Jump to content

Էլիմինացման ռեակցիա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Այս ռեակցիաների ընթացքում առաջանում են ալկեններ. տեղի է ունենում պարզ կապերի քայքայում և գոյանում են կրկնակի կապ՝ սպիրտների դեհիդրատացում, հալոգենածանցյալներից հալոգենաջրածնի անջատում, ամինաթթուներից ամոնիակի անջատում և այլն։ Սխեմատիկ կարելի է պատկերել[1]։

Էլիմինացման ռեակցիա
Երկրորդ տիպի էլիմինացման ռեակցիա
Առաջին տիպի էլիմինացման ռեակցիա
Սինխրոն էլիմինացման ռեակցիա

Որտեղ X-ը՝ հալոգենի ատոմ, հիդրօքսիլ խումբ, ամինախումբ և այլն[2]։

HX-ի էլիմինացումը կարող է կատարվել երեք հիմնական եղանակներով[3]։

Առաջին երկու պրոցեսները ընթանում են փուլերով՝ առաջին փուլում առաջանում են կարբկանիոն, երկրորդ դեպքում՝ կարբկատիոն։

Առաջին տիպի էլիմինացումը հազվադեպ է հանդիպում.որպես օրինակ կարող է ծառայել ալդոլների դեհիդրատացումը հիմնային միջավայրում։

Երկրորդ դեպքում առաջացած կարբկատիոնը երկրորդ փուլում անջատում է պրոտոն։ Այս մեխանիզմը գործում է միայն այն դեպքերում, երբ պրոցեսը E1 և SN1 ռեակցիաների առաջին փուլում նույնանման է։ Դա է պատճառը, որ երրորդային հալոգենիդների նուկլեաֆիլ տեղակալման ժամանակ, քիչ քանակությամբ, որպես կողմնակի նյութեր, առաջանում են նաև ալկեններ։ SN2 ռեակցիաների դեպքում նման երևույթ չի նկատվում։ Այսինքն, նուկլեաֆիլ տեղակալման և էլիմինացման ռեակցիաները կախված միջավայրից, մրցակից (կոնկուրենտ) ռեակցիաներին են և ընթանում են SN1 (հիմքի ջրային լուծույթում-I) և E1 ( հիմքի սպիրտային լուծույթով-II) մեխանիզմով։

R-Hal→R-OH+Hal (SN1) I տիպ

R-Hal→R-CH=CH2+HHal II տիպ

Սպիրտների դեհիդրատացման ունակությունը կախված է միջանկյալ կարբկատիոնի կայունությունից և նվազում է հետևյալ շարքում։

Երրորդային>երկրորդային>առաջնային

Օրինակ, նույն կատալիզատորի (ուժեղ թթվի H2SO4) ներկայությամբ էթիլ սպիրտի դեհիդրատացումը կատարվում է 200°С-ում, իսկ եռբութիլ սպիրտինը՝ 80°С-ում։

Երրորդ եղանակը՝ (գ)-սինխրոն (համաձայնեցված) մեխանիզմով էլիմինացումը (E2) տեղի է ունենում առաջնային և երկրորդային ալկիլհալոգենիդների մոտ և ավելի էֆեկտիվ է ընթանում, երբ C-H և C-X կապերը «անտիպերիպլանար» են, այսինքն գտնվում են մեկ հարթության մեջ, բայց ընդհանուր ածխածնային շղթայի հակառական կողմերում։

Անհրաժեշտ է նաև նշել, որ էլիմինացման ռեակցիաներում միծտ առաջանում է ավելի տեղակալված ալկեն։

Բերված օրինակում տեղի է ունենում β-ջրածնի ատոմի անջատումը և ավելի տեղակալված ալկենի առաջացում (Զայցևի կանոն)։

Օրգանիզմում ընթացող կատալիտիկ (ֆերմենտատիվ) ռեակցիաների հիմքում ընկած են վերը քննարկված մեխանիզմները։

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Философия науки под ред. А. И. Липкина М.: Эксмо, 2007
  2. Manfred T. Reetz: Biocatalysis in Organic Chemistry and Biotechnology: Past, Present, and Future, J. Am. Chem. Soc. 135 (2013) S. 12480−12496.
  3. J. Clayden, N. Greeves & S. Warren "Organic Chemistry" (Oxford University Press, 2012), pp. 1-15.