Դիտել Էջմիածնի Մայր Տաճար էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Կրոնական կառույց}}
{{Տեղեկաքարտ Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտ
 | Հայերեն անվանում =Էջմիածնի Մայր Տաճար և եկեղեցիներ, Զվարթնոցի հնավայր
 | Անգլերեն անվանում = Cathedral and Churches of Echmiatsin and the Archaeological Site of Zvartnots
 | Պատկեր = [[Պատկեր:Etchmiadzin Cathedral view.jpg|300px]]
 | Պատկերի նկարագրություն = 
 | Երկիր = {{Դրոշավորում|Հայաստան}}
 | Տիպ =մշակութային
 | Չափանիշներ =ii, iii
 | ID = 1011
 | Հղում = http://whc.unesco.org/en/list/1011
 | Աշխարհամաս = Արևմտյան Ասիա
 | Կոորդինատներ = 
 <!--*կոորդինատներ քարտեզի համար-->
|լայնք = 40.161876
|երկայնք = 44.2911063
|երկիր = Հայաստան
|երկիր2 = Հայաստան Արմավիրի մարզ
|երկրամաս = <!-- տեղագրական քարտեզ3 -->
|ալտերնատիվ քարտեզ = <!-- ալտերնատիվ քարտեզ -->
|ալտերնատիվ քարտեզ2 = <!-- ալտերնատիվ քարտեզ -->
|քարտեզի նկարագրություն = 
|քարտեզի նկարագրություն2 = 
|քարտեզի նկարագրություն3 = 
 | Տարի = 2000
 | Նստաշրջան = 24-րդ
 | Լայնացումներ = 
 | Վտանգի տակ = 
}}
'''Էջմիածնի Մայր տաճար''', [[Հայ Առաքելական եկեղեցի|Հայ Առաքելական եկեղեցու]] [[Էջմիածնի կաթողիկոսություն|Էջմիածնի կաթողիկոսության]] գլխավոր կրոնական կառույցը {{Ն|Մայր տաճարը նաև Հայ Առաքելական եկեղեցու հոգևոր և վարչական կենտրոն [[Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին|Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի]] կենտրոնական կառույցն է, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը բացի Մայր տաճարը ներառում է մի շարք կառույցներ, որոնցից առավել նշանավորն է [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]]ության նստավայրը՝ [[Վեհարան]]ը<ref name="Hewsen">{{Cite book |last=Hewsen |first=Robert H. |author-link=Robert H. Hewsen |title=Armenia: A Historical Atlas |publisher=University of Chicago Press |year=2001 |isbn=0-226-33228-4 |location=Chicago |page=259 |article=The Monastery of Ējmiatsin}}</ref>։}}: Գտնվում է [[Հայաստան]]ի [[Արմավիրի մարզ]]ի [[Վաղարշապատ]] քաղաքում{{Ն|Քաղաքը իր պատմության մեծ մասի ընթացքում կոչվել է Վաղարշապատ։ Այն պաշտոնապես կրել է Էջմիածին անունը 1945-1995 թվականներին, այժմ երկու անվանումներն էլ օգտագործվում են<ref>{{Cite web |title=Պատմաաշխարհագրական ակնարկ |url=http://armavir.mtad.am/aknark/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160905025626/http://armavir.mtad.am/aknark/ |archive-date=2016 թ․ սեպտեմբերի 5 |accessdate=2014 թ․ ապրիլի 15 |publisher=Արմավիրի մարզպետարան։ Հայաստանի տարածքային կառավարման և զարգացման նախարարություն |quote=...Վաղարշապատ (1945-1995թթ. կոչվել է Էջմիածին) քաղաքը...}}</ref>}}: Ըստ գիտնականների{{Ն|Ճարտարապետ-հետազոտող Վահագն Գրիգորյանը{{sfn|Grigoryan|2012a|p=30|ps=: "Ուրեմն, Հայաստանի առաջին Կաթողիկե հաստատությունն ու շինությունը Վաղարշապատի  Մայր տաճարն է:"}}, գրող և նախկին քահանա Թորգոմ Փոստանջյանը<ref>{{Cite book |last=Postajian |first=Torkom |title=The Armenian Church and the Others |date=2005 |location=Glendale, California |oclc=216938598 |quote=...the first Armenian Christian cathedral, which was called "Echmiadzin" (the Only-Begotten Son of God Descended).}}</ref>, պատմաբաններ [[Թադևոս Հակոբյան]]ը<ref>{{Cite book |last=Hakobian |first=Tadevos |title=[[Հայկական սովետական հանրագիտարան]] |publisher=«Հայկական հանրագիտարան» հրատարակչություն |year=1987 |volume=13 |location=Երևան |page=623 |article=Մայրաքաղաքը և քաղաքները. Էջմիածին |quote=301—303-ին այստեղ հիմնվեց Կաթողիկե եկեղեցին՝ Հայաստանի քրիստ․ առաջին Մայր տաճարը։}}</ref>, Զ. Հարությունյանը{{sfn|Harutiunian|1978|p=66|ps=: "...հիմնում (301-303) Կաթողիկե եկեղեցի՝ Հայաստանի քրիստոնեական անդրանիկ Մայր տաճար Ս. Էջմիածինը..."}} և արևելագետ Հասմիկ Հմայակյանը<ref name="Hmayakyan"/> պաշտպանում են այն տեսակետը, որ Էջմիածինը Հայաստանի առաջին Մայր տաճարն է։ Ռոբերտ Վ. Թոմսոնը մեկանաբանել է [[Ագաթանգեղոս]]ի ''Հայոց պատմությունը'' գրելով, որ Էջմիածինը Հայաստանի ո՛չ առաջին եկեղեցին է, ո՛չ առաջին Մայր տաճարը<ref name="Piccolotto & Shahinian">{{Cite book |url=https://archive.org/details/armenientagebuch0000unse |title=Armenien: Tagebuch einer Reise in das Land des Ararat |date=1996 |publisher=Institut für Hochbautechnik [[ETH Zurich]] |isbn=9783728122926 |editor1-last=Piccolotto |editor1-first=Moreno |location=Ցյուրիխ |page=[https://archive.org/details/armenientagebuch0000unse/page/110 110] |quote=The cathedral of Edjmiadzin is according to Thomson neither the first cathedral nor the first church built by Krikor. It was preceded by the church the latter had built at Ashtishat, in Western Armenia... |editor2-last=Shahinian |editor2-first=Sarkis}}</ref>։}}՝ անտիկ Հայաստանի առաջին Մայր տաճարն է (բայց ոչ առաջին եկեղեցին){{Ն|Էջմիածինը հաճախ կոչվում է Հայաստանի առաջին եկեղեցին<ref>{{Cite book |url=http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1357 |title=Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան, Գիրք II |date=2010 |publisher=[[Հայկական հանրագիտարան]] |location=Երևան |contribution=Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին |quote=Սբ Էջմիածնի գլխավոր շինությունը Մայր տաճարն է. այն հայկական առաջին եկեղեցին է... |access-date=2014 թ․ դեկտեմբերի 28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211105184859/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1357 |archive-date=2021 թ․ նոյեմբերի 5 |url-status=dead}}</ref><ref name="Oxford History of Christian Worship">{{Cite book |title=The Oxford History of Christian Worship |publisher=[[Oxford University Press]] |year=2005 |isbn=978-0-19-513886-3 |editor=[[Geoffrey Wainwright|Wainwright, Geoffrey]] |page=147 |quote=In a vision, Gregory was shown to build the first church in the country, in Etchmiadzin... |editor2=Westerfield Tucker, Karen B.}}</ref>։ Սակայն, այս պնդումը գիտնականների շրջանում փոքր աջակցության է արժանացել։ Ռոբերտ Վ. Թոմսոնը<ref name="Piccolotto & Shahinian"/>, [[Ստեփան Մնացականյան]]ը{{sfn|Mnatsakanian|1987|p=150|ps=: "Таким образом, первое церковное здание в стране было возведено именно в Аштишате, а не в Вагаршапате, как это иногда отмечается в литературе."}} և Գրիգորյանը{{sfn|Grigoryan|2012a|p=26|ps=: "Ուրեմն, Հայաստանի առաջին եկեղեցի հաստատությունը Աշտիշատի սուրբ Երրորդություն եկեղեցին է:"}} մերժել են այս պնդումը և հայտարարել են, որ Հայաստանի առաջին եկեղեցին եղել է [[Արևմտյան Հայաստան]]ի [[Տարոն (գավառ)|Տարոն]] գավառի [[Աշտիշատ]]ում ավանում։}} և համարվում է աշխարհի ամենահին Մայր տաճարներից մեկը{{Ն|Ըստ ''Աֆրիկայի և Մերձավոր Արևելքի ժողովուրդների հանրագիտարանի''՝ այն «ընդհանուր առմամաբ համարվում» ՝աշխարհի ամենահին  Մայր տաճարը<ref name="Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East">{{Cite book |title=Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East |publisher=[[Infobase Publishing]] |year=2008 |isbn=978-1-4381-2676-0 |editor=Stokes, Jamie |location=New York |page=65 |quote=Etchmiatzin is located in the west of modern Armenia, close to the border with Turkey, and its fourth-century cathedral is generally regarded as the oldest in the world.}}</ref>, մինչդեռ քրիստոնյա-մուսուլմանական հարաբերությունների պատմաբան Սթիվեն Գերցը «''[[Christianity Today]]''»-ում գրել է, որ Էջմիածինը այսպիսին է համարվում «որոշ գիտանականների կարծիքով»<ref>{{Cite journal |last=Gertz |first=Steven |date=2005 թ․ հունվարի 1 |title=How Armenia "Invented" Christendom |url=http://www.christianitytoday.com/ch/2005/issue85/8.46.html |journal=[[Christianity Today]] |location=Carol Stream, Illinois |publisher=Christianity Today International |issue=85 |issn=0009-5753 |access-date=2016-07-21 |archive-date=2021-11-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211105184904/https://www.christianitytoday.com/history/issues/issue-85/how-armenia-invented-christendom.html |url-status=dead }}</ref>։ Այս տեսակետը պաշտպանողների թվում են՝ ֆրանսահայ ճարտարապետ [[Էդուարդ Ութուճյան]]ը<ref>{{Cite book |last=Utudjian |first=Édouard |title=Armenian Architecture: 4th to 17th Century |publisher=Editions A. Morancé |year=1968 |location=Paris |page=7 |oclc=464421 |quote=...the oldest cathedral in Christendom, that of Etchmiadzin, founded in the 4th century. |authorlink=Édouard Utudjian}}</ref>, [[հայագիտություն|հայագետներ]] Սարքիս Պապաջյանը<ref>{{Cite book |last=Papajian |first=Sarkis |title=A brief history of Armenia |date=1974 |publisher=[[Armenian Evangelical Union of North America]] |location=Fresno, California |quote=...he built the Cathedral of Etchmiadzin (The descent of the Only Begotten). It is the oldest Christian Cathedral in existence.}}</ref> և Էլիզաբեթ Բաուեր-Մանդորֆը<ref>{{Cite book |last=Bauer-Manndorff |first=Elisabeth |title=Armenia: Past and Present |publisher=Reich Verlag |year=1981 |location=Lucerne |oclc=8063377 |quote=Etchmiadzin, with the world's oldest cathedral and the seat of the Catholicos, draws tourists from all over the world.}}</ref>, քահանա և հոգևոր գիտությունների պրոֆեսոր Միաքյել Դանիել Ֆինդիկյանը<!-- Findikyan թե՞ Ֆայնդիկյան։Դ սենց հայի ազգանուն լինո՞ւմ ա, եթե հա, ջնջեք էս մեկնաբանությունը։Դ --><ref>{{Cite web |last=Findikyan |first=Michael Daniel |title=Eastern Liturgy in the West: The Case of Armenian Church |url=http://ism.yale.edu/sites/default/files/files/Eastern%20Liturgy%20in%20the%20West.pdf |accessdate=2014 թ․ հուլիսի 4 |publisher=[[Yale University]] |quote=...the spot on which the first cathedral of Christendom would be built. |archive-date=2016-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303224016/http://ism.yale.edu/sites/default/files/files/Eastern%20Liturgy%20in%20the%20West.pdf |url-status=dead }}</ref> և այլն<ref>{{Cite book |title=Translators through History |date=2012 |publisher=[[John Benjamins Publishing Company]] |isbn=9789027273819 |editor1-last=Woodsworth |editor1-first=Judith |editor1-link=Judith Woodsworth |edition=rev. |location=Amsterdam |page=6 |contribution=Mesrop Mashtots and the flowering of Armenian culture |quote=...Echmiadzin Cathedral, the first cathedral in Christendom. |editor2-last=Delisle |editor2-first=Jean}}</ref><ref>{{Cite book |last=Benedict |first=C. T. |title=One God in One Man |date=2007 |publisher=AuthorHouse |isbn=9781434301062 |location=Milton Keynes |page=121 |quote=The Holy Etchmiadzin cathedral, dates back to the fourth century, and is thought to be the oldest Christian cathedral in the world.}}</ref><ref>{{Cite web |title=Holy Etchmiadzin |url=http://www.armenianchurch-ed.net/our-church/holy-etchmiadzin/ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140613183602/http://www.armenianchurch-ed.net/our-church/holy-etchmiadzin/ |archivedate=2014 թ․ հունիսի 13 |publisher=Diocese of the Armenian Church of America (Eastern) |quote=The cathedral dates back to the 4th century, and is reckoned the oldest Christian cathedral in world. |location=New York}}</ref>։}}:

Եկեղեցին կառուցվել է չորրորդ դարի սկզբին՝ 301-303 թվականներին{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=571}}՝ քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելուց հետո, Գրիգոր Լուսավորչի կարգադրությամբ։ Կառուցվել է նախապես գոյություն ունեցող տաճարի տեղում՝ խորհրդանշելով հեթանոսությունից քրիստոնեության անցումը։ Ներկայիս կառույցի հիմնական մասը կառուցել է Վահան Մամիկոնյանը 483/4 թվականներին՝ պարսկական ներխուժման ժամանակ խիստ վնասվելուց հետո։ Կառուցումից մինչ հինգերորդ դարի երկրորդ կեսը տաճարը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսների նստավայրն էր։

1441 թվականին Վաղարշապատում գումարվեց Ազգային Եկեղեցական Ժողով և որոշում կայացվեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսությունը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին վերադարձնելու վերաբերյալ{{sfn|Adalian|2010|p=128}}։ Այդ ժամանակից մինչ այժմ [[Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]ը եղել է Հայ եկեղեցու վարչական կենտրոնը։ Հետագայում տաճարը ենթարկվել է մի շարք վերանորոգումների։ 1604 թվականին, իրենց երկրի հանդեպ հայերի նվիրվածությունը թուլացնելու համար, Աբբաս I Սեֆին թալանել է Էջմիածինը՝ տաճարից մասունքներ և քարեր տանելով։ Զանգակատները կառուցվել են 17-րդ դարի երկրորդ կեսին։ 1868 թվականին տաճարի արևելյան մասում կառուցվել է ավանդատուն<ref name="Hewsen"/>։ Այսօր տաճարը ներառում է հայկական ճարտարապետության տարբեր ժամանակաշրջանների ոճեր։ Թուլանալով Խորհրդային շրջանում՝ Էջմիածինը վերակենդանացել է 20-րդ դարի երկրորդ կեսին և անկախ Հայաստանի օրոք<ref name="Hewsen"/>։

Լինելով հայության մեծամասնության հոգևոր կենտրոնը՝ Էջմիածինը Հայաստանի ոչ միայն կրոնական, այլև քաղաքական, տնտեսական և մշակության կարևոր կենտրոններից է եղել<ref>{{Cite web |last=Jaloyan |first=Vardan |title=Էջմիածնի կաթողիկոսության հիմնադրման քաղաքական և աստվածաբանական հանգամանքները |url=http://www.religions.am/arm/articles/%D4%B7%D5%BB%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%AB-%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%AB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D6%87-%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140411170630/http://www.religions.am/arm/articles/%D4%B7%D5%BB%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D5%AE%D5%B6%D5%AB-%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B8%D5%B2%D5%AB%D5%AF%D5%B8%D5%BD%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%AB%D5%B4%D5%B6%D5%A1%D5%A4%D6%80%D5%B4%D5%A1%D5%B6-%D6%84%D5%A1%D5%B2%D5%A1%D6%84%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D6%87-%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%BE%D5%A1%D5%AE%D5%A1%D5%A2%D5%A1%D5%B6%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B6%D5%A3%D5%A1%D5%B4%D5%A1%D5%B6%D6%84%D5%B6%D5%A5%D6%80%D5%A8/ |archive-date=2014 թ․ ապրիլի 11 |accessdate=2014 թ․ ապրիլի 11 |publisher=Հայաստանի կրոնները}}</ref>։ Այս խոշոր ուխտատեղին Հայաստանի ամենաայցելվող վայրերից է<ref>{{Cite news |date=2014 թ․ հունիսի 30 |title=The number of foreign tourists visiting Armenia expected to surge to one million |url=http://arka.am/en/news/tourism/the_number_of_foreign_tourists_visiting_armenia_expected_to_surge_to_one_million/ |quote=Foreign tourists usually visit the pagan temple of Garni, Geghard Monastery, Holy Etchmiadzin and Lake Sevan. |agency=ARKA News Agency}}</ref>։ Տաճարը, շրջակայքի որոշ կարևոր վաղ միջնադարյան եկեղեցիների հետ միասին 2000 թվականին ընդգրկվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում։

