Դիտել Թատրոն էջի աղբյուրը

{{Այլ կիրառումներ|Թատրոն (այլ կիրառումներ)}}
[[Պատկեր:Bernhardt Hamlet2.jpg|աջից|մինի|200px|[[Սառա Բեռնար]]ը [[Համլետ]]ի դերում, 1899 թ.]]
'''''Թատրոնը''''' ({{lang-el|θέατρον}}, թարգմ. տեսարանների վայր, տեսարան) արվեստի ճյուղ է, որտեղ արտահայտման հիմնական միջոցը [[դերասան]]ն է, ով կիրառելով թատերական տարբեր հնարքներ, գործողությունների միջոցով հանդիսատեսին է հասցնում այն, ինչ կատարվում է [[բեմ]]ի վրա։ Որպես դերասան կարող է հանդես գալ ինչպես մարդը, այնպես էլ օրինակ տիկնիկը, կամ էլ ինչ-որ առարկա, որին ղեկավարում է մարդը։ Թատրոնը համարվում է ամենաազդեցիկ գործիքը, որով կարելի է ներգործել մարդու վրա, քանի որ [[հանդիսատես]]ը, տեսնելով այն, ինչ կատարվում է բեմի վրա, նույնացնում է իրեն այս կամ այն [[կերպար]]ի հետ, որի արդյունքում էլ տեղի է ունենում [[ինքնամաքրում]]՝ [[կատարսիս]]։

'''Թատրոնի հիմնական անձնակազմի''' մեջ մտնում են [[Թատրոնի ռեժիսոր|ռեժիսորը]], [[դերասան]]ները, [[դիմահարդար]]ները, [[լուսավորող]]ները, [[հսկիչ]]ները, [[բեմանկարիչ]]ները և այլն<ref name="theatre">[http://biblioteka.teatr-obraz.ru/text Թատերական գրադարան]</ref>։

== Թատրոնի պատմություն ==
=== Անտիկ թատրոն ===
[[Պատկեր:Phlyax scene Louvre CA7249.jpg|մինի|210px| Տերը (աջ) և նրա ծառան (ձախ) ներկայացման մեջ, մ.թ.ա.350/340]]
Թատրոնն առաջացել է [[Դիոնիսոս]]ին նվիրված [[առասպել]]ների բեմադրություններից։ Այն ժամանակներում հայտնի էր [[պիես (թատրոն)|պիես]]ների 2 [[ժանր]]՝ [[ողբերգություն]] և [[կատակերգություն]] և երկուսն էլ ունեին դիցաբանական կամ պատմական բովանդակություն։ Բոլոր [[դեր]]երը խաղում էին տղամարդիկ։ [[Դերասան]]ները (ի սկզբանե բեմում կար 2 դերասան, երրորդին ավելացրեց [[Սոփոկլես]]ը) հանդես էին գալիս վիթխարի դիմակներով և պլատֆորմներով։ [[Բեմական ձևավորումներ]] չկային։ Կանանց ոչ միշտ էր թույլատրվում հաճախել թատրոն, հատկապես [[կատակերգություն]]ների, և, որպես կանոն, տղամարդկանցից առանձին էին նստում։ [[Հին Հունաստան]]ում դերասանի մասնագիտությունը պատվաբեր էր համարվում, իսկ [[Հռոմեական կայսրություն]]ում՝ ամոթալի։

Այդ ժամանակների հայտնի [[դրամատուրգ]]ներից էին [[Էսքիլոս]]ը, [[Սոփոկլես]]ը, [[Եվրիպիդես]]ը, որոնք համարվում են հունական ողբերգության հայրերը, [[Արիստոփանես]]ը՝ կատակերգության հայրը։ [[Հռոմ]]ում հայտնի էին [[Պլավտոս]]ը, ով կատակերգություններ էր գրում և [[Սենեկա]]ն, ով մշակում էր [[Եվրիպիդես]]ի ստեղծագործությունները։

