Դիտել Այրարատ էջի աղբյուրը

{{Տեղեկաքարտ Մեծ Հայքի աշխարհ
 | անվանում = Այրարատ
 | լատիներեն անվանում =
 | հունարեն անվանում = 
 | գլ. քաղաք=[[Արտաշատ (քաղաքատեղի)|Արտաշատ]]
 | այլ քաղաք= [[Արմավիր (պատմական քաղաք)|Արմավիր]], [[Վաղարշապատ]], [[Դվին]], [[Կաղզվան]], [[Երվանդաշատ]], [[Անի]], [[Շիրակավան (մայրաքաղաք)|Շիրակավան]], [[Ոսկյանք]], [[Զարեհավան]],    [[Լուսաղբյուր]], [[Նիգատուն]], [[Կարս]], [[Երևան]], [[Բագարան (ավերակ)|Բագարան]], [[Արշակավան]], [[Ուրծ (քաղաք)|Ուրծ]] 
 | քարտեզ = Ayrarat location map.png
 | քարտեզի նկարագրություն1 = 
 | քարտեզի լայնություն1 = 300px
 | աշխարհի քարտեզ =
 | քարտեզի նկարագրություն2 = 
 | քարտեզի լայնություն2 = 290px
 | գավառներ = 20գավառ՝ <br /> [[Բասեն]], [[Գաբեղեանք]], [[Մասեաց ոտն]]<br />[[Հավնունիք]], [[Արշարունիք]]<br />[[Ծաղկոտն]], [[Վանանդ]]<br />[[Արագածոտն]], [[Նիգ]]<br />[[Աբեղեանք]], [[Կոգովիտ]]<br />[[Ուրծաձոր]], [[Արածոյ կողմն]]<br />[[Բագրևանդ]], [[Շիրակ]], [[Ոստան Հայոց]]
 | սահմանակցում է = [[Գուգարք]], [[Բարձր Հայք]], [[Տայք]]<br />[[Սյունիք]], [[Տուրուբերան]], [[Վասպուրական]]
 | կենտրոն = 
 | խոշոր քաղաքներ = 
 | տարածք = 40,000 կմ <sup>2</sup> (տարածքով 2-ը)
 | Ուրարտու = այո
 | Մեծ Հայք = Սկսած Երվանդունիներից
 | հայտնի վայրեր = [[Բագարան]], [[Էջմիածին]]
 | հարուստ = Սեղանի աղ, [[շինանյութ]]եր, [[հանքային ջուր]]
 | հիմնական տոհմեր = [[Արտաշեսյաններ]], [[Արշակունիներ]]
 | ժամանակակից երկրներ = {{դրոշավորում|Հայաստան}}<br />{{դրոշավորում|Թուրքիա}}<br />{{դրոշավորում|Ադրբեջան}}
 | համապատասխանող շրջաններ = 
 | ծանոթագրություններ = 
 | Վիքիպահեստում = 
}}
'''Այրարատ''', [[Մեծ Հայք]]ի կենտրոնական նահանգը։ 
Այրարատը, իր սահմաններով Մեծ Հայքի կազմում հիշատակված «Փոքր աշխարհ»-ների մեջ, ամենաընդարձակներից է։

== Անուն ==
Այրարատ անվան [[ստուգաբանություն|ստուգաբանությամբ]] զբաղվել են մի շարք բանասերներ և պատմաբաններ։ Ամենից հավանականը համարվում է այն կարծիքը, որը Այրարատ անունը կապում է [[Արարատ]] անվան հետ<ref name="Թ. Հակոբյան">Թ. Խ. Հակոբյան, Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն, Երևան, «Միտք», 1968, էջ 121-128։</ref>։

== Պատմություն ==
Այրարատը հանդիսացել է հայ ժողովրդի քաղաքական միավորման, տնտեսական կյանքի և մշակույթի կենտրոնը։ Մեր մատենագիրները մեծ գովեստով են խոսում Այրարատի մասին։