== Պատմություն ==
=== Հիմնադրում և ստուգաբանություն ===
[[Պատկեր:Etchmiadzin Cathedral Gregory the Illuminator relief.jpg|thumb|220x220px|Գրիգոր Լուսավորչի քանդակը]]
Ըստ ավանդության տաճարը կառուցվել է 301-303 թվականներին<ref name="Melik-Bakhshyan">{{Cite book |last=Melik-Bakhshyan |first=Stepan |author-link=:hy:Ստեփան Մելիք-Բախշյան |url=http://publishing.ysu.am/files/Hayots_pashtamunqayin_vayrer.pdf |title=Հայոց պաշտամունքային վայրեր [Armenian places of worship] |date=2009 |publisher=Yerevan State University Publishing |isbn=978-5-8084-1068-8 |pages=145–146 |language=hy |archive-url=https://web.archive.org/web/20181123194832/http://publishing.ysu.am/files/Hayots_pashtamunqayin_vayrer.pdf |archive-date=2018 թ․ նոյեմբերի 23}}</ref>{{Ն|[[Մաղաքիա Օրմանյան]]ը կարծում էր, որ Մայր տաճարը կառուցվել է յոթ ամսում՝ 303 թվականի փետրվարից մինչև օգոստոս, քանի որ « նիւթերը արդեն պատրաստ էին, և շինուածն ալ շատ մեծագործ չէր, և ամենայն հաւանութեամբ` մասամբ ալ փայտակերտ էր, և նորահաւատ ժողովուրդին
փափաքն ու ջանքը սաստիկ էր։ Անհաւանական չէ ևս կարծել, թէ հին Սանդարամետի մեհեանին հիմերէն ալ կրցան օգտուիլ։»։ Սակայն Վահագն Գրիգորյանը այս ժամանակահատվածը անհավանական է համարել՝ նշելով, որ Կաթողիկե տաճարի կառուցման համար մի քանի տարի անհրաժեշտ կլիներ։ Այս տեսակետը ապացուցելու համար նա բերում է Ագաթանգեղոսի վկայության այն դրվագը, ուր նկարագրվում է Կոստանդիանոս (հռոմեական կայսր 306 թվականից) թագավորին այցի գնացած Տրդատի և Գրիգորի ղեկավարած պատվիրակության վերադարձը, և առաջարկում է Մայր տաճարը թվագրել Գրիգոր Լուսավորչի` կաթողիկոս ձեռնադրվելու և մահվան տարեթվերով` 302–325 թթ.{{sfn|Grigoryan|2012a|pp=28-29}}։}} արքայական ապարանքների մոտ՝ Վաղարշապատ քաղաքում՝ հեթանոսկան տաճարի տեղում{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=71}}{{Ն|[[Ալեքսանդր Սահինյան]]ը հեթանոսական տաճարը թվագրում է ուրարտական շրջանին{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=571}}։ (1950-ականների հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է ուրարտական [[ստելա]])<ref name="csufresno">{{Cite web |title=Etchmiadzin |url=http://armenianstudies.csufresno.edu/iaa_architecture/etchmiadzin.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20140623214051/http://armenianstudies.csufresno.edu/iaa_architecture/etchmiadzin.htm |archive-date=2014 թ․ հունիսի 23 |publisher=Armenian Studies Program [[California State University, Fresno]]}}</ref>։ Տաճարը նվիրված է եղել [[Անահիտ]] դիցուհուն{{sfn|Payaslian|2007|p=37|ps=: "Churches replaced old pagan shrines in Ani and Vagharshapat; in the latter, the temple of Anahit was replaced by the Cathedral of Holy Echmiadzin...}}<ref>{{Cite book |last=Bournoutian |first=George A. |url=https://archive.org/details/historyofarmenia0000bour |title=A History of the Armenian People: Pre-history to 1500 A.D |date=1993 |publisher=Mazda Publishers |isbn=9780939214969 |location=Costa Mesa, California |page=[https://archive.org/details/historyofarmenia0000bour/page/64 64] |quote=Following Gregory's vision, the great temple of Anahit in Vagharshapat was replaced by the cathedral of Edjmiadsin. |authorlink1=George Bournoutian}}</ref> կամ [[Ամահրասպանդներ]]ին<ref name="Hmayakyan">{{Cite journal |last=Hmayakyan |first=Hasmik |year=2005 |title=Հոգևոր ավանդույթների ժառանգությունը (Պտղաբերության պաշտամունքից մինչև քրիստոնեություն) [Heritage of spiritual heritage (From fertility cult to Christianity)] |url=http://vahagnakanch.files.wordpress.com/2011/04/hokevor-jarankaganutyune.pdf |journal=21st Century |language=hy |location=Yerevan |publisher=[[Noravank Foundation]] |volume=2 |issue=8 |quote=Հետագայում Կաթողիկե եկեղեցին (Էջմիածինը՝ Հայաստանի քրիստոնեական առաջին տաճարը) ըստ Ագաթանգեղոսի վկայության, կառուցվում է Տրդատ թագավորի, Գրիգոր Լուսավորչի և ժողովրդի կողմից ավերված Սանդարամետի մեհյանի տեղում։ |p=169}}</ref><ref name="Melik-Bakhshyan"/><ref name="Avetisyan">{{Cite book |last=Avetisyan |first=Kamsar |title=Հայրենագիտական էտյուդներ [Armenian studies sketches] |date=1979 |publisher=Sovetakan Grogh |location=Yerevan |page=[http://armenianhouse.org/avetisyan/taron.html 200] |language=hy |quote=....Էջմիածնի Մայր տաճարը ... որտեղ գտնվում էր Սանդարամետի գետնափոր մեհյանը։ |authorlink1=:hy:Կամսար Ավետիսյան}}</ref>։}}: Հայաստանն առաջին երկիրն է աշխարհում, որը 301 թվականին՝ [[Տրդատ Գ]]-ի օրոք, քրիստոնեությունը ընդունեց որպես պետական կրոն{{Ն|301 թվականը ավանդաբար ընդունվող տարեթիվն է<ref>{{Cite book |last=Balakian |first=Peter |title=[[The Burning Tigris]] |publisher=HarperCollins |year=2009 |isbn=978-0-06-186017-1 |location=New York |page=29 |authorlink=Peter Balakian}}</ref>, հաշվարկված պատմաբան [[Միքայել Չամչյան]]ի կողմից{{sfn|Panossian|2006|p=106}}։ Սակայն որոշ գիտնականները կարծուն են, որ իրականում ընդունվել է 314 թվականին՝ նշելով [[Միլանի էդիկտ]]ը{{sfn|Panossian|2006|p=42}}<ref>{{Cite book |url=https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hast |title=The Oxford Companion to Christian Thought |publisher=Oxford University Press |year=2000 |isbn=978-0-19-860024-4 |editor=[[Adrian Hastings|Hastings, Adrian]]; Mason, Alistair; Pyper, Hugh |page=[https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hast/page/39 39]}}</ref><ref>{{Cite book |last=Redgate |first=A. E. |url=https://archive.org/details/armenianspeoples00aere |title=The Armenians |publisher=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]] |year=2000 |isbn=9780631220374 |location=Oxford |p=[https://archive.org/details/armenianspeoples00aere/page/314 314] |authorlink=Elizabeth Redgate}}</ref>։}}: Ըստ Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմության (մոտ 460)՝ գիշերային մենության մեջ, մտորումներով տարված [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Լուսավորիչը]] մի հիասքանչ տեսիլք տեսավ. [[Հիսուս Քրիստոս|Աստծու միածին որդին]] իջավ երկնքից և ոսկե մուրճով հարվածեց գետնին՝ ցույց տալով այն վայրը, ուր պետք է կառուցվեր Էջմիածնի Սուրբ Տաճարը{{Ն|«...Եւ մի ահաւոր տեսիլ մարդոյ բարձր և ահեղ, որ զառաջն ունէր և զէջսն ի վերուստ մինչև ի խոնարհ առաջապահ յառաջեալ, և ի ձեռինն իւրում ուռն մի մեծ ոսկի. և այն ամենայն զհետ խաղացեալ գայր։ Եւ ինքն սլացեալ խոյացեալ գայր` ըստ նմանութեան արագաթև արծուոյ. և եկն էջ եհաս մինչև մօտ ի յատակս երկրիս, ի շինամէջ քաղաքին, և բաղխեաց զթանձրութիւն լայնատարած գետնոյն, և մեծ և անչափ դրնդիւնքն հնչեցին սանդարամետս անդնդոց. և ամենայն երկիր յերևելիս, յական տեսանելեաց բաւելոյ, հարթ հաւասար դաշտաձև յատակեցաւ...»}}։ Այստեղից էլ առաջացել է «Էջմիածին» անունը, այսինքն` էջ (գրաբար)՝ իջավ ←Միածինը<ref>{{Cite web |title=Feast of the Cathedral of Holy Etchmiadzin |url=http://www.araratian-tem.am/?page=holidays&id=1873# |accessdate=2013 թ․ նոյեմբերի 14 |publisher=Araratian Patriarchal Diocese of the Armenian Holy Apostolic Church}}</ref><ref>{{Cite web |date=2015 թ․ հունիսի 3 |title=Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ելքը Խոր Վիրապից |url=ter-hambardzum.net/archives/2977 |accessdate=2015 թ․ օգոստոսի 7 |publisher=ter-hambardzum.net}}</ref>։ Սակայն Էջմիածին եզրը չի օգտագործվել մինչև 15-րդ դարը<ref name="Melik-Bakhshyan"/>։ Ավելի վաղ աղբյուրները տաճարը կոչում են Վաղարշապատի Կաթողիկե եկեղեցի{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=205}}{{sfn|Grigoryan|2012a|p=27}} կամ պարզապես Կաթողիկե<ref name="csufresno"/>{{Ն|Ըստ [[Մաղաքիա Օրմանյան]]ի՝ «կաթողիկե» նշանակում է աթոռանիստ մայր եկեղեցի, և այս անունը հատուկ տրվել է Էջմիածնի Մայր տաճարին։ Սակայն մեկ այլ իմաստով կաթողիկե են անվանել գմբեթ ունեցող բոլոր եկեղեցիներն ընդհանրապես, իսկ աստվածաբանության մեջ այդ անվանումը համարվում է եկեղեցու ընդհանրականության խորհրդապատկերը։ Այս երեք իմաստներն էլ համապատասխանում են Էջմիածնի Մայր տաճարին, քանի որ այն աթոռանիստ եկեղեցի է, գմբեթավոր և ընդհանրական է բոլոր հավատացյալների համար<ref name="araratian-tem"/>։}}: Կաթողիկե Սուրբ Էջմիածնի տոնը նշվում է Սբ. Զատիկից 64 օր հետո կամ Հոգեգալստյան կիրակիին հաջորդող երկրորդ կիրակին։ Տոնի օրը մատուցվում է Սուրբ Պատարագ, իսկ ժամերգությունների ընթացքում այլ շարականների հետ երգվում է նաև նշանավոր «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը, որը գրել է 8-րդ դարի կաթողիկոս [[Սահակ Ձորափորեցի]]ն։ Շարականը Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի և տաճարի կառուցման մասին է<ref name="araratian-tem">{{Cite web |title=Տոն Կաթողիկե Սբ. Էջմիածնի [Feast of the Cathedral of Holy Etchmiadzin] |url=http://www.araratian-tem.am/?page=holidays&id=1873 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140329220716/http://www.araratian-tem.am/?page=holidays&id=1873 |archivedate=2014 թ․ մարտի 29 |publisher=Araratian Patriarchal Diocese |language=hy}}</ref>։ Տաճարի սկզբնական շենքը մասամբ փայտաշեն էր, որով հեշտությամբ ենթարկվել է բնական և քաղաքական երևույթների պատճառած ավերումներին։ Այժմյան գոյություն ունեցող շենքի մանրամասն մասնագիտական քննությունից պարզ երևում է, որ նախկին 303 թվականին հիմնարկված շենքը միանգամայն գոյություն չունի<ref name=":0">{{Գիրք:Թորամանյան2|62|78}}</ref>։
{| class="floatleft" cellpadding="2" style="border: 1px solid darkgray;"
| colspan="2" | <center>'''Տաճարի տեսքը 4-րդ դարում՝''' 
'''ըստ [[Ալեքսանդր Սահինյան]]ի <small>(1966){{sfn|Sahinian|1966|pp=91–92}}</small>'''
</center>
|-
| [[Պատկեր:Etchmiadzin Cathedral 4th century ground plan.png|100px|ground plan]] || [[Պատկեր:Etchmiadzin Cathedral 4th century cross section view.png|190px|side cross section view]]<br />[[Պատկեր:Etchmiadzin Cathedral 4th century façade cross section view.png|200px|façade cross section view]]
|-
|}
1955-1956 և 1959 թվականների [[Ալեքսանդր Սահինյան]]ի ղեկավարած հնագիտական պեղումների ընթացքում Այժմյան կառույցի տակ հայտնաբերվեցին 5-րդ դարի շինության մնացորդներ, գմբեթակիր մույթերի խարիսխների տակ՝ ավելի վաղ ժամանակվա խարիսխներ, սալահատակի մնացորդներ, հիմքեր, իսկ ավագ խորանի ներսում՝ հնագույն աբսիդի մի քանի շար, կենտրոնում՝ պարսիկների ստեղծած ատրուշան{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=71}}<ref name="csufresno"/>։ Հիմնվելով այս հետազոտությունների վրա՝ Սահինյանը եզրակացրեց, որ նախնական կառույցը եռանավ{{sfn|Hasratyan|2003|p=266}} բազիլի{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=71}} հորինվածք ուներ՝ [[Տեկորի տաճար|Տեկորի]], [[Սպիտակավոր եկեղեցի (Աշտարակ)|Աշտարակի]] և [[Սուրբ Խաչ եկեղեցի (Ապարան)|Ապարանի]] եկեղեցինների նման{{sfn|Sahinian|1966|p=84}}։ Սակայն այլ գիտնականներ մերժել են Սահինյանի տեսակետը․ [[Սուրեն Երեմյան]]ը և [[Արմեն Խաչատրյան]]ը կարծում էին, որ տաճարը ուղղանկյուն, քառամույթ գմբեթավոր է եղել{{sfn|Hasratyan|2003|p=266}}, Վահան Գրգորյանը առաջարկել է «ծայրահեղ տեսություն»{{sfn|Mnatsakanian|1987|p=149|ps=: "...крайняя точка зрения..."}}, ըստ որի տաճարը ի սկզբանե կառուցվել է ներկայիս տեսքով{{sfn|Hasratyan|2003|p=266}}։

=== Վերակառուցում և անկում ===
[[Պատկեր:Etchmiadzin Cathedral 5th century plan.png|220px|thumb|Տաճարի հատակագիծը 5-րդ դարի վերակառուցումից հետո]]
Ըստ [[Փավստոս Բուզանդ]]ի՝ 360-ականների (մոտ 363) [[Շապուհ II Երկարակյաց|Շապուհ Բ]]-ի (309-379) հարձակման ժամանակ տաճարը և Վաղարշապատ քաղաքը գրեթե ամբողջությամբ ավերվել են{{sfn|Hasratyan|2003|p=267}}<ref name="Hewsen"/>{{sfn|Sahinian|1966|p=72}}{{Ն|{{քաղվածք|Առնում էին Վաղարշապատ քաղաքն էլ․ քանդում, բրում էին, հիմքից կործանում էին․ այս քաղաքից էլ գերի էին տանում տասնևիննը հազար տուն։ Ամբողջ քաղաքում շենք չթողին, բոլորը քարուքանդ էին անում, կործանում|Առնուին և զՎաղարշապատ քաղաք, քանդեին բրէին զքաղաքն ի հիմնաց տապալէին․․․ Ընդ ամենայն քաղաքս ոչ թողին ամենայն շինած, զի ամենայն տապալէին, քակեալ քանդէին<ref>Փավստոս Բյուզանդ, Հայոց պատմություն, Երևան, 1947, չորրորդ դպրություն, գլ․ ԾԵ, էջ 221</ref>}}}}: Ներսես Մեծ (353–372) և Սահակ Պարթև (388–439) կաթողիկոսների օրոք կատարվում են մի քանի վերանորոգումներ։ Սակայն երկրի ծանր տնտեսական կացության պատճառով շինարարական աշխատանքները կրել է խիստ անհրաժեշտ մասնակի վերանորոգումների բնույթ{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=571}}։

