Դիտել Լեզու էջի աղբյուրը

{{Այլ կիրառումներ|Լեզու (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ Լեզու}}[[Պատկեր:Languages world map.svg|մինի|աջից|350px|Երկիր մոլորակի լեզվային քարտեզը, որտեղ ներկայում գոյություն ունի ավելի քան 5.000 լեզու]]
'''Լեզու''', կամայական ազդանշանների, օրինակ, ձայնային հնչյունների, [[ժեստ]]երի կամ գրված նշերի, համակարգ է, որն օգտագործվում է տեղեկատվություն փոխանցելու համար։

Լեզուն ծառայում է որպես հաղորդակցման միջոց։ Ինչպես ամեն մի [[գիտություն]], այնպես էլ լեզուն ունի մակարդակներ։ Մենք մեր [[Միտք|մտքեր]]ը հաղորդում ենք [[խոսք]]ի միջոցով, որը լինում է բանավոր և գրավոր։ Բանավոր խոսքը մենք ասում և լսում ենք, իսկ գրավոր խոսքի միջոցով մենք գրում և կարդում ենք։ Խոսքը կազմված է մտքերից, այսինքն՝ նախադասություններից, նախադասությունները՝ բառակապակցություններից և [[բառ]]երից, իսկ բառերը՝ հնչյուններից։ Հետևաբար ամենացածր մակարդակը լեզուն ուսումնասիրող առարկայի մեջ հնչյունաբանությունն է, հաջորդ մակարդակը [[բառագիտություն]]ն է, որն ուսումնասիրում է բառերի կազմությունը, իմաստը և ծագումնաբանությունը։ Հաջորդ մակարդակը քերականությունն է իր երկու բաժիններով՝ ձևաբանություն և շարահյուսություն։ [[Ձևաբանություն]]ը ուսումնասիրում է բառերի ձևերն ու ձևափոխությունները, իսկ շարահյուսությունը բառակապակցություններն ու նախադասություննրը։ [[Ոճաբանություն]]ը լեզվի մի բաժին է, որն ուսումնասիրում է խոսքի դրսևորման տարբեր ձևերը։

== Լեզուն իբրև հաղորդակցության միջոց ==
Լեզուն բնության և հասարակության զարգացման պատմության ամենանշանակալից երևույթներից մեկն է, մարդու ամենակարևոր նվաճումը կենդանական աշխարհից անջատվելու ճանապարհին։ Հայերենում, օրինակ, բոլոր կենդանիները կոչվում են անասուն, այսինքն չխոսող՝ (ան - ասուն), ի տարբերություն մարդու, որ միակ ասուն, բանական արարածն է բնության մեջ։

Հսկայական է լեզվի դերը մարդկային հասարակության կյանքում։ Ի՞նչ կլիներ, եթե մի օր հանկարծ մարդիկ դադարեին խոսելուց։ Նրանք այլևս չէին կարողանա մտքեր փոխանակել, հասկանալ միմյանց, և փոխըմբռնման բացակայության պատճառով կդադարեր արտադրությունը, կանգ կառներ հասարակական կյանքը, քանի որ լեզուն է այն միջոցը, որով մարդիկ մտքեր են փոխանակում, հասնում փոխադարձ ըմբռնման։ Լեզուն մարդկային հասարակության հաղորդակցման միջոցն է։ Նա ծառայում է ոչ միայն առանձին անհատներին, այլև ողջ հասարակությանը։ Լեզվի գոյությունը պայմանավորված է հասարակության գոյությամբ։ Հասարակությունից դուրս լեզու լինել չի կարող։ Բազմաթիվ դեպքեր են հայտնի, երբ երեխաները, գազանների որջեր ընկնելով և այնտեղ մեծանալով, կորցրել են խոսելու ունակությունը։