{{Քաղվածք|Եվ արդ՝ զայսպիսի զըղձակերտ գաւառ, զչնաշխարիկ և զամենալի ըստ տուչուեթեան ամենախնամ արարչին Աստուծոյ, զԱյրարատեան գաւառ, որ է գլուխ աշխարհիս Հայոց, զգաւառն համբաւատենչ, զգաւառն ամենալի, որ բերէ յինքեան զօրինակ լիութեան...|Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց և թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան (աշխատասիրությամբ՝ Գ. Տեր-Մկրտչյան և Ստ. Մալխասյանց, Տփղիս, 1904, էջ 23-24)}}:

Այստեղ են եղել Հայաստանի գրեթե բոլոր մայրաքաղաքները՝ [[Արմավիր]]ը, [[Երվանդաշատ]]ը, [[Արտաշատ]]ը, [[Վաղարշապատ]]ը, [[Դվին]]ը, [[Բագարան (ավերակ)|Բագարանը]], [[Շիրակավան (մայրաքաղաք)|Շիրակավանը]], [[Կարս]]ը, [[Անի]]ն, իսկ այժմ՝ [[Երևան]]ը։

Այրարատը տարածքային այն մեծությամբ, որը նկարագրված է 7-րդ դարի «[[Աշխարհացույց]]ի» մեջ, անծանոթ չէ հնագույն մատենագիրներին։ Վերջիններիս ծանոթ են [[Բասեն]], [[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]], [[Բագրևանդ]] գավառներին և Արաքսի հովտին, որի տակ նրանք հասկացել են Արարատյան հարթությունը՝ [[Ախուրյան]]ի գետախառնուրդից մինչև [[Շարուրի դաշտ]]ը։ 5-րդ դարի մեր պատմիչները Այրարատ ասելով նկատի են ունեցել այն տարածքը, որը համապատասխանում է «Աշխարհացոյց»-ում նկարագրված Այրարատ աշխարհի արևելյան մասին։ Իսկ Այրարատն այդպիսի սահմաններով կազմում էր [[Արշակունիներ]]ի ոստանը՝ արքունական սեփականությունը։ Նույն ժամանակաշրջանում Բագրևանդում իշխում էին [[Բագրատունիներ]]ը, Արշարունիքում և Շիրակի մի մասում՝ [[Կամսարականներ]]ը, Շիրակի մյուս մասում՝ [[Դիմաքսյաններ]]ը, Վանանդում՝ Վանանդի իշխանները։

Հետագա շրջանում, երբ հայ ժողովուրդը կորցրեց իր քաղաքական անկախությունը, Այրարատի այն մասում, ուր նախկինում իշխում էին, հանդես եկան նոր նախարարական տներ՝ [[Ուրծ]]ի, [[Արած]]ի իշխանները, Արագածոտնի մի մասը գրավում են [[Ամատունիներ]]ը (Ամատունիները Արագածոտնում կալվածքներ ունեին դեռևս 4-րդ դարում՝ [[Խոսրով Կոտակ]]ի ժամանակներից), Կոգովիտ գավառն անցնում է Բագրատունիներին, Վարաժնունիքում հանդես են գալիս [[Վարաժնունի]]ները և այլն։ Այսպիսով, Այրարատը փաստորեն մինչև [[Հայաստանի երկրորդ բաժանում]]ը (591) մասնատված էր մի շարք վարչա-քաղաքական միավորների՝ նախարարությունների։ Հայաստանի երկրորդ բաժանումից հետո էլ Այրարատը մնաց մասնատված, սակայն այդ բաժանմամբ նա գրեթե ամբողջությամբ անցավ [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրությանը]] (միայն արևելյան մի փոքր մասը մնաց պարսկական կողմում)։ Բյուզանիայի համար Այրարատը՝ [[Տուրուբերան]]ի հետ միասին, ներկայացնում էր վարչական մի միավոր։ Այդ է պատճառը, որ «Աշխարհացոյց»-ում Այրարատի տակ հասկացվել են ոչ միայն նախկին Արշակունիների արքունական գավառները, այլև 591-ի բաժանմամբ Բյուզանդիայի անցած հսկայական տարածքի հյուսիսային մեծ մասը։