387 թվականին [[Հայաստանի առաջին բաժանում|Հայաստանը բաժանված]] էր [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմեական կայսրության]] և [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի միջև։ Երկրի արևելյան մասը, որտեղ գտնվում է Էջմիածինը, կառավարում էին Պարսկաստանին ենթարկվող վասալ արքաները մինչև 428 թվականը, երբ կործանվեց Հայկական թագավորությունը<ref name="Hacikyan">{{Cite book |last1=Hacikyan |first1=Agop Jack |title=The Heritage of Armenian Literature: From the Oral Tradition to the Golden Age |last2=Basmajian |first2=Gabriel |last3=Franchuk |first3=Edward S. |last4=Ouzounian |first4=Nourhan |publisher=Wayne State University Press |year=2000 |isbn=978-0-8143-2815-6 |volume=1 |location=Detroit |page=168 |authorlink1=Agop Jack Hacikyan}}</ref>։ 450 թվականին հայերին [[զրադաշտականություն]] պարտադրելու փորձերի ժամանակ [[Հազկերտ Բ]]-ն տաճարում կառուցել է կրակարաններ{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=572}}։ 1950-ականների պեղումների ժամանակ արևելյան մատուռի խորանի տակ հայտնաբերվել է կրակարանի խարույկը{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=572}}

Մինչև 5-րդ դարի վերջին քառորդը տաճարը կիսաքանդ էր{{sfn|Hasratyan|2003|p=269}}։ Ըստ [[Ղազար Փարպեցի|Ղազար Փարպեցու]]՝ տաճարը վերակառուցել է մարզպան [[Վահան Մամիկոնյան]]ը 483-484 թվականներին{{sfn|Hasratyan|2003|p=268}}, երբ Հայաստանում իրավիճակը պարսից դեմ մղած [[Ավարայրի ճակատամարտ|կրոնական ազատության համար պայքարից]] հետո համեմատաբար հանգիստ էր{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}{{sfn|Hasratyan|2003|p=268}}։ Հետազոտողների մեծ մասը կարծում է, որ 5-րդ դարի վերակառուցումից հետո Էջմիածնի Մայր տաճարը ստացել է իր այժմյան հատակագծային և ծավալատարածական հորինվածքը և տաճարի հյուսիսային, հարավային ու արևելյան ճակատների ներսից կիսաշրջանաձև, դրսից բազմանիստ խորանները հավելվել են Վահան Մամիկոնյանի կողմից{{sfn|Hasratyan|2003|p=269}}{{Ն|"483/484&nbsp;... the basic core of the current structure was created..."<ref name="Hewsen"/> "483-484 Reconstructed by Vahan Mamikonyan. Etchmiadzin develops the design we see today."<ref name="armenianchurch.org">{{Cite web |title=Mother See of Holy Etchmiadzin: Mother Cathedral: History |url=http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=2361&pid=4&lng=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140404035423/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=2361&pid=4&lng=en |archive-date=2014 թ․ ապրիլի 4 |publisher=Mother See of Holy Etchmiadzin}}</ref>}}։ Հին շենքը ամբողջովին քանդելով՝ վերակառուցել է Վահան Մամիկոնյանը 483 թվականին Հայաստանի մարզպան նշանակվելուց հետո։ Վահան Մամիկոնյանը նախկին եկեղեցական հատակագծային ձևերից տարբերվող ոճով է կառուցել նոր շենքը, որը բացի մի քանի աննշան արևմտյան ճաշակի մանրամասնություններից, ինչպես ֆրոնտոններ, պսակի ձևերը, տաճարի ընդհանուր երևույթը և շինարարական կերպերը, զուտ արևելյան հատկանիշ ունի<ref name=":0" />։ <!-- The new church was very different from the original one and "consisted of quadric-apsidal hall built of dull, grey stone containing four free-standing cross-shaped pillars disdained to support a stone cupola." The new cathedral was "in the form of a square enclosing a [[Greek cross]] and contains two chapels, one on either side of the east apse."<ref name="Hewsen"/> According to [[Robert H. Hewsen]], the design of the new church was a mixture of the design of a [[Zoroastrian]] [[fire temple]] and a mausoleum of [[classical antiquity]].<ref name="Hewsen"/> -->

Չնայած նրան, որ 460-470-ական թվականներին (կամ 484<ref>{{Cite book |last=Ferguson |first=Everett |title=Encyclopedia of Early Christianity |author2=McHugh, Michael P. |author3=Norris, Frederick W. |publisher=Routledge |year=1999 |isbn=978-0-8153-3319-7 |edition=2nd |volume=1 |location=New York |page=227 |authorlink=Everett Ferguson}}</ref><ref>{{Cite book |title=The Orthodox Christian World |publisher=Routledge |year=2012 |isbn=978-1-136-31484-1 |editor=Casiday, Augustine |location=Oxon |page=47}}</ref>) կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվել է [[Դվին]]<ref>{{Cite journal |last1=Harutyunyan |first1=Arsen |date=2013 |title=Հայրապետական աթոռի` Վաղարշապատից Դվին տեղափոխման հարցի շուրջ [About Transfer of the Patriarchal Throne to Dvin from Vagharshapat] |url=http://hpj.asj-oa.am/5900/ |url-status=dead |journal=Patma-Banasirakan Handes |language=hy |location=Yerevan |publisher=Armenian Academy of Sciences |issue=3 |page=171 |issn=0135-0536 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714231813/http://hpj.asj-oa.am/5900/ |archive-date=2014 թ․ հուլիսի 14 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 21}}</ref>, տաճարը երբեք չի կորցրել իր կարևորությունը, և մնացել է «Հայ եկեղեցու մեծագույն սրբավայրերից մեկը»{{sfn|Mnatsakanian|1987|p=154|ps=: "Со дня своего основания, независимо от того, был ли храм кафедральной церковью католнкосата Армении или же католикосы находились в других местах, этот памятник вплоть до XX века являлся одной из величайших святынь армянской церкви..."}}։ Նախքան 15-րդ դարը արված վերջին հայտնի վերանորոգումները արել են կաթողիկոս [[Կոմիտաս Ա Աղցեցի]]ն 618 թվականին (ըստ [[Սեբեոս]]ի) և [[Ներսես Գ Տայեցի]]ն<ref name="Hewsen"/><ref name="csufresno"/>։ Կոմիտաս կաթողիկոսը հարակից վերանորոգումների հետ մաշված ու հնացած փայտյա գմբեթի փոխարեն կառուցել է քարե գմբեթ։ Իսկ Ներսես կաթողիկոսը տաճարը ընդարձակելու դիտավորությամբ, չորս կողմից քառակուսի պատերի մեջ ամփոփված աբսիդները արտաքին պատերից դուրս հանեց։ Տաճարի հատակագիծն իր վերջնական ձևը ստացավ 7-րդ դարում<ref name=":0" />։ 982 թվականին արաբ Աբլհաճ Ամիրան գմբեթի վրայից իջեցրել է խաչը<ref name="armenianchurch.org" />։ 7-15 դարերում կատարված վերանորոգումների մասին գրեթե պատմական տվյալներ չկան։ Մոտ տասը դար (բացի Կոմիտասի և Ներսես 3-րդի կատարած շինությունները 7-րդ դարում), այս շենքը անխնամ է մնացել, մինչև կաթուղիկոսական աթոռի Էջմիածին փոխադրվելը։ Այս շրջանում ոչ մի պատմագրական հիշատակություն չկա Էջմիածնի տաճարի վերանորոգման կամ շինարարության մասին<ref name=":0" />։

Հետագա անտեսման տարիներին տաճարի վիճակը այնքան էր վատացել{{sfn|Adalian|2010|p=299}}, որ արքեպիսկոպոս [[Ստեփանոս Օրբելյան]]ը 1300 թվականին գրել է իր նշանավոր «Ողբ ի դիմաց Կաթողիկէին» պոեմը{{Ն|Ամբողջական անվանումը՝ «Բան բարառնական ոդեալ դիմառնաբար ի դիմաց Վաղարշապատու ս. Կաթուղիկէին»։ Առաջին անգամ տպագրվել է Նոր Նախիջևանում 1790 թվականին, հետագայում տպագրվել է [[Կալկաթա]]յում (1846) և [[Թիֆլիս]]ում (1885)<ref>{{Cite journal |last=Grigorian |first=G. M. |year=1976 |title=Ստեփանոս Օրբելյան [Stepanos Orbelian] |url=http://hpj.asj-oa.am/2668/ |url-status=dead |journal=[[Patma-Banasirakan Handes]] |language=hy |location=Yerevan |publisher=[[Armenian Academy of Sciences]] |issue=4 |page=162 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131203060448/http://hpj.asj-oa.am/2668/ |archive-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 3 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 21}}</ref>։}}: Պոեմում, որը նկարագորւմ է Հայաստանի և Կիլիկյան Հայաստանի վրա մոնղոլական և մամուլական հարձակումների հետևանքները, Օրբելյանը Էջմիածնի տաճարը բնութագրում է որպես սգավոր կին, ով խորհում է իր նախկին շքեղության մասին և հորդորում է իր զավակներին վերադառնալ հայրենիք և վերականգնել իր փառքը<!-- բնագիրը չէր խանգարի։ Թարգմանության թարգմանությունը միանշանակ տարբերվելու է բնագրից -->{{sfn|Hacikyan|Basmajian|Franchuk|Ouzounian|2005|pp=535–536}}:

=== Վերածննդից մինչև թալան ===
1441 թվականի մայիսի 25-ին` [[Համբարձման տոն]]ի օրը, Թովմա Մեծոփեցու, Հովհաննես Հերմոնացու և այլոց ջանքերով մի քանի հարյուր հոգևորականների մասնակցությամբ Էջմիածնում տեղի ունեցած ազգային-եկեղեցական ժողովի ժամանակ վճռվեց Հայրապետական Աթոռը Սիսից Էջմիածին տեղափոխել<ref>{{Cite book |last=Kurkjian |first=Vahan |title=A History of Armenia |publisher=[[Armenian General Benevolent Union]] |year=1958 |location=New York |p=355 |authorlink=Vahan Kurkjian}}</ref>։ 1441-1443 թվականներին կաթողիկոս Կիրակոս Ա. Վիրապեցին վերակառուցել է տաճարը<ref name="Hewsen"/>։ Այդ ժամանակ Էջմիածինը Կարա-Կոյունլուների պետության տիրապետության տակ էր, բայց 1502 թվականին Սեֆյանները Հայաստանի որոշ մասերի, ներառյալ Էջմիածնի վրա տիրապետություն հաստատեցին և Հայ եկեղեցուն որոշ արտոնություններ տվեցին{{sfn|Adalian|2010|p=300}}։

