Դիտել Կարթագեն էջի աղբյուրը

{{Պատմական երկիր
| Անվանում=Կարթագեն<br>[[լատիներեն|լատ.]]՝ Carthago<br>[[փյունիկերեն|փյունիկ.]]՝ 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 Qart-ḥada(št)
| Նախորդ1=Արևելյան-Ֆրանսիա
| Դրոշ_Նախորդ1=
| Հաջորդ1=Հռոմեական կայսրություն
| Դրոշ_Հաջորդ1=Vexilloid of the Roman Empire.svg
| Դրոշ=
| Դրոշի հոդված=
| Զինանշան=
| Զինանշանի հոդված=
| Քարտեզ=[[Պատկեր:CarthageMapDe.png|250px|Het Rij]]
| Քարտեզի տարեթիվ=
| Պետական կարգ=
| Մայրաքաղաք=
| Պետության գլուխ=
| Դինաստիա=
| Օրենսդրություն=
| Կառավարիչ=
| Փոխ-կառավարիչ=
| Հիմնադրում=1
| Հիմնադրման տարեթիվ=մ.թ.ա. 814
| Իրադարձություն1=
| Իրադարձության տարեթիվ1=
| Իրադարձություն2=
| Իրադարձության տարեթիվ2=
| Իրադարձություն3=
| Իրադարձության տարեթիվ3=
| Իրադարձություն4= 
| Իրադարձության տարեթիվ4=
| Իրադարձություն5=
| Իրադարձության տարեթիվ5=
| Ավարտ=1
| Ավարտի տարեթիվ=մ.թ.ա. 146
| Մակերես=
| Բնակչություն=
| Ազգություն=
| Արժույթ=
| Կարգախոս=
| Տոն=
| Հիմն=
| Լեզու=[[փյունիկերեն]] 
| Կրոն=
| Նշումներ=
}}
[[Պատկեր:Carthaginianempire.PNG|մինի|Կարթագենական կայսրության անկումը(մանուշակագունով նշված են Վերջին Հռոմեական Կարթագեն Պրովինցիան. մնացած տարածքները այն կորցրել է Պունիկյան պատերազմների ժամանակ)]]
'''Կարթագեն''' ({{lang-lat|Carthago}}, փյունիկ.՝ 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 Qart-ḥada(št)), [[քաղաք-պետություն]] էր [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յում, այժմյան [[Թունիս]]ի տարածքում։ Կարթագենը օլիգարխական պետություն էր, որտեղ իշխանությունը գամվել է առևտրա-երկրագործական արիստոկրատիայի տարբեր խմբավորումների ձեռքին։ Կարթագենը պատմության ընթացքում բազմաթիվ անգամներ եղել է պատերազմների թատերաբեմ, հատկապես նշվում է զինված ընդհարումները [[Սիցիլիա]]յի [[հույներ]]ի, [[Հռոմ]]ի և Կարթագենի միջև։