7-րդ դարի կեսերին Այրարատը գրավեցին արաբները։ 886–ին Այրարատը մտավ Բագրատունիների թագավորության կազմի մեջ։ Բագրատունիների թագավորության շրջանում Այրարատն ամբողջությամբ մտնում է նրա տարածքի մեջ։ Սակայն այստեղ, Բագրատունիների ընդարձակ իշխանություններից բացի, կային տեղական մի շարք իշխանություններ, որոնք զբաղեցնում էին երկրի այս կամ այն մասը։ Ամենից ուժեղը [[Պահլավունիներ]]ի իշխանությունն էր, որի իշխանները Բագրատունիների թագավորության վերջին շրջանում կատարում էին սպարապետի պաշտոնը։

[[Սելջուկներ]]ը իրենց [[Սելջուկ-թուրքերի արշավանքները Հայաստան|արշավանքների]] ընթացքում մեծ հարված հասցրին Այրարատյան աշխարհին։ Սելջուկ-թուրքերի կողմից պարբերաբար կրկնվող արշավանքների հետևանքով Այրարատում ոչնչացան բազմահազար հայեր, ավերվեցին բազմաթիվ գյուղեր ու քաղաքներ։ Սելջուկների տիրապետությունը կարճատև եղավ։ Վրաց հզորացած պետության օգնությամբ, [[Զաքարյաններ]]ի օրոք, հայերն աստիճանաբար հյուսիսարևելյան Հայաստանից դուրս քշեցին սելջուկ-թուրքերին, որի կազմում էր և Այրարատը։ Սակայն քաղաքական իրադարձությունները շատ շուտով փոխվեց։ 13-րդ դարի 20-ական թվականներից ակսած [[Հարավային Կովկաս]]ի, այդ թվում և Հայաստանի վրա են արշավում [[մոնղոլ-թաթարներ]]ը, որոնք ավերիչ ու կողոպտիչ մի քանի արշավանքներից հետո իրենց տիրապետությունն են հաստատում Հայաստանում<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

XV դ Այրարատը նվաճեցին [[Կարա Կոյունլուների տերություն|Կարա–Կոյունլուները]], ապա՝ [[Ակ Կոյունլուների տերություն|Ակ–Կոյունլուները]]։ 1502–ին Այրարատին տիրացավ Սեֆևյան Պարսկաստանը։ XVII դ Թուրք–պարսկական պատերազմների հետևանքով Այրարատը ամայացավ։ 1639–ի հաշտության պայմանագրով Այրարատի մեծ մասն անցավ Պարսկաստանին։

== Աշխարհագրություն ==

=== Աշխարհագրական դիրք ===
Տարածվում էր [[Արաքս]]ի միջին և [[Արածանի]]ի վերին ավազաններում։

=== Սահմաններ ===
Հյուսիսից սահմանակից էր [[Գուգարք]]ին, արևմուտքից՝ [[Բարձր Հայք]]ին ու [[Տայք]]ին, արևելքից՝ [[Սյունիք]]ին և հարավից՝ [[Տուրուբերան]]ին ու [[Վասպուրական]]ին։ Արևմուտքում Այրարատի սահմանը կազմում էր Մեծրաց (կամ Տայոց) լեռնաշղթան, հարավում՝ [[Այծպտկունք (լեռնագագաթ)|Այծպտկունք]] գագաթից մինչև [[Շարիան լեռնաշղթա]]յի հյուսիսարևմտյան ծայրը, Այրարատի սահմանն անցնում էր [[Հայկական Պար]]ի ջրբաժան բարձրություններով, ապա Շարիան և [[Ծաղկանց լեռներ]]ով դիմում է դեպի արևելք՝ [[Թոնդուրեկ]], իսկ այնտեղից էլ հասնում է Արաքս։ Արևելքում Այրարատի սահմանը կազմում էին [[Գեղամա լեռներ]]ը, այս մասում նրա մեջ է մտնում նաև [[Շարուրի դաշտ]]ը, որը տարածվում էր [[Արփա]] գետի ստորին հոսանքի շրջանում։ Հյուսիսում նրա սահմանները անցնում էին այժմ [[Փամբակի լեռներ|Փամբակ]] և [[Չլդըր]] կոչված լեռնաշղթաներով։ Այրարատը այսպիսի սահմաններով Մեծ Հայքի կազմում հիշատակված «փոքր աշխարհ»-ների մեջ ամենաընդարձակներից է<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