<<Հասարակությամբ>> (խմբերով) կարող են ապրել նաև կենդանիները, օրինակ՝ մեղուները, մրջյունները։ Վերջիններս կենդանական աշխարհի <<ամենագիտակից>> ներկայացուցիչներից են համարվում։ Ըստ որոշ գիտնականների, մրջյուներն ապրում են <<կանոնավոր հասարակական կյանքով>>, գիտեն պատերազմ վարել, ունեն <<հիվանդանոց>>, վիրավորներին փոխադրողներ։ Թվում է, թե <<մրջնային հանրապետությունում>> ամեն ինչ գիտակցված է, ամեն արարք՝ տրամաբանված, հետևաբար մրջյունները պետք է ունենան նաև իրենց <<լեզուն>>: Բայց այդպես միայն թվում է։ Մարկ Տվենն իր ճամփորդական նոթթերում պատմում է այսպիսի մի դեպք։ Ահա, մրջյունների մի խումբ համատեղ ջանքերով դեպի իրենց բույնն է քաշում սատկած ճպուռին։ Մի քանի մրջյուններ քաշում են առջևից, մյուսները հետևից հրում են, իսկ մնացածներն օգնում են աջ ու ձախ կողմերից։ Առանց լեզվի դժվար է նման համագործակցական աշխատանք կատարել։ Բայց փորձենք անջատել մի կողմից կպած մրջյուններին, և մյուսներն ավելի արագ քարշ կտան ավարը։ Պարզվում է, որ ախշատանքային համագործակցության փոխարեն մրջյունները գործում են կարապի, խեցգետնի ու գայլաձկան նման՝ ամեն մեկն իր կողմն է քաշում։ Եվ որ կողմն ավելի ուժեղ է, նա է տանում ավարը ու նրա հետ էլ՝ մնացած բոլոր մրջյուններին։ Իհարկե, կենդանիներն էլ ունեն հաղորդակցման ինչ-որ միջոցներ, բայց դրանք լեզու չեն։ Ոչ մի կենդանի, մարդուց բացի, չունի և չի կարող ունենալ լեզու, քանի որ կենդանիները, ընդունված կարծիքի համաձայն, չունեն բանականություն։ Լեզուն և մտածողությունը գոյացել են փոխադարձ միասնության մեջ և պայմանավորված են միմյանցով։ Հաղորդակցման միջոց լինելուց առաջ լեզուն նախ ''մտածողության միջոց'' է։ Մեր ուղեղում մտքերն ու գաղափարները ձևավորվում են բառերի ու նախադասությունների միջոցով։ Եթե նույնիսկ լուռ մտածելիս լինենք, միևնույն է՝ այդ մտքերը կձևավորվեն ու կկազմակերպվեն լեզվական նյութի հիման վրա։

Լեզուն նաև շրջապատի ''իրականության ճանաչման միջոց'' է։ Ճանաչելով ու յուրացնելով բնության առարկաները, երևույթներն ու հարաբերությունները՝ մենք դրանք անվանում ենք բառերով՝ դրանով իսկ հեշտացնելով նրանց մտապահման և մտածողության մեջ օգտագործման խնդիրը։

Լեզվի միջոցով մտքեր ու գաղափարներ հաղորդելուց բացի, մենք արտահայտում ենք նաև մեր տրամադրությունը և վերաբերմունքը մտքի առարկայի նկատմամբ։ Դա է պատճառը, որ որևէ խոսք լսելիս մենք ոչ միայն հասկանում ենք նրա բովանդակությունը, այլև ոգևորվում կամ վիրավորվում, հուզվում կամ լրջանում, վշտանում կամ ուրախանում։ Հետևաբար լեզուն նաև խոսողի վերաբերմունքի ''արտահայտման միջոց'' է։

Լեզվի միջոցով է ժողովուրդն ստեղծում իր մշակույթը, կուտակում և սերունդներին փոխանցում դարերով ստեղծված մտավոր և հոգևոր գանձերը։ Հետևաբար լեզուն տվյալ ժողովրդի մտավոր մշակույթի ձևն է, նրա բաղկացուցիչ մասը։ Նրանում արտացոլվում են իր կրող ժողովրդի կենցաղի, հոգևոր կերտվածքի ու բարքերի տարրերը։ Շատ ժողովուրդներ անհետացել են, չքացել պատմության ասպարեզից առանց իրենց մասին որևէ տեղեկություն թողնելու։ Եվ նրանց լեզուն է դառնում այդպիսի տեղեկությունների միակ աղբյուրը։ Հետևաբար լեզուն ունի նաև ''տեղեկատվության կուտակիչ դեր:''

Ժողովրդի կյանքում լեզվի խաղացած կարևոր դերը հիանալի է արտահայտել Պարույր Սևակը <<Մայրենի լեզու>> բանաստեղծության մեջ.