16-17-րդ դարերում Հայաստանը Օսմանյան կայսրության և Պարսկաստանի հակամարտություններից շատ էր տուժում։ Օսմանյան կայսրության դեմ 1603-1618 թվականների պատերազմի ընթացքում [[Շահ Աբբաս Առաջին]]ի կողմից [[Պարսկաստան]] է բռնագաղթեցվում ավելի քան 350,000 հայ{{sfn|Hacikyan|Basmajian|Franchuk|Ouzounian|2005|pp=4–5}}<ref>{{Cite book |last=Gervers |first=Michael |title=Conversion and Continuity: Indigenous Christian Communities in Islamic Lands Eighth to Eighteenth Centuries |author2=Bikhazi, Ramzi Jibran |publisher=Pontifical Institute of Mediaeval Studies |year=1990 |isbn=978-0-88844-809-5 |location=Toronto |page=230}}</ref>։ 1604 թվականին Էջմիածինը թալանվում է{{sfn|Adalian|2010|p=300}}։ Շահն ուզում էր «ցրել հայերի՝ հայրենիք վերադառնալու հույսերը»<ref name="Sanjian">{{Cite book |last=Sanjian |first=Avedis Krikor |title=Medieval Armenian Manuscripts at the University of California, Los Angeles |publisher=University of California Press |year=1999 |isbn=978-0-520-09792-6 |location=Berkeley |page=40}}</ref>՝ հայերի կրոնական կենտրոնը Իրան տեղափոխելով<ref name="Babaie">{{Cite book |last=Babaie |first=Sussan |url=https://archive.org/details/slavesshahneweli00baba |title=Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran |publisher=I. B. Tauris |year=2004 |isbn=978-1-86064-721-5 |location=London |page=[https://archive.org/details/slavesshahneweli00baba/page/56 56]}}</ref> և «Պարսկաստանում հզոր հայկական ներկայություն պահպանելով»<ref>{{Cite web |last=Cowe |first=S. Peter |date=2011 թ․ դեկտեմբերի 9 |title=Ejmiatsin |url=http://www.iranicaonline.org/articles/ejmiatsin |website=[[Encyclopædia Iranica]]}}</ref>։ Նա ցանկացել է Էջմիածնի Մայր տաճարը ամբողջապես քանդել, նրա քարերը տեղափոխել Պարսկաստան և այնտեղ կառուցել նոր տաճար<ref name="Babaie"/>։ Սակայն հետագայում որոշվեց կենտրոնական Իրանի Սպահան քաղաքի Նոր Ջուղա թաղամաս տանել միայն «նշանավոր» քարերը (4 անկյուններից, պատարագի սուրբ սեղանը, Քրիստոսի իջման տեղի քարը, մկրտության ավազանը, բեմի քարերից, քարե աշտանակներ և այլն, Հայ եկեղեցու ամենասուրբ<ref>{{Cite book |url=https://archive.org/details/armenianvanvaspu00rich |title=Armenian Van/Vaspurakan |date=2000 |publisher=Mazda Publishers |isbn=9781568591308 |editor1-last=Hovannisian |editor1-first=Richard |editor1-link=Richard G. Hovannisian |location=Costa Mesa, California |quote=...the holiest relic of the Armenian Church, the right arm of Saint Gregory the Illuminator...}}</ref> մասունքը՝ Գրիգոր Լուսավորչի աջ ձեռքը){{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}։ Մասունքները տեղավորվեցին 1611 թվականին կառուցված Ջուղայի Սուրբ Գևորգ եկեղեցում<ref name="Sanjian"/><ref>{{Cite journal |last=Vivier-Muresan |first=Anne Sophie |year=2007 |title=Autour de l'Eglise Saint-Georges d'Esfahan |journal=Archives de Sciences Sociales des Religions |language=fr |publisher=[[School for Advanced Studies in the Social Sciences]] |issue=138 |pp=49–68}}</ref>։ Շահ Աբասը նույնիսկ տաճարն առաջարկել է [[Հռոմի Պապ]]ին<ref>{{Cite book |last1=Matthee |first1=Rudi |url=https://archive.org/details/persiaincrisissa0000matt |title=Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan |date=2012 |publisher=[[I. B. Tauris]] |isbn=9781845117450 |location=New York |page=[https://archive.org/details/persiaincrisissa0000matt/page/179 179] |quote=He [Shah Abbas] thus offered the famous Armenian cathedral of Echmiadzin near Yerevan to the pope...}}</ref>։

[[Պատկեր:06 Chardin Ecs-miazin nommée communément les trois eglises.jpg|300x300px|thumb|Տաճարը 1670-ականներին՝ ըստ ֆրանսիացի ճանապարհորդ [[Ժան Շարդեն]]ի<ref>{{Cite web |title=Brown Digital Repository {{!}} Item {{!}} bdr:216512 |url=https://repository.library.brown.edu/studio/item/bdr:216512/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304185819/https://repository.library.brown.edu/studio/item/bdr:216512/ |archive-date=2016 թ․ մարտի 4 |accessdate=2016 թ․ հուլիսի 20 |website=repository.library.brown.edu}}</ref>]]

=== 17-18-րդ դարեր ===
1627 թվականից [[Մովսես Գ Տաթևացի]] կաթողիկոսի օրոք վերանորոգվեցին գմբեթը, ծածկը, հիմքերը, սալահատակը, կառուցվեցին արտաքին նոր պարսպապատեր, հյուրանոց, խուցեր, առաստաղը, սեղանատուն{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}<ref name="csufresno"/>{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}։ Այս մասին [[Առաքել Դավրիժեցի]]ն հետևյալ նկարագիրն է տվել.<blockquote>«Ըստ ամենայնի դատարկված է տաճարը, և կողոպտված յուր զարդերը, ոչ գիրք կար և ոչ զգեստներ, այդ պատճառով ոչ մի ժամասացություն չէր լինում, պատահական անցավոր ճանապարհորդների համար մի մահմեդական ձեթի ճրագ վառելով բեմի վրա կդներ, որպեսզի իրեն ողորմություն տան։ Հատակի սալերը ամբողջովին քանդված էին, և մեծամեծ լուսամուտները բաց էին մնում առանց վանդակի և փեղկի, որով թռչունները մտնում էին ներս և աղտոտություններով լցնում։ Իսկ դրսի կողմից կաթուղիկեի գլուխը, տանիքը և պատերի երեսները ամբողջովին քարուքանդ եղած և քարերը թափված էին գետին՝ գետնի սալերը ևս ջարդելով և փչացնելով։ Մի ժամանակ տաճարին կից շինություններ էին շինված ու հետո քանդված, որով փլատակների կույտը մինչև յոթը կանգուն բարձրացած էր տաճարի շուրջը»<ref name=":0" />։</blockquote>833 թվականին [[Էլի Սմիթ]]ը գրում է՝ «Ամբողջ տարածքը շրջապատված է բարձր շրջանաձև աշտարակներով կողաշարված պատով, որն արտաքնից ամրոցի է նմանվում։»<ref>{{Cite book |last1=Smith |first1=Eli |title=Researches of the rev. E. Smith and rev. H.G.O. Dwight in Armenia, Volume 2 |last2=Dwight |first2=H. G. O |date=1833 |publisher=[[Crocker & Brewster]] |location=Boston |page=94 |authorlink1=Eli Smith |authorlink2=Harrison Gray Otis Dwight}}</ref>։ [[Դուգլաս Ֆրեշֆիլդ]]ը 1869 թվականին գրում է՝ «Կուսանոցն ու տաճարը գտնվում են ամրացված մեծ պարսպի ներսում» և պնդում է, որ այն «դիմադրել է անհավատների բազմաթիվ հարձակումներին»<ref name="Freshfield">{{Cite book |last=Freshfield |first=Douglas W. |url=https://archive.org/details/bub_gb_Ra0q5THYy0MC |title=Travels in the Central Caucasus and Bashan |date=1869 |publisher=Longmans, Green, and Co. |location=London |page=[https://archive.org/details/bub_gb_Ra0q5THYy0MC/page/n190 166] |authorlink=Douglas Freshfield}}</ref>։

Նորոգման աշխատանքները դադարեցվել են 1635-1636 թվականների Օսմանա–սեֆյան պատերազմի պատճառով, որի ընթացքում տաճարը անփոփոխ է մնացել<ref name="csufresno"/>։ Նորոգման աշխատանքները վերսկսվել են [[Փիլիպոս Ա Աղբակեցի]] կաթողիկոսի օրոք, ով բոլոր փայտաշեն կառույցները, որոնք ավերված էին, նորոգում ու կառուցում է հիմնովին, քարով և աղյուսով կառուցում է Մայր տաճարի արևելյան խցերը, ամառային սեղանատունը, եկեղեցու առջևի սալահատակը, հարավային կողմի ձիթհանը<ref name="csufresno"/>։ Այս ընթացքում բազմաթիվ հայկական եկեղեցիներում ավելացել են զանգակատներ<ref name="armenianchurch.org"/>։ 1654 թվականին նա սկսում է Մայր տաճարի արևմտյան թևում կառուցել զանգակատուն, որի շինարարությունը ավարտվել է 1658 թվականին՝ կաթողիկոս [[Հակոբ Դ Ջուղայեցի|Հակոբ Դ Ջուղայեցու]] օրոք{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}<ref name="Hewsen"/>։ Տասնամյակներ անց՝ 1682 թվականին, կաթողիկոս [[Եղիազար Ա Այնթափցի]]ն տաճարի տանիքին կառուցում է ևս երեք զանգակատուն՝ արևելյան, հյուսիսային և հարավային կողմերում<ref name="Hewsen"/><ref name="csufresno"/>։ [[1771]] թվականին Մայր Աթոռում Սիմեոն Երևանցու ջանքերով հիմնվում են առաջին տպարանը, ապա թղթի գործարանը ([[1776]] թ.)<ref>[http://www.matenadaran.am/ftp/data/Banber-1.pdf Հ. Աբրահամյան, Թղթի գործարան Հայաստանում,- «Գիտական նյութերի ժողովածու», Երեւան, 1941, թիվ 1, էջ 61-72։]</ref>{{sfn|Adalian|2010|p=543}}<ref name="Hewsen"/>։

Մայր տաճարի վերանորոգումները շարունակվել են 18-րդ դարում։ 1720 թվականին կաթողիկոս [[Աստվածատուր Ա Համադանցի]]ն և 1777-1783 թվականներին [[Սիմեոն Ա Երևանցի]]ն տաճարի պահպանման համար աշխատանքներ են ձեռնարկել<ref name="csufresno"/>։ Սիմեոնի օրոք տաճարն ամբողջությամբ պարսպապատվել և առանձնացվել է Վաղարշապատ քաղաքից<ref name="Melik-Bakhshyan" />։ [[Ղուկաս Ա Կարնեցի]]ն 1784-1786 թվականներին շարունակել է տաճարի վերանորոգումը<ref name="csufresno"/>։