=== Ռելիեֆ ===
Սահմանային լեռնաշղթաներից բացի, Այրարատի հարավային մասում զուգահեռականի ուղղությամբ ձգվում է [[Հայկական Պար լեռնաշղթա]]ն, որի արևելյան ծայրին բարձրանում են Մեծ և Փոքր Արարատները։ Հյուսիսային մասում բարձրանում են [[Արագած]] և [[Արա լեռ|Արայի]] գագաթները, իսկ արևմտյան մասում ձգվում են մի շարք լեռնաճյուղեր, որոնք երկրի այդ շրջանին տալիս են լեռնային բնույթ։ Նշված լեռնաշղթաներն ու առանձին գագաթները Այրարատի [[հարթավայր]]ային բնույթը քիչ են փոխում, որովհետև մեծ լեռնաշղթաները ձգվում են նրա սահմանային վայրերով, իսկ Հայկական Պարը, փոքր լեռնաճյուղերն ու առանձին գագաթները միայն առանձին «կղզիներ» են, որոնք վեր են բարձրանում ընդհանուր առմամբ դաշտային [[ռելիեֆ]] ունեցող այս նահանգի այս ու այն կողմում<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

=== Ջրեր ===
Այրարատի մի փոքր մասը, որն ընկած է Հայկական Պարից մի փոքր հարավ, ոռոգվում էր [[Արածանի]]ով։ Այրարատի մյուս մեծ մասը պատկանում էր [[Արաքս]]ի ավազանին։ Այրարատում կային մի շարք լճակներ, որոնցից նշանավոր էին [[Մեծամոր]]ի լիճը և [[Գայլատու]]ն։ Այրարատում բավական մեծ տարածում են ունեցել [[ճահիճ]]ները՝ հատկապես [[Կոգովիտ]] գավառում<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

=== Կլիմա ===
Այրարատի կլիմայական պայմանները բազմազան են։ Կլիման ուղղահայաց ուղղությամբ կազմում է մի շարք գոտիներ՝ կիսաանապատներից (միջին Արաքսի հովիտ) մինչև լեռնային ցուրտ գոտին (Մեծ Մասսի և Արագածի բարձրադիր շրջանները)։ Ընդհանուր առմամբ կլիման խիստ ցամաքային է։ Տարեկան միջին տեղումների քանակը 350-400 մմ-ից չի անցնում։ Ջերմության տատանումը շատ խիստ է արտահայտվում<ref name="Թ. Հակոբյան" />։
Դեռ խոր հնությունից սկսած [[Արարատյան դաշտ|Այրարատյան աշխարհում,]] չոր կլիմայի պատճառով, ոռոգման նպատակներով կառուցվել են ջրանցքներ, ամբարտակներ, արհեստական լճակներ /Արագածից հարավ,Մեծամոր լճի, Երևանի շրջաններում, [[Գեղամա լեռներ|Գեղամա լեռ]]ների արևմտյան ստորոտներում, վաղեմի [[Արմավիր]] քաղաքի մոտ, Սուրմառիի շրջանում և այլուր/։ Սակայն ոռոգման այս կառույցների մեծագույն մասը ավերվեց մոնղոլական տիրապետության ժամանակ։