Այդ ժամանակաշրջանի հայտնի պիեսներից էին՝ «[[Պրոմեթևսը շղթայված]]», «[[Էլեկտրա]]», «[[Օրեսթեա]]» [[տրիլոգիա]]ն, որոնցից շատերը դեռևս շարունակվում են բեմադրվել։
 
[[Հին Հունաստան]]ում [[դրամատուրգ]]ները մարզիկների պես մրցում էին միմյանց հետ, և այստեղ հաշվի էր առնվում հասարակության կարծիքը։ [[Սոփոկլես]]ը ոչ մի անգամ վերջին տեղը չի զբաղեցրել այս մրցումներում։

===Միջնադարյան թատրոն===
[[Պատկեր:Demon Yakshagana.jpg|աջից|մինի|Սատանայի կերպար հնդկական երաժշտական դրամայում]]
Միջնադարյան թատրոնը ձևավորվել է [[10]]-[[11]]-րդ դարերում՝ լատինական սկզբունքներով, սակայն չի հանդիսացել անտիկ դրամայի շարունակությունը։ Թատերական գործողությունները՝ ժեստերը, ձայնային էֆեկտները, զգեստափոխումները սերել են գիստրիոններից՝ շրջիկ [[դերասան]]ներից, [[կատակերգակ]]ներից, [[ձեռնածու]]ներից։

Թատրոնի հնագույն ձևը դա Զատկի բեմականացված ծիսակատարությունն է (''Ludus paschalis''), որի հիմքը երկխոսությունն էր, որը երբեմն բառացիորեն կրկնում էր [[պատարագակարգ]]ը։ Պատարագային բեմականացումների վայր ծառայել է եկեղեցու տարածքը, և միայն [[13]]-րդ դարում են ներկայացումները սկսում բեմադրել հրապարակներում։

[[Սուրբ Նիկողայոս]]ի տոնից հետո բեմադրվում են ներկայացումներ, որոնք չունեին պատարագային ուղղվածություն։ Ներկայացումներում հանդիսատեսին ներկայացվում էր տարածված [[լեգենդ]]ների կերպարների հետ կապված տարբեր իրադարձություններ։

[[13]]-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսում են բեմականացնել ամեն ինչ՝ [[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի պատմություններ]]ը, «[[Աղվեսի մասին վեպ]]ը», [[Ջովաննի Բոկաչչո]]յի թարգմանված վեպերը։

== Համաշխարհային թատրոն ==

=== Արևելքի թատրոն ===
[[Պատկեր:Pompeii - Villa del Cicerone - Mosaic - MAN.jpg|մինի|Դիմակով դերասաններ ներկայացման մեջ]]
Արևելյան թատրոններում ([[Հնդկաստան]]ի, [[Ճապոնիա]]յի, [[Չինաստան]]ի, [[Ինդոնեզիա]]յի թատրոններ) դեռևս պահպանվում են դրամատիկական, [[տիկնիկ]]ային, երաժշտական թատրոնների հին ավանդույթները։ Թատերական գործունեության բոլոր ձևերը շարունակվում են այս երկրների մշակութային ավանդույթների մեջ, չնայած, որ արևելյան թատրոններում ձևավորվել են բազմաթիվ և բազմազան ձևեր և տեսակներ։ Ամենից առաջ դա ներկայացումների սիմվոլիզմն է։ Թատրոնը նախատեսված էր նրանց համար, ովքեր հասկանում էին [[միմիկա]]յի, [[պլաստիկա]]յի, [[ժեստ]]երի էությունը։ Այստեղ երևան եկան ծիսակատարությունների լեզվային առեղծվածների առանձնահատկությունները։ Սա անհրաժեշտ էր դերասանին [[կարգավիճակ]] շնորհելու համար. թատերական արվեստը պատվաբեր գործ էր համարվում, իսկ թատերական ներկայացումը ծիսական բնույթ էր կրում։ Ներկայացումը համարվում էր յուրահատուկ երկխոսություն աստվածների միջև։