=== Ռուսական շրջան ===
[[Պատկեր:Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանն ու Էջմիածնի Մայր Տաճարը - Gevorgian Seminary and Etchmiadzin Cathedral (1890).jpg|300px|մինի|[[Գևորգյան հոգևոր ճեմարան|Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանն]] ու Էջմիածնի Մայր Տաճարը, 1890 թվական]]
Տարածաշրջանում [[Ռուսական կայսրություն|ռուսական]] ազդեցությունը 19-րդ դարի սկզբից սկսել է աստիճանաբար աճել։ [[Երևանի խանություն]]ը, որտեղ գտնվում էր Էջմիածինը, դարձավ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական]] և [[Ղաջարիների դինաստիա|Պարսկական]] կայսրությունների մրցակցության արենա։ [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1804-1813)|1804-1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի]] ընթացքում Էջմիածինը գրավվել է ռուսական զորքերի կողմից՝ գեներալ [[Պավել Ցիցիանով]]ի ղեկավարությամբ, առաջին անգամ 1804, ապա նորից՝ 1806 թվականին։ Չնայած Ռուսաստանը 1813 թվականին [[Գյուլիստանի պայմանագիր|Գյուլիստանի պայմանագրով]] այն վերադարձրեց Պարսկաստանին{{sfn|Harutiunian|1978|p=67}}։ 1827 թվականի ապրիլի 13-ին, ռուս-պարսկական 1826-1828 թվականների պատերազմի ընթացքում, [[Իվան Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ ռուսական զորքը գրավեց Էջմիածինը առանց կռվի, և պաշտոնապես կցեց Ռուսաստանին՝ [[Արևելյան Հայաստան]]ի հետ միասին 1828 թվականի [[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրով]]<ref>{{Cite journal |last=Nercissian |first=M. G. |date=1972 |title=Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին [Eastern Armenia Joining Russia] |url=http://hpj.asj-oa.am/1774/ |url-status=dead |journal=[[Patma-Banasirakan Handes]] |location=Երևան |publisher=[[Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա]] |issue=1 |page=12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201013054434/http://hpj.asj-oa.am/1774/ |archive-date=2020 թ․ հոկտեմբերի 13 |access-date=2016 թ․ հուլիսի 21}}</ref>։

Ռուսական տրապետության տարիներին տաճարը բարգավաճել է՝ չնայած Էջմիածնի վերաբերյալ կայսերական Ռուսաստանի կառավարության կասկածներին, թե այն կդառնա «Հայկական ազգայնական շարժման հնարավոր կենտրոնը»<ref name="Hewsen"/>։ 1836 թվականին Էջմիածինը պաշտոնապես դարձավ Ռուսական կայսրությունում ապրող հայերի հոգևոր կենտրոնը{{sfn|Adalian|2010|p=130}}։

1868 թվականին կաթողիկոս [[Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի (Քերեստեճյան)|Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի]]ն կատարել է տաճարի վերջին զգալի փոփոխությունը՝ արևելյան կողմում կառուցելով [[ավանդատուն]]<ref name="Hewsen"/>։ 1874 թվականին նա հիմնել է [[Գևորգյան Ճեմարան]]ը{{sfn|Adalian|2010|p=301}}<ref name="Hewsen"/>։ 1888 թվականին [[Մակար Ա Թեղուտցի]] կաթողիկոսի օրոք նորագվել է տաճարի ներսի մասը<ref name="armenianchurch.org"/>։

=== 20-21-րդ դարեր ===
[[Պատկեր:Etchmiadzin with walls.png|thumb|right|300px|Էջմիածնի տաճարը 20-րդ դարի սկզբին]]

1903 թվականին ցարական կառավարությունը հրապարակել է [[Եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենք (1903)|եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենք]]ը, որի համաձայն՝ հայ եկեղեցուն և հոգևոր հաստատություններին պատկանող ամբողջ անշարժ գույքն ու կապիտալը անցնում էին պետության տնօրինությանը<ref name="Hewsen"/>։ Ռուսական ոստիկաններն ու զինվորները մտել և գրավել են տաճարը<ref>{{Cite book |last1=Barrett |first1=David B. |title=World Christian encyclopedia: a comparative survey of churches and religions in the modern world, Volume 1 |last2=Kurian |first2=George Thomas |last3=Johnson |first3=Todd M. |date=2001 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-510318-2 |edition=2nd |page=78 |quote=In 1903, in the part of Armenia controlled by Russia, Armenian Orthodox churches and schools were forcibly closed and church property confiscated. The clergy resisted, and Russian police occupied Holy Echmiadzin.}}</ref><ref>{{Cite journal |author=Rev. Samuel G. Wilson |date=1905 թ․ նոյեմբեր |editor1-last=Pierson |editor1-first=Arthur Tappan |title=Riots and the gospel in Transcaucasia |journal=The Missionary Review of the World |location=New York |publisher=Missionary Review Publishing Company |volume=28 |issue=11 |page=817 |quote=This measure was forcibly carried out, and churches, monasteries, and even the cathedral and treasure-house at Etchmiadzin, were entered by soldiers, and the properties listed or seized. |editor1-link=Arthur Tappan Pierson}}</ref>, սակայն համաժողովրդական բուռն պայքարի ազդեցության տակ [[Նիկոլայ II]] ցարը ստորագրեց եկեղեցական գույքը վերադարձնելու մասին հրամանագիրը 1905 թվականի օգոստոսի 1-ին{{sfn|Adalian|2010|p=130}}։

[[Հայոց ցեղասպանություն|Հայոց ցեղասպանության]] տարիներին Մայր տաճարը և դրա շրջակա տարածքը դարձավ Թուրքիայից փախած հայերի համար կարևոր կենտրոն։ 1918 թվականի վերջին Էջմիածնի շրջանում կար մոտ 70․000 փախստական<ref>{{Cite book |last=Hovannisian |first=Richard |url=https://archive.org/details/republicofarmeni0000hova |title=The Republic of Armenia: The First Years, 1918–1919 |publisher=University of California Press |year=1971 |isbn=0-520-01805-2 |location=Los Angeles |page=[https://archive.org/details/republicofarmeni0000hova/page/127 127] |authorlink=Richard Hovannisian}}</ref>։ [[Մերձավոր Արևելքում ամերիկյան օգնության կոմիտե]]ն 1919 թվականին տաճարի տարածքում կառուցել է հիվանդանոց և մանկատուն<ref name="Hewsen"/>։

1918 թվականի ամռանը տաճարը գտնվում էր թուրքական հարձակման վտանգի տակ<ref>{{Cite book |last=Asatryan |first=Hayk |url=http://www.hhk.am/files/library_pdfs/30.pdf |title=Հատընտիր [Selection] |publisher=Republican Party of Armenia |year=2004 |isbn=99930-1-057-X |location=Yerevan |p=332 |language=hy |oclc=61254330 |authorlink=:hy:Հայկ Ասատրյան}}</ref>։ Նախքան 1918 թվականի մայիսի [[Սարդարապատի ճակատամարտ]]ը, որը տեղի է ունեցել տաճարից մի քանի կիլոմետր հեռավորությամբ, Հայաստանի քաղաքական և ռազմական ղեկավարները կաթողիկոս [[Գևորգ Ե Սուրենյանց (Տփղիսեցի)|Գևորգ Ե Սուրենյանց]]ին առաջարկում էին տեղափոխվել [[Բյուրական]]՝ ապահովության համար, սակայն նա մերժում է<ref>{{Cite book |last=Ayvazian |first=Arthur A. |title=Armenian victories at Khznavous and Sardarabad on May 23, 1918: and program for re-establishment of independent and neutral state of Armenia |date=1985 |publisher=St. Vartan Press |isbn=978-0-934728-15-7 |location=New York |page=14}}</ref><ref>{{Cite book |last=Kayaloff |first=Jacques |title=The Battle of Sardarabad |date=1973 |publisher=[[Walter de Gruyter|Mouton]] |location=The Hague |page=29}}</ref>։ Ճակատամարտում տարած հաղթանակի շնորհիվ Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը փրկվեց թուրքական զավթումից, և հնարավորություն ստեղծվեց [[Հայաստանի առաջին Հանրապետություն|պետականության վերականգնման համար]]։

==== Խորհրդային շրջան ====
1920 թվականի դեկտեմբերին Հայաստանը խորհրդայնացվել է։ 1921 թվականին [[Փետրվարյան ապստամբություն|փետրվարյան ապստամբության]] ընթացքում Էջմիածինը կարճ ժամանակով անցել է [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|դաշնակցականների]] իշխանության տակ (մինչև մարտ)<ref>{{Cite journal |last1=Sukiasyan |first1=H. |date=2014 |title=Եկեղեցու սեփականության բռնագրավումը Խորհրդային Հայաստանում (1920 թ. դեկտեմբեր – 1921 թ. փետրվար) |url=http://lraber.asj-oa.am/6263/ |journal=[[Lraber Hasarakakan Gitutyunneri]] |language=hy |publisher=[[Armenian Academy of Sciences]] |issue=1 |pages=95–102 |issn=0320-8117}}</ref>։

1923 թվականի դեկտեմբերին փուլ եկան հարավային զանգակատունն ու դրա հիմքը կազմող աբսիդի վերնամասը։ Թորոս Թորոմանյանի անմիջական ղեկավարությամբ վերականգնված աբսիդը եղավ Խորհրդային Հայաստանի հուշարձանների վերականգնման առաջին քայլը{{sfn|Harutyunyan|1984|p=56}}։

[[Պատկեր:StampUSSR1978CPA4886.jpg|312x312px|thumb|The Soviet government issued a postage stamp depicting the cathedral in 1978.]]