== Բուսական աշխարհ ==
Այրարատը [[անտառ]]ներով շատ աղքատ է։ Անտառները շատ թե քիչ մեծ տարածում ունեն միայն այժմյան [[Սարիղամիշ]]ի շրջանում, որը հնում կազմում էր [[Վանանդ]] գավառի մի մասը, և [[Վարաժնունիք]] գավառում (այժմյան [[Ծաղկաձոր]]ն ու [[Հանքավան]]ի ձորը)։ Այրարատում հնում տնկվել են նաև մի քանի պուրակ-անտառներ՝ Դվինի, Արմավիր քաղաքի մոտ և Բագարանի շրջանում։
Այրարատի ցածրադիր վայրերում բավական տարածված են աղուտները։ Այս գոտուն բնորոշ են փշաբույսերը։ Սրանից վեր տարածվում են տափաստանները, որոնց բնորոշ բույսերը փետրախոտերն են։ Ավելի վեր, ըստ կարգի, պետք է գար անտառային գոտին, սակայն Այրարատում այդ գոտին արտահայտվում է տեղ-տեղ, այն էլ ոչ թե կատարյալ անտառի ձևով, այլ՝ թփուտների։ Բարձրադիր գոտում ընկած են ալպյան մարգագետինները, որոնք մեծ տարածում ունեն հատկապես Արագածի և Հայկական պարի բարձրադիր շրջաններում։
Մշակաբույսերից Այրարատում հատկապես աչքի են ընկել [[հացահատիկ]]ները, [[բանջարեղեն]]ը, [[բամբակ]]ը և [[քնջութ]]ը, այգեգործական մշակաբույսերից՝ [[խաղող]]ը, [[դեղձ]]ը, [[ծիրան]]ը, [[տանձ]]ը, [[սալոր]]ը և այլն<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

== Կենդանական աշխարհ ==
Այրարատյան աշխարհում, [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի մյուս շրջանների նման, տարածված են բարեխառն գոտու կենդանիները։ Տնտեսական խոշոր նշանակություն է ունեցել [[Արարատյան դաշտ]]ի ճահճուտներում ապրող որդի մի տեսակը, որից պատրաստել են ընտիր, չգունաթափվող «[[որդան կարմիր]]» ներկը։[[Պատկեր:Porphyrophora hamelii, female.jpg|մինի|250px|Որդան կարմիր]]
<ref name="Թ. Հակոբյան" />

== Բնական հարստություններ ==
Այրարատյան աշխարհը հնագույն ժամանակներից աչքի է ընկել բնական բազմատեսակ հարստություններով։ Ամենից առաջ այն նշանավոր էր սեղանի աղով ([[Կողբ]] և [[Կաղզվան]])։ Ներկայումս էլ այդ աղահանքերը չեն կորցրել իրենց նշանակությունը։ [[Մետաղ]]ի հանքային հարստություններով Այրարատը աղքատ էր։ Այստեղ միայն հիշատակվում են [[ոսկի]], [[պղինձ]] և [[երկաթ]]։ Ոսկին հանդես է եկել ոչ թե հանքերով, այլ ավազի հետ խառը։ Պղնձի հանքերով հայտնի է [[Վարաժնունիք]] գավառը։
Այրարատը շատ ավելի նշանավոր էր [[շինանյութ]]երով ու [[հանքային ջուր|հանքային ջրերով]]։ Այստեղ տարածված են տարբեր գույնի բազմատեսակ [[տուֆ]]եր, [[մարմար]]ներ, [[գրանիտ]]ներ, [[բազալտ]]ներ, [[ավազ]], [[կավ]], [[կրաքար]]եր։ Այրարատ աշխարհում էին գտնվում հնում մեծ հռչակ ստացած, [[Վարշակի ջերմուկ]]ները (այժմյան [[Դիադին (Շարուրի շրջան)|Դիադինի]] շրջանում), [[Արզնի]]ն և հանքային ջրերի այլ վայրեր<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

=== Գավառներ ===
Այրարատը բաղկացած է հետևյալ 22 գավառներից.