=== Աֆրիկայի թատրոն ===
Աֆրիկական թատրոնի սկզբնակետը համարվում է կենդանիների [[պաշտամունք]]ը, որը բավականին տարածված էր որսորդությամբ զբաղվող աֆրիկյան [[ցեղ]]երի շրջանում։ Այն ուղեկցվում էր [[պար]]երով, [[երգ]]երով, ռիթմիկ [[հարվածային գործիք]]ների ([[թմբուկ]]ների, [[մարիմբա]]ների) երաժշտությամբ։ Այս ծիսակատարությունը կատարվում էր ցեղի համար նշանակալի իրադարձության՝ հաջող որսի, բերքահավաքի կամ էլ հաշտեցման ժամանակ։

== Թատրոնի տեսակներ ==
=== Դրամա ===
{{Հիմնական|Դրամա}}
[[Պատկեր:Kirmestheater1.JPG|մինի|Թատերականացված գյուղական խնջույք, 1600 թ.<br>(հեղ. [[Պիտեր Բրեյգել Կրտսեր]])]]
Դրաման [[արձակ]]ի յուրահատուկ տարատեսակ է, որը ներկայացվում է բեմականացումներում<ref name="elam98">Էլամ (1980, 98)</ref>։ «Դրամա» տերմինը ծագում է հին հունարեն «գործողություն» բառից։ Դրամայի բեմականացումը [[դերասան]]ների կողմից թատրոնում՝ բեմի վրա և հանդիսատեսի առջև, ենթադրում է համատեղ արտադրանք և միասնական ընդունելություն։ Այդ երկուսն էլ իրենց ազդեցությունը կարող են ունենալ դրամատիկական ստեղծագործությունների կառուցվածքի վրա<ref name="Pfister 1977, 11">Pfister (1977, 11).</ref>։ [[Ուիլյամ Շեքսպիր]]ի «[[Համլետ]]» և [[Սոփոկլես]]ի «[[Էդիպուս արքա]]» ողբերգությունները (մ.թ.ա.[[429]] թ.) դրամայի գլուխգործոցներն են համարվում<ref>Ֆերգյուսոն (1949, 2–3).</ref>, իսկ ժամանակակից գործերից՝ [[Յուջին Օ'Նիլ]]ի [[1956]] թվականին գրված «[[Երկար օրը գնում է գիշեր]]»-ը (Long Day's Journey into Night)<ref>Burt (2008, 30–35).</ref>։

Դրաման, որը համարվում է [[պոեզիա]]յի ժանր, միշտ հակադրվել է դյուցազներգության և քնարերգության հետ սկսած [[Արիստոտել]]ի «[[Պոետիկա]]» (մ.թ.ա.[[335]] թ.) ստեղծագործության ժամանակներից, որը համարվում է դրամատիկական թեորիայի ամենավաղ աշխատությունը<ref>Ֆրենսիս Ֆերգյուսոն</ref>։ «Դրամա» անվանումը որպես ներկայացման յուրահատուկ տեսակի անվանում, օգտագործվում է [[19]]-րդ դարից։ Դրամա է կոչվել այն [[ներկայացում]]ը, որը տարբերվում էր [[կատակերգություն]]ից և [[ողբերգություն]]ից, օրինակ՝ [[Էմիլ Զոլա]]յի «[[Թերեզ Ռաքեն]]» ([[1873]] թ.) և [[Անտոն Չեխով]]ի «[[Իվանով]]» ([[1887]] թ.) ստեղծագործությունները։