[[1930-ականների բռնաճնշումներ]]ի և 1930-ականների վերջին պետության արմատական աթեիստական քաղաքականության ընթացքում տաճարը «պաշարված հաստատություն էր, քանի որ խորգրդային իշխանությունները ձգտում էին արմատախիլ անել կրոնը»<ref>{{Cite book |last=Burchard |first=Christopher |title=Armenia and the Bible: papers presented to the international symposium held at Heidelberg, July 16-19, 1990 |publisher=[[Scholars Press]] |year=1993 |isbn=978-1-55540-597-7 |location=Atlanta |authorlink=:de:Christoph Burchard}}</ref>։ Հալածանքները գագաթնակետին հասան 1938 թվականին, երբ [[ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ]]ը սպանեց [[Խորեն Ա Տփղիսեցի]] կաթողիկոսին{{sfn|Corley|1996|p=9}}։ Նույն թվականի օգոստոսին [[Հայաստանի կոմունիստական կուսակցություն (ՀԽՍՀ)|Հայաստանի կոմունիստական կուսակցություն]]ը որոշեց փակել տաճարը, սակայն կենտրոնական Խորհրդային իշխանությունները հավանություն չեն տվել նման քայլին։ Արտաքին աշխարհից մեկուսացած տաճարը հազիվ շարունակում է գործել<ref name="Hewsen"/><ref>{{Cite book |last=Corley |first=Felix |title=Eastern Christianity and the Cold War, 1945–91 |publisher=Routledge |year=2010 |isbn=978-1-135-23382-2 |editor=Leustean, Lucian N. |location=Abingdon, Oxon |page=190 |contribution=The Armenian Apostolic Church}}</ref>։ Այն համարվում է Խորհրդային Հայաստանի միակ չբռնագրավված եկեղեցին<ref>According to
[[Charles J. Kersten]] (R-WI), the chairman of the Select Committee on Communist Aggression. {{Cite book |title=Investigation of Communist takeover and occupation of the non-Russian nations of the U. S. S. R. |date=1954 |publisher=[[United States Government Printing Office]] |location=Washington, D.C. |page=[http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015065807474;view=1up;seq=328 312] |quote=The Communists seized all churches in Armenia with the exception of one. That is the mother church of Armenia called Etchmiadzin. That alone was not seized. However, it is also under the control of the Communists. The other churches were seized.}}</ref>։ ԱՄՆ-ում հակախորհրդային հայերի այլախոհ թեմը գրել է, որ «մեծ տաճարը դարձել է խուլ հուշարձան»<ref>{{Cite book |author=Central Diocesan Board |title=Crisis in the Armenian church: text of a memorandum to the National Council of the Churches of Christ in the United States of America on the dissident Armenian Church in America |date=1958 |publisher=Armenian National Apostolic Church of America |location=Boston |pages=22–23}}</ref>։

Էջմիածնի կրոնական կարևորությունը դանդաղորեն վերականգնվել [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի տարիներին։ Մայր Աթոռի պաշտոնական ամսագրի հրատարակությունը վերսկսվեց 1944 թվականին, մինչդեռ ճեմարանը վերաբացվել է 1945 թվականի սեպտեմբերին{{sfn|Corley|1996|p=18}}։ 1945 թվականին, յոթ տարվա դադարից հետո, [[Գևորգ Զ Նորնախիջևանցի]]ն ընտրվում է [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]]։ Էջմիածնում մկրտությունների թիվը մեծապես աճել է․ շուրջ 200-ից հասնելով 1․700-ի՝ 1949-1951 թվականներին{{sfn|Corley|1996|p=21}}։ Այնուամենայնիվ, կոմունիստական պաշտոնական շրջանակներում տաճարի դերը նսեմացվել է։ «Նրանց համար հոգևոր Էջմիածինը անդառնալիորեն պատկանում է անցյալին, և եթե անգամ տաճարը երբեմն դառնում է տպավորիչ արարողությունների թատերաբեմ, ներառյալ նոր կաթողիկոսի ընտրությունը, այն չնչին նշանակություն ունի կոմունիստական տեսանկյունից» գրում է Վալտեր Կոլարցը 1961 թվականին<ref>{{Cite book |last=Kolarz |first=Walter |url=https://archive.org/details/religioninsoviet0000kola |title=Religion in the Soviet Union |date=1961 |publisher=Macmillan |location=London |page=[https://archive.org/details/religioninsoviet0000kola/page/153 153] |authorlink1=Walter Kolarz}}</ref>։

==== Վերածնունդ ====
Էջմիածինը սկսել է վերածնվել [[Վազգեն Ա Բուխարեստցի]] կաթողիկոսի օրոք՝ այսպես կոչված «Խրուշչովյան ձնհալի շրջանից» սկսած՝ 1950-ականների կեսերից՝ [[Իոսիֆ Ստալին|Ստալինի]] մահից հետո։ Հնագիտական պեղումներ են անցկացվել 1955-1956 և 1959 թվականներին։ Այս ընթացքում տաճարը ենթարկվել է լուրջ վերանորոգման<ref name="csufresno"/><ref name="armenianchurch.org"/>, որին ֆինանսապես աջակցել են սփյուռքահայ բարերարները, ինչպես օրինակ՝ [[Գալուստ Գյուլբենկյան]]ը (տրամադրել է $400․000{{sfn|Corley|1996|p=25}}) և [[Ալեք Մանուկյան]]ը։

2000 թվականին<ref name="2014 renovation"/> տաճարը վերանորոգվել է՝ Հայաստանում քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակին նվիրված 2001 թվականի տոնակատարություններին պատրաստվելու համար<ref name="armenianchurch.org"/>։ 2003 թվականին Հայ եկեղեցին տոնել է տաճարի օծման 1700-ամյակը<ref>{{Cite web |date=2003 թ․ հունվարի 30 |title=Celebrating 1,700th Anniversary of the Consecration of the Mother Cathedral of Holy Etchmiadzin |url=http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=3&nid=163&y=2003&m=0&d=30&lng=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140906034616/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=3&nid=163&y=2003&m=0&d=30&lng=en |archivedate=2014 թ․ սեպտեմբերի 6 |publisher=Mother See of Holy Etchmiadzin, Information Services}}</ref>։ Հունվարի 30-ին կաթողիկոս [[Գարեգին Բ]]-ն հանդես է եկել հայրապետական [[կոնդակ]]ով<ref>{{Cite web |date=2003 թ․ հունվարի 30 |title=2003 - 1700 Anniversary of Mother See of Holy Etchmiadzin |url=http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=16790&pid=16570&lng=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140906041222/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=16790&pid=16570&lng=en |archivedate=2014 թ․ սեպտեմբերի 6 |publisher=Mother See of Holy Etchmiadzin}}</ref>։ Փետրվարի 3-ին նա 2003 թվականը հռչակել է Սուրբ Էջմիածնի տարի<ref>{{Cite web |date=2003 թ․ փետրվարի 3 |title=His Holiness Karekin II Declares 2003 as the Year of Holy Etchmiadzin |url=http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=3&nid=167&y=2003&m=1&d=3&lng=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140906025902/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=3&nid=167&y=2003&m=1&d=3&lng=en |archivedate=2014 թ․ սեպտեմբերի 6 |publisher=Mother See of Holy Etchmiadzin, Information Services}}</ref>։ Նույն թվականի սեպտեմբերին տեղ է ունեցել «Անցյալի ժառանգությունը, այսօրվա առաքելությունը և վաղվա հույսերը» խորագրով միջազգային գիտաժողով՝ նվիրված Սբ. Էջմիածնի Մայր տաճարի օծման 1700-ամյակին<ref>{{Cite news |last1=Danielyan |first1=Gayane |date=2003 թ․ սեպտեմբերի 12 |title=Գիտաժողով՝ նվիրված Սուրբ Էջմիածնի Մայր տաճարի օծման 1700-ամյակին [Academic conference on the 1700th anniversary of the consecration of Etchmiadzin Cathedral] |url=https://www.azatutyun.am/a/1572192.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140906025218/https://www.azatutyun.am/a/1572192.html |archivedate=2014 թ․ սեպտեմբերի 6 |language=hy |agency=[[RFE/RL|RFE/RL Armenian Service]]}}</ref>։

Տաճարի վերջին վերանորոգումը սկսվել է 2012 թվականին<ref name="2014 renovation">{{Cite web |date=2014 թ․ հունիսի 10 |title=Renovation of the Mother Cathedral |url=http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=30069&pid=16576&lng=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140704221221/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=30069&pid=16576 |archivedate=2014 թ․ հուլիսի 4 |publisher=Mother See of Holy Etchmiadzin}}</ref>՝ գմբեթների և տանիքի ամրակայման նպատակով<ref>{{Cite news |date=2013 թ․ փետրվարի 22 |title=Խորհրդակցություն Մայր տաճարի վերականգնման հարցերի շուրջ [Consultation on the Mother Cathedral's restoration issue] |url=http://hetq.am/arm/news/23736/khorhrdakcutyun-mayr-tatchari-verakangnman-harceri-shurj.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140704221845/http://hetq.am/arm/news/23736/khorhrdakcutyun-mayr-tatchari-verakangnman-harceri-shurj.html |archivedate=2014 թ․ հուլիսի 4 |accessdate=2014 թ․ հուլիսի 4 |work=[[Հետք]] |language=hy |quote=...Մայր տաճարի գմբեթների և տանիքների ամրակայման և վերանորոգման...}}</ref>։

2018 թվականից շուրջ 6 տարի տևած վերանորոգման աշխատանքներից հետո տաճարը վերաօծվեց և վերաբացվեց 2024 թվականի սեպտեմբերի 29-ին։  

Սեպտեմբերի 29-ին` Վարագա Սուրբ Խաչի տոնին, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Երկրորդ Ծայրագույն Պատրիարք և Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի ձեռամբ օծվեց Մայր Տաճարի Ավագ Խորանի Սուրբ Սեղանը և մատուցվեց Հայրապետական Սուրբ Պատարագ։  

Տաճարի վերաօծման և Պատարագի սրբազան արարողությանը ներկա էին ՀՀ նախագահ Վահագն Խաչատուրյանը, ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, ՀՀ ԱԺ  նախագահ Ալեն Սիմոնյանը, ՀՀ կառավարության և Անվտանգության խորհրդի անդամներ, Հայաստանում հավատարմագրված օտարերկրյա դիվանագիտական առաքելությունների ղեկավարներ, Նվիրապետական Աթոռների ներկայացուցիչներ, Մայր Աթոռում պաշտոնավարող եպիսկոպոսներ, Հայ Եկեղեցու թեմակալ առաջնորդներ, թեմական պատվիրակություններ, Գերագույն հոգևոր խորհրդի անդամներ, Քրիստոնեական Եկեղեցիների և միջեկեղեցական կառույցների պատվիրակներն ու ներկայացուցիչները, ինչպես նաև ազգային բարերարներ, մշակույթի, գիտության և հասարակական գործիչներ, Հայաստանից ու Սփյուռքից ժամանած բազմահազար ուխտավոր հայորդիներ: 

Տերունական աղոթքից հետո ձեռամբ Հայոց Հովվապետի վերաօծվեց Ավագ Խորանի Սուրբ Սեղանը, ապա Նորին Սրբությունը Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Սուրբ Էջմիածին» պատվո բարձր շքանշանին և «Դուստր Սուրբ Էջմիածին» տիտղոսին ու Հայրապետական շքանշանին արժանացրեց Հայ Եկեղեցու ազգային բարերարներին, որոնց ընծայաբերումներով իրականացվեցին Մայր Տաճարի ամբողջական վերանորոգման աշխատանքները։

Մայր Տաճարի վերաօծման առիթով Նորին Սրբությունն իր Հայրապետական պատգամը հղեց ողջ հայությանը։

Հատված պատգամից

《...Սուրբ է Արարատյան այս երկիրը, ուր քաջազուն ու ազատատենչ հայոց Նահապետ Հայկը հաղթեց բռնակալ Բելին և խորտակեց չարի զորությունը։ Սուրբ է այս տեղը, ուր, Հայոց առաքելապատիվ Հայրապետ Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքով, Աստծո Միածին Որդին երկնքից իջավ և լուսազարդելով այս նվիրական վայրը՝ հաստատեց համայն հայության հոգևոր կենտրոնը, սրբություն սրբոց միածնաէջ Մայր Տաճարը։ Հիրավի, Սուրբ Էջմիածինը մեր Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսի անգին պարգևն է մեր ազգին ու Աստծո անսպառ օրհնությունների մատռվակը աշխարհասփյուռ հավատավոր մեր ժողովրդին։