== Պատմություն ==
Ներկայիս [[Թունիս]]ի տեղում, հնագույն ժամանակներում եղել է ծաղկուն և հզոր մի քաղաք՝ Կարթագեն անունով։ Խոշոր նավահանգիստ քաղաքը միշտ լեցուն էր առևտրական [[նավ]]երով, որոնք հեռու երկրներ էին տանում Կարթագենի ապրանքները։ Ք.ա. V դարում վերածվելով հարուստ և հզոր քաղաք-պետության՝ որը կարճ ժամանակահատվածով գրավեց [[Միջերկրական ծով|միջերկրածովյան]] մի շարք [[կղզի]]ներ բացառությամբ [[Սիցիլիա]]յի։ Հիմնել են [[Տյուրոս]]ից գաղթած [[փյունիկեցիներ]]ը [[մ.թ.ա. 825]] թվականին։ «Qart-ḥadašt» անվանումը [[փյունիկերեն]]ից թարգմանվում է որպես «նոր քաղաք»։ Կարթագենը Փյունիկյան Տիր պետության կախվածությունից ազատվել և անկախություն է ձեռք բերել [[մ.թ.ա. 650]] թվականին։ Սկսած անկախության հիմնադրումից՝ այն սկսել է գերիշխանություն ձեռք բերել [[Միջերկրական ծով]]ի և Հյուսիսային Աֆրիկայի շրջանում տեղակայված այլ փյունիկյան բնակավայրերի նկատմամբ, որն ավարտվել է [[մ.թ.ա. 3-րդ դար]]ում։ [[Մ.թ.ա. 7-րդ դար|7]]-[[Մ. թ. ա. 4-րդ դար|4-րդ]] դարերում իրեն է ենթարկել Հյուսիսային Աֆրիկայի առափնյա տարածքի զգալի, [[Պիրենեյան թերակղզի|Պիրենեյան թերակղզու]] հարավային մասը և [[Միջերկրական ծովի կղզիների ցանկ|միջերկրածովյան մի շարք կղզիներ]]։ Մ.թ.ա. 535 թվականին էտրուսկների դաշնակցությամբ Կորսիկայի մոտ ջախջախելով հույն գաղութաբնակների ուժերը և [[մ.թ.ա. 500|մ.թ.ա. մոտ 500]] թվականին կործանելով [[Տարտեսսոս պետությունը]] (Պիրենեյան թերակղզում)՝ Կարթագենը ամրապնդեց իր իշխանությունը և առևտրի մենաշնորհը Արևմտյան Միջերկրականում։ Սակայն մ.թ.ա. մոտ 480 թվականին պարտվելով հույներին՝ երկար ժամանակ դադարեցրեց հարձակումը նրանց վրա։ [[Մ.թ.ա. 5-րդ դար]]ի կեսին Կարթագենը իրեն ենթարկեց [[Հյուսիսային Աֆրիկա]]յի լիբիական երկրագործ բնակչությանը։ Այդ ժամանակաշրջանում Կարթագենը ընդգրկում էր Հյուսիսային Աֆրիկան, [[Սիցիլիա|Արևմտյան Սիցիլիա]]ն, [[Պիրենեյան թերակղզի|Պիրենեյան թերակղզու]] հարավային մասը և [[Սարդինիա]]ն։ 
[[Պատկեր:NE 500ad.jpg|մինի|Կարթագենը գտնվում է [[Վանդալներ]]ի թագավորության կենտրոնում]]

[[Մ.թ.ա. 5-րդ դար]]ի վերջին Կարթագենը վերսկսեց պայքարը [[Սիրակուսե]]ի դեմ՝ Սիցիլիային տիրելու համար։ [[Մ.թ.ա. 3-րդ դար]]ի սկզբին Կարթագենի իշխանության տակ է գտնվել գրեթե ամբողջ [[Սիցիլիա]]ն՝ բացառությամբ Սիրակուսեի։ Պունիկյան առաջին պատերազմում ([[մ.թ.ա. 264]]—[[Մ.թ.ա. 241|241]]) Կարթագենի և Հռոմի միջև պայքարի հիմնական առարկան Սիցիլիան էր։ Պարտություն կրելով, Կարթագենը հրաժարվեց Սիցիլիայից՝ հօգուտ [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմ]]ի և վճարեց զգալի ռազմատուգանք։ Մ. թ. ա. 241 թվականին բռնկեց լիբիացի գյուղացիների ապստամբություն, որին մասնակցեցին նաև փախած ստրուկներ։ Կարթագենը մեծ դժվարությամբ [[մ.թ.ա. 238]] թվականին ճնշեց ապստամբությունը։ Մ.թ.ա. 3-րդ դարում, 30—20-ական թվականներին իշխանությունը Կարթագենում անցավ դեմոկրատական խմբավորմանը, որը գլխավորեց Համիլկար Բարկան (Հռոմի հետ պատերազմը վերսկսելու կողմնակից)։ [[Մ.թ.ա. 237]]—[[Մ. թ. ա. 219|219]] թվականների ընթացքում Կարթագենը ոչ միայն վերականգնեց իր տնտեսական և ռազմական հզորությունը, այլև Համիլկար Բարկայի, Հասդրուբալի և Հաննիբալի արշավանքների հետևանքով զգալիորեն ընդլայնեց իր տիրույթները Պիրենեյան թերակղզում (մինչև [[Էբրո]] գետը)։ Մ. թ. ա. 219 թվականին Հաննիբալի կողմից Հռոմին դաշնակից Սագունտ քաղաքի գրավումը Պունիկյան երկրորդ պատերազմի ([[մ.թ.ա. 218]]—[[Մ.թ.ա. 201|201]]) առիթ հանդիսացավ։ Այս պատերազմի ընթացքում կողմերը պայքարում էին Արևմտյան Միջերկրականում գերիշխանության և առևտրում ու ծովագնացության մեջ առավելության հասնելու համար։ Թափանցելով [[Իտալիա]] և մի շարք ճակատամարտերում ջախջախելով (ամենախոշորը [[մ.թ.ա. 216]] թվականին [[Կաննե]]ի մոտ) հռոմեական բանակները՝ Հաննիբալը անմիջական սպառնալիք ստեղծեց Հռոմի համար։ Սակայն նա չկարողացավ զարգացնել հաջողությունը։ Հռոմեացիները պատերազմը տեղափոխեցին [[Աֆրիկա]]։ [[Մ.թ.ա. 202]] թվականին [[Զամա]]յի ճակատամարտում պարտվելուց հետո Կարթագենը հաշտության պայմանագիր կնքեց Հռոմի հետ։ Կարթագենը զրկվեց [[Իսպանիա]]յի իր տիրույթներից՝ հօգուտ Հռոմի, դրանից բացի, իրավունք չուներ պատերազմներ վարել առանց Հռոմի համաձայնության։ [[Մ.թ.ա. 149]] թվականին Հռոմը, երկյուղելով Կարթագենի տնտեսական հզորացումից, սկսեց Պունիկյան երրորդ պատերազմը ([[մ.թ.ա. 149]]—[[Մ.թ.ա. 146|146]]), որի հետևանքով Կարթագենը, եռամյա պաշարումից հետո, լիովին ոչնչացվեց, իսկ բնակչությունը ստրկացվեց։ Կարթագենի տարածքի մի մասը տրվեց նումիդիացիներին, մնացած մասը դարձավ Հռոմեական պրովինցիա՝ Աֆրիկա անունով։ Կարթագենի արվեստը, ծագումով լինելով փյունիկյան, կրել է [[Հին Եգիպտոս]]ի և [[Հին Հունաստան|Հունաստան]]ի ազդեցությունը։ Կարթագենում կառուցվել են բազմահարկ տներ, տաճարներ, դամբարաններ։ Պահպանված սակավաթիվ կառույցներից է Ատեբանի աշտարականման, բուրգով պսակված դամբարանը [[Դուգգա]]յում ([[մ.թ.ա. 200]], ճարտարապետ՝ Աբարիշ)։ Քաղաքի շրջակայքում հայտնաբերված ոսկերչական իրերը, կավե կանթեղները, անոթները, արձանիկները, դիմակները, ինչպես և մարդկային ֆիգուրների պատկերներով քանդակազարդ սարկոֆագները պատկերացում են տալիս Կարթագենի արվեստի մասին։