Դրաման հաճախ ուղեկցվում է երաժշտությամբ և [[պար]]ով. [[օպերա]]յում սովորաբար դրաման երգում են, [[մյուզիքլ]]ներում առկա են և՛ [[երգ]]երը, և՛ [[երկխոսություն]]ները։ Կան դրամայի որոշ տեսակներ, որոնք ուղեկցվում են երաժշտությամբ, որպեսզի ավելի ընդգծվի երկխոսությունը. դրանք [[մելոդրամա]]ներն են և ճապոնական [[նո]]երը<ref name="cgt">Օպերան, մյուզիքլը, մելոդրաման և նոն Բենհամում (1998 թ.)</ref>։ Պատմության որոշակի ժամանակաշրջանում (հին հռոմեական և ժամանակակից ռոմանական) որոշ դրամաներ գրվում էին կարդալու համար և ոչ թե խաղալու<ref>Սենեկա և Բայրոն, Բենհամ (1998 թ.)</ref>։ [[Իմպրովիզացիայի թատրոն]]ում, դրաման նախապես գրված չէ, դերասանները ինքնաբերաբար ստեղծում են այն հանդիսատեսի առջև<ref name="impro">Gordon (1983), Duchartre (1929), Johnstone (1981) and Spolin (1963).</ref>։

===Երաժշտական թատրոն===
[[Երաժշտություն]]ը և թատրոնը հնագույն ժամանակներից ի վեր սերտորեն փոխկապակցված են միմյանց հետ, օրինակ՝ աթենքյան ողբերգությունը [[պարային դրամա]] էր, որ բեմադրվում էր երգչախմբի կատարմամբ (ներկայացման մեջ հնչում էր [[ավլոս]] երաժշտական գործիքը, որը նման է ժամանակակից կլարնետին)<ref>Rehm (1992, 150n7).</ref>։ Արդի երաժշտական թատրոնը ներառում է իր մեջ [[երաժշտություն]], [[երկխոսություն]] և [[պար]]։ Այն առաջացել է [[19]]-րդ դարի վերջերին և [[20]]-րդ դարի սկզբներին հայտնի [[ժանր]]երից՝ [[կոմիկական օպերա]]յից (հատկապես [[Ջիլբերտ և Սալիվան]]), [[վարիետե]]ից (թատրոն, որի խաղացանկը բաղկացած է թատերական, երաժշտական և կրկեսային ժանրերի ներկայացումներից), [[վոդևիլ]]ներից, [[մյուզիք հոլ]]ից<ref>Jones (2003, 4–11).</ref>։ [[Էդվարդյան երաժշտական կատակերգություն]]ներից, [[20]]-րդ դարի [[մյուզիքլ]]ներից և [[1920]]-[[30]]-ական թվականների կատակերգություններից հետո [[մյուզիքլ]]ները ձեռք բերեցին ավելի դրամատիկ ուղղվածություն<ref>Fraser Charlton [http://www.staff.ncl.ac.uk/fraser.charlton/edmuscom/page12/edmuscom_what.html "What are EdMusComs?"] (FrasrWeb 2007, accessed May 12, 2011).</ref>։ Վերջին տասնամյակների հայտնի մյուզիքլներից են «[[Իմ հրաշալի լեդին (մյուզիքլ)|Իմ հրաշալի լեդին]]» ([[1956]] թ), «[[Վեսթսայդյան պատմություն|Վեստսայդյան պատմություն]] (մյուզիքլ)» ([[1957]] թ), «[[Մազեր (մյուզիքլ)|Մազեր]]» ([[1967]] թ), «[[Մերժվածները (մյուզիքլ)|Մերժվածները]]» ([[1980]] թ), «[[Օպերայի ուրվականը (մյուզիքլ)|Օպերայի ուրվականը]]» ([[1986]] թ)<ref>{{cite web| first = John| last = Kenrick | title = Մյուզիքլների պատմությունը| url = http://www.musicals101.com/erastage.htm| year = 2003| accessdate = 2009 թ․ մայիսի 26}}</ref>։ Մյուզիքլները, որոնք բեմադրվում են [[Բրոդվեյ]]ում և Վեստ Էնդում, շատ հաճախ ունեն բազմամիլիոնանոց բյուջե, որն էլ թույլ է տալիս բեմադրության մեջ օգտագործել բազում թանկարժեք հանդերձանք և դեկորացիաներ։

