ արևադարձներից դեպի բարձր լայնություններ այն նվազում է։ Հասարակածին մոտ կենսացենոզները ունեն հարուստ տեսակային կազմ և բազմազան բուսական և կենդանական աշխարհ։ Այդ օրինաչափությունը վերաբերվում է նաև մյուս կենդանի օրգանիզմներին։ Տեսակային կազմի բազմազանությունը որոշվում է տեսակների հարաբերական կամ բացարձակ թվով և կախված է կենսացենոզի տարիքից։ Հասուն կենսացենոզները ունեն տեսակների բազմազանություն։
Եթե կենսացենոզում ինչ-որ տեսակ ունի թվային մեծ առավելություն, ապա այն կոչվում է դոմինանտ տեսակ։ Դոմինանտ տեսակ գոյությու ունի ցանկացած կենսացենոզում։ Օրինակ՝ եղևնու [[անտառ]]ում [[եղևնի]]ները օգտագործում են արեգակնային [[էներգիա]]յի մեծ մասը, ստեղծում են մեծ կենսազանգված, նվազեցնում են քամու շարժման արագությունը և կենսացենոզի մյուս բնակիչների համար ստեղծում բազմաթիվ անբարենպաստ պայմաններ։ Սակայն կան նաև այնպիսի դոմինանտ տեսակներ, առանց որոնց մյուս տեսակները գոյություն ունենալ չեն կարող։ Դրանք ստեղծում են միկրոմիջավայր ամբողջ կենսացենոզի համար։ Դոմինանտ տեսակի վերացման դեպքում մեծ վտանգ է սպառնում ամբողջ կենսացենոզին։ Դոմինանտ տեսակներ հիմնականում համարվում են բույսերը, հազվադեպ՝ կենդանիները։
Կենսացենոզներում կան նաև հազվադեպ հանդիպող երկրորդական տեսակներ։ Դրանց առկայությունը հանդիսանում է համակեցության կայուն զարգացման երաշխիք։ Սովորաբար հարուստ տեսակային կազմ ունեցող կենսացենոզներում բոլոր տեսակներն ունեն առանձնյակների փոքր թվաքանակ։ Գոյությու ունի այսպիսի օրինաչափություն, ըստ որի, ինչքան աղքատ է տեսակային կազմը, այնքան շատ են դոմինանտ տեսակները։ Նման պայմաններում հնարավոր է դոմինանտ տեսակների առանձնկյակների թվաքանակի թռիչքային աճ։
<gallery caption="Կենսացենոզներ" perrow="5">
Պատկեր:Tide pools in santa cruz.jpg|Կենսացենոզ
Պատկեր:Hyphae.JPG|[[Ռեդուցենտներ]]
Պատկեր:Leaf 1 web.jpg|[[Պրոդուցենտներ]]
Պատկեր:Port Ghalib march 2006-0107.jpg|Կենսացենոզ
Պատկեր:Rainforest Fatu Hiva.jpg|Կենսացենոզ
</gallery>

== Կենսացենոզի տարածական կառուցվածքը ==
Կապված տեսակների պահանջմունքների և բնակության պայմանների համապատասխանության հետ՝ նրանք տարածության մեջ կարող են բաշխվել տարբեր կերպ։ [[Պատկեր:Stipa pennata-habitat.jpg|մինի|աջից|կենսացենոզի գոտիները]]Տարածության մեջ կենսացենոզը կազմող տեսակների այդպիսի բաշխումը կոչվում է կենսացենոզի տարածական կառուցվածք։ Այն լինում է ուղղահայաց և հորիզոնական։ Երկարատև զարգացման գործընթացում տեսակները, որոնք կազմում են համակեցություններ, այնպես են բաշխված, որ գործնականորեն իրար չեն խանգարում։ Այդպիսի բաշխումը կոչվում է [[յարուս]]ակնություն (հարկայնություն)։ Այն ավելի հստակ արտահայտված է բուսական ցենոզներում։ Որպես կանոն՝ տարբեր կենսածին ձևեր զբաղեցնում են տարբեր յարուսներ։
Կենսացենոզների յարուսներն իրարից տարբերվում են բարձրությոմբ, օրգանիզմների կազմով, էկոլոգիայով և կենսացենոզների կյանքում օրգանիզմների ունեցած դերով։
[[Անտառ]]ներում սովորաբար առանձնացնում են [[5]]-[[6]] յարուսներ՝
# առաջին մեծության [[ծառեր]] ([[տերև]]ները դասավորված են բարձր),
#երկրորդ մեծության ծառեր (օգտագործում են առաջին յարուսի կողմից չօգտագործված [[լույս]]ը),
#անտառաթփուտ (ապրում են թույլ լուսվորվածության և սննդատարրերի անբավարարության պայմաններում և ունեն ցածր հասակ),
#բարձրահասակ խոտաբույսեր [[5]] և [[6]] ցածրահասակ խոտաբույսեր։