== Պունիկյան Պատերազմները ==
=== Պատերազմ Սիցիլիայի համար ===
[[Սիցիլիա]] կղզին [[Իտալիա]]յի հարավում էր և դեռևս Ք.ա. VI դարից այն պատկանանում էր [[Հունաստան]]ին։ Այն հանդիսանում էր հույների ամենաեկամտաբեր տարածքներից մեկը։ Ք.ա. IV դարի վերջերին այստեղ երևացին առաջին հռոմեացիները։ Հույները կարողացան հերոսական դիմադրություն ցույց տալ սակայն պարտվեցին։ Կնքված պայմանագրով [[Սիցիլիա]]յի որոշ շրջաններ անցան [[Իտալիա]]յին։ Սիցիլիան հետաքրքրում էր նաև Կարթագենին, և Ք.ա. III դարում այդ հետաքրքրությունները գլուխ կանգնեցին։ Կարթագենցիները հարձակվեցին Սիցիլիայի վրա և նվաճեցին որոշ հողեր։ Ք.ա. 241 թվականին թուլացած [[Հռոմ]]ի և Կարթագենի միջև կնքվեց պայմանագիր, ըստ որի [[Հունաստան]]ը զրկվեց Սիցիլիայից։ Կղզին բաժանվեց պայմանագիրը կնքողների միջև։