Դու մեր մեծ երթի գավազանակիր

Եվ մեր պատմության մեծագույն դիվան,

Մեր ազնվության գովասանագիր,

Մեր մտքի պահեստ, հոգու օթևան։

Անցյալին ուղղված դու մեր լսափող,

Եվ մեր խոսափող՝ գալիքին ուղղված։

Դու մեր սրբություն՝ կնքված Մեսրոպով,

Նարեկացիով օծված ու յուղված։

Մարդկային գործունեության տարբեր բնագավառներում հաղորդակցման նպատակով օգտագործվում են պայմանական նշանների զանազան համակարգեր (Մորզեի հեռագիր, ծովային նշանախոսությունը ձեռքերի շարժումներով և դրոշակներով), համրերը խոսում են շարժումների լեզվով, կույրերը կարդում են շոշափելով, ունեն հատուկ այբուբեն։ Աֆրիկայի որոշ ցեղերի մոտ ընդունված է մեծ հեռավորության վրա լուրեր հաղորդել թմբուկների հարվածների միջոցով և այլն։ Բայց այդ բոլորի հիմքում ընկած է մարդկային հնչյունային լեզուն։

Ամեն մի լեզու լեզվական տարբեր տարրերի մի ամբողջական կուռ և մշակված համակարգ է։ Այդ տարրերն են՝ հնչյուները, բառերը, բառափոխության և կապակցման օրինաչափությունները։ Գրավոր լեզուների համար նման տարրեր են նաև գրերը։

/տես՝ Ֆ. Հ. Խլղաթյան <<Ժամանակակից հայոց լեզու>>, Մաս Ա, Եր., Զանգակ-97, 2009թ./<ref>{{Cite book |last=Խլղաթյան |first=Ֆրիդրիխ |title=Ժամանակակից հայոց լեզու |publisher=Զանգակ-97 |year=2009 |isbn=978-99941-1-642-3 |location=Երևան |pages=3-5}}</ref>

== Լեզուների տեսակներ ==
Ըստ գործածության կարգավիճակի լեզուները բաժանվում են հետևյալ տեսակների․
* [[Կենդանի լեզու]] ― ներկա ժամանակաշրջանում որոշակի խմբի կողմից որպես մայրենի լեզու գործածվող լեզու, ինչպես օրինակ հայերենը և անգլերենը։
* [[Մեռած լեզու]] ― նախկինում կենդանի լեզու հանդիսացած, իսկ այժմ որևէ խմբի համար մայրենի լեզու չհանդիսացող լեզու։ Որոշ դեպքերում կարող է դեռևս գործածվել որոշ (գիտական կամ կրոնածիսական) բնագավառներում։ Մեռած լեզվի օրինակներ են [[գրաբար]]ը, [[լատիներեն]]ը և [[պրուսերեն]]ը
* Պատմական լեզու ― Ժամանակակից որևէ լեզվի նախորդած լեզուները, օրինակ՝ [[միջին հայերեն]]ը կամ [[հին անգլերեն]]ը։ Ըստ էության մեռած լեզուներ են։
* Հին լեզու ― լեզուներ, որոնք մահացել են առանց որևէ գրավոր հետք թողնելու, հետևաբար չեն կարող ներառվել [[ISO 639]] ստանդարտում։ Սովորաբար այս լեզուները վերականգնվում են համեմատական հետազոտությունների հիման վրա։ Օրինակներ են [[նախահնդեվրոպական լեզու]]ն կամ [[հին ճապոներեն]]ը։
* [[Արհեստական լեզու]] ― ի տարբերություն բնական լեզուների, արհեստական եղանակով ստեղծված լեզու։ Հանրահայտ օրինակներ են [[էսպերանտո]]ն և [[ինտերլինգվա]]ն։

Այն լեզուն, որը իր պատմական զարգացման ընթացքում համեմատաբար քիչ ազդեցության է ենթարկվել այլ լեզուների կողմից և ավելի շատ է պահպանվել իր հիմք-լեզվի հնչյունային, բառային, քերականական նյութը և հատկանիշները պայմանականորեն անվանվում է անխառն լեզու<ref name=":022">{{Գիրք:Լեզվաբանական բառարան|14}}</ref>։