Կենսացենոզներում [[կենդանիներ]]ը ևս զբաղեցնում են որոշակի մակարդակներ։ Հողում ապրում են բազմաթիվ հողային [[որդեր]], [[մանրէներ]], հողափոր կենդանիներ և այլն։ [[Հող]]ի մակերևույթին՝ տերևային թաղիքի տակ, բնակվում են բազմաթիվ [[բազմոտանիներ]], գիշատիչ [[բզեզներ]], մանր [[կաթնասուններ]]։ [[Թռչուններ]]ը զբաղեցնում են տարբեր յարուսներ, իսկ խոշոր [[կաթնասուններ]]ը ապրում են ներքևի յարուսում։ Յարուսականությունը լավ արտահայտված է նաև ջրային կենսացենոզներում։ Տարածության մեջ կենդանի օրգանիզմների առանձնյակները բաշխված են անհամաչափ։ Սովորաբար առանձնյակները կազմում են խմբեր։ Այս գործընթացը հանդիսանում է օրգանիզմների գոյության համար անհրաժեշտ հարմարողական գործոն։ Օրգանիզմների այդպիսի խմբերը որոշում են կենսացենոզի հորիզոնական կառուցվածքը։ Այդպիսի բաշխման օրինակներ են համարվում [[փղեր]]ի, [[զեբր]]ների, [[այծքաղներ]]ի հոտերը, արևադարձային [[տափաստան]]ներում, [[թռչուններ]]ի երամները, կորալների գաղութները ջրի հատակին և այլն։
Բուսական համակեցություններում հորիզոնական կառուցվածքի տարրական միավորներն են համարվում միկրոցենոզը և միկրոխմբավորումները։ Միկրոցենոզը համարվում է կենսացենոզի՝ իր չափերով ամենափոքր տարրական միավորը։ Համարյա ցանկացած համակեցություն իր մեջ նեռառում է միկրոհամակեցությունների կամ միկրոցենոզների համակարգեր։
Միկրոխմբավորումը նույն յարուսի սահմաններում մեկ կամ մի քանի տեսակների խտացումն է, ներյարուսային խճանկարային բիծն է։ Օրինակ՝ [[մամուռներ]]ի կողմից զբաղեցված յարուսում կարելի է առանձնացնել մամուռների մի քանի բծեր՝ մեկ կամ մի քանի տեսակների դոմինանտությամբ։
Խճանկարային բիծը հնարավորություն է տալիս ավելի լրիվ օգտագործել միկրոբնակատեղերը։ Միկրոխմբավորումը հնարավորություն է տալիս ավել արդյունավետ և արագ օգտագործել սննդային պաշարները։ Այն առաջ է բերում կենսաբազմազանության բարձրացում, նպաստում է կենսացենոզի կայունությանը և կենսունակությանը։
[[Պատկեր:Vegetation-no-legend.PNG|700px|մինի|կենտրոն]]
{| style="border:1px solid #CCCCCC; background-color:transparent;" align="center" width="100%"
{| style="border:1px solid #CCCCCC; background-color:transparent;" align="center" width="100%"
|-
|colspan=5|'''Բուսականության դասակարգումը կենսացենոզում'''
|-
|width="17"|
{{լեգենդ|#c0c0c0|բևեռային անապատ}}
{{լեգենդ|#9fd6c9|Տունդրա}}
{{լեգենդ|#006d64|Տայգա}}
{{լեգենդ|#a4e05d|Լայնատերև անտառները}}
|width="20%"|
{{լեգենդ|#f7ec6f|անտառներ}}
{{լեգենդ|#0d7e0d|Մերձարևադարձային թաց անտառներ}}
{{լեգենդ|#907699|Միջերկրական ծով}}
{{լեգենդ|#6f956f|մուսոնային անտառներ}}
|width="20%"|
{{լեգենդ|#95583c|Չոր անապատներ}}
{{լեգենդ|#b97553|Քսելոֆիտ թփեր }}
{{լեգենդ|#9b8447|Հարավային անապատներ}}
{{լեգենդ|#deb887|կիսաչոր անապատներ}}
|width="20%"|
{{լեգենդ|#cdc954|Սավաննային անտառներ}}
{{լեգենդ|#aca719|Տափաստաններ}}
{{լեգենդ|#768e34|Մերձարևադարձային անտառները}}
{{լեգենդ|#005c00|Արևադարձային խոնավ անտառները}}
|width="20%"|
{{լեգենդ|#a7bddb|Ալպիական տունդրաներ}}
{{լեգենդ|#3c9798|լեռնային անտառներ}}
|}
== Օրգանիզմների հարաբերությունները կենսացենոզում ==
Կենսացենոզում տարբեր տեսակների օրգանիզմների միջև գոյություն ունեն ուղղակի և անուղղակի փոխհարաբերություններ։ Բեկլամիշևան ([[1970]] թ.) այդ փոխհարաբերությունները բաժանել է [[5]] տիպի.