Սուրբ Էջմիածնից ճառագող երկնային լույսով ու շնորհներով է շողարձակել հավատքը ազգիս զավակների սրտերում և ամրապնդվել սերը հայրենիքի հանդեպ։ Հայոց սրբօրրանի ներշնչանքով են ստեղծվել հայոց գիրն ու դպրությունը, ոգի ու խիզախություն առել Ավարայրի քաջերը։ Սուրբ Էջմիածնով են ոգեշնչվել Սարդարապատի հերոսները, և նրա օրհնաբեր կամարների ներքո են մխիթարություն ու հանգստություն գտել փորձությունների ու նեղությունների ենթարկված, այլև Ցեղասպանությունը վերապրած մեր ժողովրդի զավակները։ 
Այս նվիրական սրբավայրում է նաև մշտավառ պահվել տեսլականը մեր անկախ պետականության վերակերտման, որը և իրականություն է դարձել մեր ժողովրդի միահամուռ կամարտահայտությամբ ու աննկուն պայքարով։ 

Տերունահաստատ Սուրբ Էջմիածինը՝ լուսավորչակերտ Մայր Տաճարով, հավաստիքն է Աստծո հետ մեր հավիտենական ուխտի, դարավոր վկան առ Աստված ու հայրենին նվիրումով ապրելու մեր համընդհանուր վճռականության, պայծառ փարոսը ազգային-եկեղեցական մեր անդաստանի։ Արդար ու ճշմարիտ է՝ Սուրբ Էջմիածինը հոգեփրկչական ու ազգապահպան իր ծառայությամբ դարձել է հիմնասյունը և անառիկ միջնաբերդը հայոց ինքնության ու լինելության, խորհրդանիշը մեր ազգի միասնականության և Արարատ սուրբ լեռան պես մեր հարատևության։

Սուրբ Էջմիածինը Աստծո մշտնջենական ներկայությունն է մեր կյանքում, աներեր ու անհաղթելի։ Պատմության հոլովույթներում Հայոց Եկեղեցին՝ Սուրբ Էջմիածին հոգևոր կենտրոնով, բազմիցս ենթարկվել է հարձակումների և հալածանքների, սակայն հավատի անպարտելիությամբ հաղթահարել է դժվարություններն ու մարտահրավերները։ 

Պատմական անբեկանելի ճշմարտություն է՝ մարտնչել Սուրբ Էջմիածնի դեմ նշանակում է մարտնչել հայոց ինքնության և գոյության դեմ, հարված հասցնել հայոց պետականությանը և հայ կյանքը պարպել ազգային ու հոգևոր բովանդակությունից։
Սուրբ Էջմիածնի առաքելությունը արժեզրկելու որևէ քայլ՝ նշանակում է փորձել տկարացնել մեր ազգին, խարխլել հիմերը անկախ ու ինքնիշխան կյանքի, որի ջատագովն ու պաշտպանն է Հայոց Եկեղեցին։ Սուրբ Էջմիածնի հանդեպ աշխարհասփյուռ հայության որդիական ջերմ սիրով ու նախանձախնդրությամբ է ամուր մեր հայրենիքը, զորեղ և անկոտրում՝ միաբանությունը մեր ժողովրդի։ Քրիստոսի կողմից հիմնադրված ոսկեխարիսխ այս սրբավայրը մշտապես լինելու է ազգային ու հոգևոր կյանքի առանցքը, քանզի Արարատահայաց Սուրբ Էջմիածինը Աստվածադրոշմ է, Սուրբ և անկորնչելի։...》

== Կառուցվածք ==
[[Պատկեր:Echmiadzin02-19th-cent-end.jpg|մինի|Էջմիածնի տաճարի հին սահմանային պատը]]Չնայած Մայր տաճարը դարերի ընթացքում բազմիցս ավերվել և վերակառուցվել է, տաճարի ներկայիս տեսքը համապատասխանում է Լուսավորչի տեսիլքում լույսով ուրվագծված կառույցին.

«Եւ ի չորեցունց սեանցն ի վերայ խաչիցն կամարք զարմանատեսք ի միմեանս կապեցան. և ի վերայ այնորիկ տեսի գմբեթաձև խորանարդ ամպեղեն շինուած աստուածակերպ զարմանլի.....»

1950-ականների պեղումներն ապացուցեցին, որ ամենաուշը Ե դարից սկսած Մայր տաճարը ունեցել է բազիլիկատիպ խաչաձև գմբեթավոր կառուցվածք։ Արևմտյան, հարավային և հյուսիսային կողմերն ունեցել են կողային աբսիդներ, որոնք ներսից կիսաշրջանաձև են, իսկ դրսի կողմից հնգանկյունաձև։

Ցանկացած կրոնական շինության կարևոր մասը պատարագի սեղանն է, որը քրիստոնեական եկեղեցիներում Ավագ Խորանն է, ուր մատուցվում է Ս. Պատարագը։

Ըստ 5-րդ դարի հայ պատմիչների վկայության՝ առաջին քրիստոնյա եկեղեցիները հիմնադրվել են հեթանոսական մեհյանների տեղում։ Նմանապես, Մայր տաճարը հիմնադրվել է Տրդատ թագավորի, Գրիգոր Լուսավորիչի և ժողովրդի կողմից ավերված հեթանոսական Սանդարամետի մեհյանի տեղում<ref>[http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/XXI%20Dar/02_2005.pdf Հասմիկ Հմայակյան, Հոգևոր ավանդույթների ժառանգությունը (Պտղաբերության պաշտամունքից մինչև քրիստոնեություն), «21–րդ դար» 2 (8), Երևան, 2005, էջ 165-175]։<blockquote>Էջ 169. «Հետագայում Կաթողիկե եկեղեցին (Էջմիածինը՝ Հայաստանի քրիստոնեական առաջին տաճարը) ըստ Ագաթանգեղոսի վկայության, կառուցվում է Տրդատ թագավորի, Գրիգոր Լուսավորչի և ժողովրդի կողմից ավերված Սանդարամետի մեհյանի տեղում։»</ref>, որը, համաձայն Ս. Լուսավորչի տեսիլքի, ոսկե մուրճով հարվածելով մատնացույց է արել երկիր իջած Աստծու Միածին որդին։
[[Պատկեր:1958 Mehyan of Sandaramet in Ejmiatsin Cahthedral.jpg|մինի|ձախից|Հնագիտական պեղումներ Էջմիածնի Մայր տաճարի ավագ խորանում, 1958 թվական]]

Նույնկերպ, աշխարհում դժվար թե գտնվեր մեկ այլ եկեղեցի, որի հիմնաքարը կամ վեմ քարը լիներ այդքան բազմաշերտ, և որի վրա այդքան շատ դարեր ու այդքան տարբեր հավատալիքներ դրոշմված լինեին։

1958 թվականի հնագիտական պեղումների ժամանակ Մայր տաճարի Ավագ Խորանի տակ 1-1.5 մետր խորության վրա հայտնաբերվեց 5-րդ դարում [[Վահան Մամիկոնյան]]ի կողմից կառուցված սրբատեղին, բացվեցին սյունապատ հիմքերը, բեմը և Խորանի հիմնաքարը։

Հին խորանը նույնպես երկշերտ է։ Կառույցի ներսում պահպանվել են առավել հին խորանի որմեր, որոնք պատկանում էին 5-րդ դարից առավել վաղ շրջանի։ Ամենայն հավանականությամբ այդ խորանը կառուցել է Գրիգոր Լուսավորիչը։

Պեղումների ժամանակ 5-րդ դարի շինության ներսում հայտնաբերվեց նաև թրծած կավից պատրաստված հնոցատիպ կրակարան, որի մեջ դեռ մնացել էին ածխի մնացորդներ։ Հատկանշական է, որ հայտնաբերված հնագույն ավագ խորանի հիմնաքարն անմիջապես կրակարանի վրա է եղել, ինչը խորհրդանշում է քրիստոնեության հաղթանակը հեթանոսության հանդեպ։

== Պատկերասրահ ==
<gallery mode="packed">
Պատկեր:Մայր տաճարի ընդհանուր տեսքը.jpg|Մայր տաճարի ընդհանուր տեսքը
Պատկեր:Մկրտարանի ներսում.jpg|Մկրտարանի ներսում
Պատկեր:Էջմիածնի մայր տաճար, ArmAg 11 121 (4).jpg
Պատկեր:Մկրտարանի սյուներից.jpg|Մկրտարանում
Պատկեր:Մայր տաճարը Ամանորին.jpg|Մայր տաճարը Ամանորին
Պատկեր:Ավագ խորանի մոտ.JPG|Ավագ խորանի մոտ
Պատկեր:Եկեղեցին գարնանը.JPG|Եկեղեցին գարնանը
Պատկեր:Մայր տաճարի բակը.JPG|Մայր տաճարի բակը
Պատկեր:No-nb bldsa 6d115.jpg|Մայր տաճարը մինչև 1925 թվականը. Ֆրիտյոֆ Նանսենի ֆոտոալբոմից
Պատկեր:Խաչքարեր Մայր տաճարի տարածքում.JPG
Պատկեր:Armchair in Echmiadzin Cathedral.jpg|1947 թվական
Պատկեր:Echmiadzin Cathedral, 1945-1946.jpg|Էջմիածնի Մայր տաճարը 1945-1946 թվականներին
</gallery>

== Տես նաև ==
* [[Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին]]
* [[Նոր Էջմիածին եկեղեցի]]

== Նշումներ ==
{{Նցանկ}}

== Ծանոթագրություններ ==
{{Ծանցանկ|2}}

== Արտաքին հղումներ ==
*[https://ejmiatsin.am/our-city/33/ Էջմիածնի Մայր Տաճար]
*[http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=4&pid=1 armenianchurch.org] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140617053516/http://www.armenianchurch.org/index.jsp?sid=1&id=4&pid=1 |date=2014-06-17 }}
*[http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1357 Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211105184859/http://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1357 |date=2021-11-05 }}

{{Համաշխարհային ժառանգություն Հայաստանում}}
{{Հայկական եկեղեցիներ և վանքեր}}
{{ՎՊԵ}}
{{ՀՍՀ|հատոր=4|էջ=71}}

[[Կատեգորիա:303 հիմնադրումներ Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:4-րդ դարի հայկական վանքեր և եկեղեցիներ]]
[[Կատեգորիա:Արարատյան Հայրապետական թեմի վանքեր և եկեղեցիներ]]
[[Կատեգորիա:Արմավիրի մարզի տեսարժան վայրեր]]
[[Կատեգորիա:Համաշխարհային ժառանգություն Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:Հայկական քրիստոնեական տաճարներ]]
[[Կատեգորիա:Մեհյանների տեղում կառուցված շինություններ]]
[[Կատեգորիա:Վաղարշապատի տաճարներ]]