== Լեզուների տիպեր ==
* Միավանկ լեզուներ ― բառերը հիմնականում բաղկացած են մեկ վանկից և ածանցներ չեն ստանում, օրինակ՝ [[չինարեն]]ը
* [[Կցական լեզուներ]] ― բառերի մեծ մասը բազմավանկ են, հիմնականում կազմված բառարմատից և ածանցներից
* [[Թեքական լեզուներ]] ― նման են նախորդներին, վերջնածանցները հաճախ են փոփոխվում և թեքվում՝ կախված թե որ արմատին են միանում
* [[Համադրական լեզուներ]] ― Նախադասության հիմնական անդամները, սովորաբար ստորոգյալը, ենթական և ուղիղ խնդիրը միանում են որպես մեկ բառ (օրինակ՝ [[էսկիմո լեզու]]ն)։

== Գրականություն ==
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Бурлак, Старостин |автор=[[Бурлак, Светлана Анатольевна|Бурлак С. А.]], [[Старостин, Сергей Анатольевич|Старостин С. А.]]&nbsp; |заглавие=Сравнительно-историческое языкознание |год=2005 |место=М. |издательство=Издат. центр «Академия» |страниц=432 |isbn=5-7695-1445-0}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Кибрик |автор=[[Кибрик, Александр Евгеньевич|Кибрик А. Е.]]&nbsp; |заглавие=[http://tapemark.narod.ru/les/604c.html Язык] // Лингвистический энциклопедический словарь |год=1990 |место=М. |издательство=Сов. энциклопедия |страниц=685 |isbn=5-85270-031-2}} — С. 604—606.
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Кузнецов |автор=[[Кузнецов, Сергей Николаевич (лингвист)|Кузнецов С. Н.]]&nbsp; |заглавие=Краткий словарь интерлингвистических терминов // Проблемы международного вспомогательного языка |год=1991 |место=М. |издательство=Наука |страниц=263 |isbn=5-02-016810-6}} — С. 171—228.
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Норман |автор=Норман Б. Ю.&nbsp; |заглавие=Теория языка. Вводный курс. 3-е изд |год=2009 |место=М. |издательство=Флинта; Наука |страниц=296 |isbn=978-5-89349-498-3}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Язык и языки}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Ulbaek |автор=Ulbaek, Ib.&nbsp; |заглавие=Approaches to the Evolution of Language: Social and Cognitive Bases |ответственный=Ed. by J. R. Hurford, M. Studdert-Kennedy, C. Knight |год=1998 |часть=The Origin of Language and Cognition |ссылка часть=http://www.people.ku.edu/~mvitevit/ulbaek_origin_of_language.pdf |место=Cambridge |издательство=Cambridge University Press |allpages=456 |isbn=0-521-63964-6}} — P. 30—43.
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Chomsky |автор=[[Хомский, Ноам|Chomsky, Noam]].&nbsp; |заглавие=The Architecture of Language |год=2000 |место=New Delhi, Oxford & New York |издательство=Oxford University Press |allpages=xv + 89 |isbn=0-19-564834-X}}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Fitch |ссылка=http://www.genlingnw.ru/board/attachments/fitch_evolution.pdf |автор=Fitch, W. Tecumseh.&nbsp; |заглавие=The Evolution of Language |год=2010 |место=New York |издательство=Cambridge University Press |allpages=xii + 611 |isbn=978-0-521-85993-6 |archive-date=2018-10-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181024190515/http://www.genlingnw.ru/board/attachments/fitch_evolution.pdf }}
* {{Ռուսերեն գիրք |ref=Foley |автор=Foley, William A.&nbsp; |заглавие=Anthropological Linguistics: An Introduction |год=1997 |место=Malden, MA |издательство=Blackwell Publishers |allpages=xvii + 495 |isbn=978-0-631-15122-2}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}

== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www.krotov.info/lib_sec/02_b/ben/veniste.htm Эмиль Бенвенист. Категории мысли и категории языка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171213043026/http://www.krotov.info/lib_sec/02_b/ben/veniste.htm |date=2017-12-13 }}
{{Արտաքին հղումներ}}
{{Լեզվաբանություն}}
{{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=517}}

[[Կատեգորիա:Լեզու]]
[[Կատեգորիա:Լեզվաբանություն]]
[[Կատեգորիա:Հիմնական թեմատիկ հոդվածներ]]
[[Կատեգորիա:Շփում]]