# Առաջին տիպի փոխհարաբերությունը ծագում է այն դեպքում, երբ կենսացենոզում մի տեսակը սնվում է մյուսով, նրա մահացած մնացորդներով կամ կենսագործենության արգասիքներով։ Սննդի պաշարների հանդեպ մատչելիության աստիճան ձեռք բերելու համար երկու տեսակների միջև ընթացող մրցակցության դեպքում ծագում է անուղղակի փոխհարաբերություն։
#Երկրորդ տիպի փոխհարաբերության իմաստն այն է, որ մեկ տեսակը նպաստում է մյուսի տարածմանը։ [[Բույսեր]]ի [[սերմ]]երի տարածումն իրագործվում է պասիվ և ակտիվ եղանակներով։ Ակտիվ տեղափոխման ժամանակ սերմերն անցնում են կենդանիների [[մարսողական համակարգ]]ով։ [[Սնկեր]]ի [[սպորներ]]ը հիմնականում տարածվում են [[միջատներ]]ի միջոցով։
#Այս փոխհարաբերության ժամանակ մեկ տեսակ իր կենսագործունեության արդյունքում փոխում է մյուս տեսակի բնակատեղի պայմանները։ Տեր և [[մակաբույծ]] փոխազդեցությունը այսպիսի փոխհարաբերության օրինակ է։
#Այս փոխհարաբերությունը պասիվ տարածման միջոց է։ Հատուկ է այն տեսակներին, որոնք իրենց բնականոն կենսագործունեության համար մեկ բիոտոպից տեղափոխվում են մյուսը։ Դա հիմնականում բնորոշ է անուղղակի զարգացում ունեցող կենդանիներին։ Որպես կանոն՝ այս տեսակների հասուն առանձնյակներն ու թրթուրները ապրում են տարբեր միջավայրներում։ Կան նաև բազմաթիվ այլ օրինակներ։
#Երկու տեսակների միջև գոյություն ունեցող փոխհարաբերության մեկ այլ տիպն էլ այն է, երբ մի տեսակը իր շինությունը կառուցելու համար օգտագործում է այլ տեսակի արտաթորության արգասիքները, մահացած մասերը և այլն։ Օրինակ՝ [[թռչուններ]]ն իրենց բույնը հյուսելու համար օգտագործում են չոր ճյուղեր, փետուրներ, [[կաթնասուններ]]ի բուրդը։
Բնության մեջ ավելի տարածված են երկու տեսակների միջև գոյություն ունեցող առաջին և երկրորդ տիպերի փոխհարաբերությունները։
== Կենսացենոզի էկոլոգիական կառուցվածքը ==
[[Պատկեր:Reef 247.jpg|մինի|աջից|Ստորջրյա կյանքը կենսացենոզում]]
Կենսացենոզը ձևավորվում է համակեցության էկոլոգիական կառուցվածքը բնութագրող օրգանիզմների էկոլոգիական որոշակի խմբերից։ Տարբեր կենսացենոզներում նման էկոլոգիական խորշեր զբաղեցնող օրգանիզմների էկոլոգիական խմբերը կարող են ունենալ տարբեր տեսակային կազմ։ Օրինակ՝ գերխոնավ տարածքներում գերակշռում են խոնավասեր, իսկ չոր պայմաններում՝ չորադիմացկուն [[բույսեր]]ը։
Կենսացենոզի էկոլոգիական կառուցվածքի արտացոլում է նաև նման սնման եղանակ ունեցող և միևնույն տիպում միավորված օրգանիզմների խմբերի համապատասխանությունը։ Օրինակ անտառներում գերակշռում են օրգանական մնացորդներով սնվող, իսկ տափաստաններում և կիսաանապատներում՝ բուսակեր օրգանիզմները։ [[Օվկիանոս]]ների խոր շերտերում կենդանիների սնման հիմնական տիպը գիշատչությունն է, իսկ վերին շերտերում գերակշռում է խառը սնման տիպը։
Կենսացենոզի էկոլոգիական կառուցվածքը նրա օրգանիզմների էկոլոգիական խմբերի կառուցվածքն է, որոնք համակեցության տարբեր էկոլոգիական խորշերում կատարում են որոշակի գործառույթներ։
Տեսակային և տարածական համալիրում էկոլոգիական խորշի յուրահատկություններով օժտված էկոլոգիական կառուցվածքը հանդիսանում է կենսացենոզի մակրոդիտակային բնութագիրը։
Մակրոդիտակային բնութագիրը հնարավորություն է տալիս որոշել այս կամ այն կենսացենոզի հատկությունները, տարածման և ժամանակի մեջ բացահայտել նրա կայունությունը, կանխագուշակել մարդածին գործոնի ազդեցության արդյունքում ծագող փոփոխությունների հետևանքները։
== Կազմը ==
*Կենսացենոզ
*[[Ֆիտոցենոզ]]
== Տես նաև ==
* [[Համակեցություններ]] ([[Էկոլոգիա]])
* [[Էկոհամակարգ]]

== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանցանկ}}

{{Կենսացենոզ}}
{{Կենսաբանական կազմավորում}}

[[Կատեգորիա:Էկոլոգիա]]