=== Պունիկյան II պատերազմը ===
[[Սիցիլիա]]յի համար մղված պատերազմից հետո, մի քանի տարի անց Կարթագենը կրկին հզորացավ։ Նույն դարավերջին Կարթագենի բանակը՝ Հաննիբալի առաջնորդությամբ կարողացավ գրավել [[Իսպանիա]]ն։ Այնտեղ կային արծաթի հարուստ հանքավայրեր։ [[Իսպանիա]]յում ապրող ցեղերից կարթագենցիները կազմեցին հզոր մի բանակ։ Հաննիբալը հռոմեացիների ոխերիմ ոսոխն էր։ Հաննիբալի գահակալությամբ սկսվեց կարթագենա-հռոմեական մի նոր հակամարտություն։ Երկար սպասելով հռոմեացիների հարձակմանը, Հաննիբալը հենց ինքը նախահարձակ եղավ։ Հաննիբալի զորքը ցամաքով անցավ [[Իտալիա]]<ref>Անտիկ աշխարհի պատմագիրներ, հատոր 1, էջ. 27։ Ռուսերեն՝ Историки античности. Т. 1, с. 27</ref>։ [[Ալպեր|Ալպյան լեռները]] անցնելով՝ [[Հաննիբալ]]ը հանգրվանեց Պադան (ներկայիս՝ Պո) գետի ափին<ref>Տիտոս Լիվիոս, Քաղաքի պատմությունը հիմնադրումից ի վեր, 21.2, ռուսերեն՝ Тит Ливий. История от основания города. 21.2</ref>։ Այստեղ ապրող գալլերը, որոնք թշնամանքով էին վերաբերվում հռոմեացիներին, միացան կարթագենցիներին։ Այսպես սկսվեց II (երկրորդ) Պունիկյան  պատերազմը։

== Օրենսդիր իշխանություն ==
[[Պատկեր:Carthage, Tunisia EO-1.jpg|մինի|Այժմյան Կարթագենի պատկերը վերևից]]
Օրենսդիր իշխանությունը պատկանել է 10-ի խորհրդին ([[մ.թ.ա. 5-րդ դար]]ի կեսից՝ 30-ի խորհուրդ) և [[Ավագների խորհուրդ|Ավագների խորհրդին]] (մ.թ.ա. 5-րդ դարի կեսից՝ 100-300 անդամ)։ [[Մագիստրոս|Մագիստրատ]]ների և առաջին հերթին զորահրամանատարների գործունեությունը հսկում էր 104-ի խորհուրդը։

== Գերագույն գործադիր իշխանություն ==
[[Պատկեր:Ruines de Carthage.jpg|մինի|Հին Կարթագենի կիսաքանդ շինություններից]]
Գերագույն գործադիր իշխանությունը գտնվել է 2 մագիստրատների ձեռքին, որոնք ընտրվում էին ազնվատոհմ և ունևոր մարդկանցից, կրում էին սուֆետի տիտղոս և չունեին ռազմական իշխանություն։ Ժողովրդական ժողովը նշանակալի դեր չի խաղացել, այն իշխանություն էր ձեռք բերում միայն մագիստրատների միջև տարաձայնության դեպքում՝ ունենալով ոչ միայն մագիստրատների առաշարկությունները քննարկելու, այլև սեփական առաշարկություններ անելու իրավունք։ [[Մ.թ.ա. 146]] թվականին երրորդ պունիկյան պատերազմի արդյունքում հռոմեացիների կողմից նվաճվել և ամբողջովին ոչնչացվել է։

== Տնտեսություն ==
Աշխարհագրական հարմար դիրքի շնորհիվ արագորեն դարձել է միջնորդային առևտրի խոշոր կենտրոն։ Կարթագենում եղել են զարգացած խոշոր ստրկատիրական գյուղատնտեսություն ու արհեստավորական արտադրություն։ Ստրուկների հետ շահագործվել են նաև կիսազատ կախյալ արտադրողները՝ [[բոդեր]]ը։ Մասնավոր արհեստանոցներից բացի եղել են նաև պետական արհեստանոցներ, որտեղ շահագործվել է պետական ստրուկների աշխատանքը։ Կարթագենին ենթակա տերիտորիաների երկրագործ բնակչությունը պարտավոր էր վճարել հարկ՝ [[Հացահատիկային բույսեր|հացահատիկ]]ի բերքի 1/10-ի չափով, հաճախ՝ ավելի շատ։ Այդ բնակչության անխնա շահագործումը բազմիցս ապստամբությունների պատճառ է դարձել։ Փյունիկեցիների գաղթավայրերը ([[Ուտիկա]], [[Լեպտիս Մագնա]] և այլն), որոնք մտել են Կարթագենի պետության կազմի մեջ, ունեցել են նրա նման հասարակական և քաղաքական կառուցվածք ե, հավանաբար, օգտվել են ներքին ինքնավարությունից։ Նրանք պարտավոր էին մաքսատուրք վճարել Կարթագենին իրենց առևտրից։

== Աղբյուրներ ==
{{ծանցանկ}}

{{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=320}}
{{Կայսրություններ|state=collapsed}}

[[Կատեգորիա:Աֆրիկայի պատմական երկրներ]]
[[Կատեգորիա:Կարթագեն]]
[[Կատեգորիա:Քաղաք-պետություններ]]