[[Բասեն]] կոչվում էր նաև Բասյան (Բասեան)- կենտրոնը՝ [[Բասեն (քաղաք)|Բասեն]], [[Գաբեղյանք]] (Գաբեղեանք)- կենտրոնը՝ [[Կաղզվան]] (Կաղզուան) [[Աբեղյանք]] (Աբեղեանք)- կենտրոնը՝ [[Մժնկերտ]]։  Բասեն անունը էթնիկական ծագում ունի։ Հնագույն ժամանակներում Բասենն իր մեջ ընդգրկել է մի լայնածավալ տարածություն։ Նրա կազմի մեջ մտնում էր ոչ միայն «Աշխարհացոհց»-ում նկարագրված Բասենը, այլև ամբողջ Վանանդ գավառը, որը կոչվել է Վերին Բասեն։ Բասենը, Աբեղյանքը, Գաբեղյանքը և Հավնունիքը միասին վերցրած կազմում էին մի բնաշխարհ՝ ֆիզիկաաշխարհագրական մի շրջան, որը համապատասխանում է այժմյան Բասենի գավառին։ Բասենը տարածվում էր արևմտյան մասում, դրանից արևելք գտնվում էին Աբեղյանքը և Հավնունիքը։ Վերջինն երկուսից առաջինը տարածվում էր Երասխի հյուսիսային կողմում, իսկ երկրորդը՝[[Հավնունիք]] (Հաւնունիք)- կենտրոնը՝ [[Ավնիկ]] (Աւնիկ)։ հարավային։ Ծայր արևելյան մասում տարածվում էր Գաբեղյանքը, որը սահմանակցում էր Արշարունիք գավառին

[[Արշարունիք]] կոչվում էր նաև Երասխաձոր- կենտրոնը՝ [[Բագարան]]։ Այս գավառը սկզբնապես պատկանում էր Արշակունիների արքունական տանը, սակայն հետագայում տրվում է Կամսարական նախարարական տանը։ Տարածվում էր Երասխ և Ախուրյան գետերի կազմած արևմտյան անկյունում։ Արշարունիքում էին գտնվում Կաղզվանի հայտնի աղահանքերը։ Արշարունիքը Այրարատի առավել նշանավոր գավառներից էր։ Այն հատկապես կարևոր դեր է խաղացել Բագրատունիների թագավորության շրջանում։

[[Բագրևանդ]] (Բագրևանդ)- կենտրոնը՝ [[Բագավան]] (Բագաւան)։ Տարածվում էր Արածանիի վերնագավառում՝ Հայկական պարի, Ծաղկանց և Դիադինի լեռների միջև։ Հնում Բագրևանդը գրավել է ավելի մեծ տարածք։ Այն ժամանակներում նրա մեջ է մտել նաև Ծաղկոտն գավառը։ Բագրևանդի տարածքի մեծ մասը կազմում էր այժմյան Ալաշկերտի դաշտը, որը հայտնի էր իր բերիությամբ։

[[Ծաղկոտն]], կենտրոնը՝ [[Զարեհավան (Այրարատ)|Զարեհավան]] (Զարեհաւան)։ Տարածվում է Ծաղկանց լեռների շրջանում։ Սկզբում պատկանում էր Գնունիների նախարարական տանը, իսկ հետագայում, հավանաբար Արշակ Բ-ի օրոք, անցնում է Արշակունիների արքունիքին։[[Պատկեր:Stamp of Armenia - 1998 - Colnect 196650 - Traditional CostumesRegion Ayrarat.jpeg|մինի|Այրարատ նահանգի ավանդական տարազները։|402x402փքս]]

[[Վանանդ (գավառ)|Վանանդ]] կոչվում էր նաև Անփայտ Բասյան (Անփայտ Բասեան)- կենտրոնը՝ [[Կարս]]։ Գավառը տարածքով համընկնում է այժմյան Կարսի և Սարիղամիշի շրջաններին։ 8-րդ դարի վերջերից այս գավառին տեր են դառնում Բագրատունիները։