===Կատակերգություն===
{{Main|Կատակերգություն}}
[[Պատկեր:Mosaic depicting theatrical masks of Tragedy and Comedy (Thermae Decianae).jpg|մինի|Թատերական դիմակներ (ողբերգության և կատակերգության), ռոմանական աշխատանք, մ.թ. 2-րդ դար]]
Այն թատերական ներկայացումները, որտեղ որպես պատմություն պատմելու միջոց օգտագործվում է [[հումոր]]ը որակվում են որպես [[կատակերգություն]]ներ։ Սա ներառում է թե «[[Բոինգ-Բոինգ]]» ժամանակակից [[Ֆարս (թատրոն)|ֆարս]]ը, և թե «[[Ինչպես կուզեք]]» դասական [[ներկայացում]]ը։ Այն թատրոնը, որը սառը, վիճելի և արգելված առարկաները դիտավորյալ արտահայտում է հումորի միջոցով, կոչվում է սև կատակերգություն ([[սև հումոր]])։

===Ողբերգություն===
{{Main|Ողբերգություն}}
Ողբերգությունը [[դրամա]]յի յուրահատուկ ձև է, որը պատմականորեն եզակի և կարևոր դեր է խաղում արևելյան քաղաքակրթության ինքնասահմանման մեջ<ref>Banham (1998, 1118) and Williams (1966, 14–16).</ref>։ Այս ձևը հաճախ օգտագործվել է պատմական շարունակականության և մշակութային ինքնության վրա զգալի ազդեցություն թողնելու համար՝ ինչպես [[Ռայմոնդ Ուիլյամս]]ն է գրել․ «[[Հույներ]]ը և Ելիզավետականները մի մշակութային ձևի մեջ, Հելլենները և [[քրիստոնյա]]ները ընդհանուր գործունեության մեջ»<ref>Williams (1966, 16).</ref>։ [[2500]] տարի առաջ [[Աթենք]]ի թատրոններում [[ողբերգություն]]ների ստեղծումից, որոնցից պահպանվել են [[Էսքիլոս]]ի, [[Սոփոկլես]]ի և [[Եվրիպիդես]]ի աշխատանքների մի մասը միայն, [[Ուիլյամ Շեքսպիր]]ի, [[Լոպե դե Վեգա]]յի, [[Ժան Ռասին]]ի և [[Ֆրիդրիխ Շիլլեր]]ի եզակի ստեղծագործություններից մինչև [[Յոհան Ստրինդբերգ]]ի ժամանակակից նատուրալիստական ողբերգությունը, [[Սեմյուել Բեքեթ]]ի՝ մահվան, կորստի, տառապանքների վերաբերյալ արդիական մտքերը, [[Հայներ Մյուլլեր]]ի՝ ողբերգական կանոնի պոստմոդեռնիստական ստեղծագործությունները, ողբերգությունը պահպանվել է որպես մշակութային փորձարկման, պայքարի, փոփոխությունների կարևոր միջոց<ref>Williams (1966, 13–84) and Taxidou (2004, 193–209).</ref>։ Գնալով [[Արիստոտել]]ի «[[Պոետիկա]]յի» (մ.թ.ա.[[335]] թ.) հետքերով, [[ողբերգություն]]ը օգտագործվել է [[ժանր]]ային տարբերակումներ անելու համար, թե ընդհանրապես [[պոեզիա]]յի կտրվածքով (որտեղ ողբերգությունը բաժանվում է էպիկականի և լիրիկականի), և թե [[դրամա]]յի կտրվածքով (որտեղ [[ողբերգություն]]ը հակադրվում է կատակերգությանը։ Ժամանակակից դարաշրջանում [[ողբերգություն]]ը հակադրվել է նաև [[դրամա]]յին, [[մելոդրամա]]յին, [[տրագիկոմեդիա]]յին և էպիկական թատրոններին<ref>Carlson (1993), Pfister (1977), Elam (1980) and Taxidou (2004).</ref>։

== Աղբյուրներ ==
{{Ծանցանկ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=145}}
{{Արվեստի բնագավառներ}}

[[Կատեգորիա:Թատրոն| ]]
[[Կատեգորիա:Ներկայացուցչական արվեստ]]