[[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]], կենտրոնը՝ [[Անի]]։ Գրավում է բավականաչափ ընդարձակ տարածություն։ Նա փռված է Ախուրյան գետի երկու ափերին՝ նրա վերին հոսանքից մինչև ստորին հոսանքն ընկած շրջաններում։ Դաշտային գավառ էր, առանձնապես զարգացած էր հացահատիկային կուլտուրաների մշակությունը։

[[Արագածոտն (գավառ)|Արագածոտն]], կենտրոնը՝ [[Վաղարշապատ]]։ Այս գավառի սահմանները անորոշ են։ Պատմական քարտեզների վրա Արագածոտն երբերմն տեղադրվում է միայն Արագած լեռան հարավային լանջերին։ Ըստ Ալիշանի գավառի հյուսիսային սահմանը հասնում էր Ապարան գետի ակունքների շրջանը, հարավային սահմանը՝ Երասխ, իսկ արևմուտքից ու արևելքից սահմանակցված էր Շիրակ և Կոտայք գավառներին։

[[Ճակատք]], կենտրոնը՝ Կողբ։ Այս գավառը շրջապատված էր Արագածոտն, Արշարունիք, Բագրևանդ, Կոգովիտ և Մասյացոտն գավառներով։ Տարածքով համապատասխանում է այժմյան ամբողջ Կողբի, Սուրմալուի և Իգդիրի շրջաններին։ Ճակատքի հարավային և արևմտյան մասերը լեռնոտ են, մինչդեռ հյուսիսային շրջանները, որոնք տարածվում են Արաքսի աջ ափի ուղղությամբ, հարթավայրային են և հայտնի են իրենց բերրի հողերով։

[[Մասյացոտն]] (Մասեացոտն), կենտրոնը՝ [[Ցոլակերտ]]։ Իր անունը ստացել է համանուն լեռնագագաթների անունից, տարածվում է Մեծ և Փոքր Մասիսների հրաբխային զանգվածների շրջանում, խիստ լեռնային գավառ է, ունի սուր կլիմա։

[[Կոգովիտ]], կենտրոնը՝ [[Արշակավան]] (Արշակաւան)։ Այս գավառը սահմանափակված էր բնական արգելագծերով՝ լեռներով։ Կոգովիտն իր տարածքով համապատասխանում էր այժմյան հին Բայազետի շրջանին։ Այս գավառի մի զգալի մասը պատած է ճահիճներով։ Նրա մեջ էին մտնում Գայլատու լիճը և Կոգովիտ կոչված շամբը՝ ծանծաղ լճակը, այժմյան Բայազետից հյուսիս։

[[Աշոցք (գավառ)|Աշոցք]], կենտրոնը՝ Աշոցք։ Աշոցք գավառի տարածքը համապատասխանում է ներկայիս Շիրակի մարզի Աշոցքի շրջանին։ Այն ունի դաշտային ցուրտ ու համեմատաբար խոնավ կլիմա։

[[Նիգ]], կենտրոնը՝ [[Ապարան|Քասաղ]]։ Տարածվում է Քասախ գետի վերին հոսանքի շրջանում։ Համապատասխանում է այժմյան Ապարանի շրջանին և Հրազդանի շրջանի մի մասին։ Այս գավառը Արշակունիների թագավորության շրջանում պատկանում էր արքունիքին։ Դրան հաջորդող հետագա դարերի ընթացքում նրա վարչական վիճակը մնում է մթության մեջ։

[[Կոտայք (գավառ)|Կոտայք]], կենտրոնը՝ [[Երևան]] (Երևան)։ Գավառը բաղկացած է այժմյան Կոտայքի և Հրազդանի շրջանների տարածքներից և Արտաշատի ու Էջմիածնի շրջանների մի մասից, որն ընկած է Հրազդան գետի հովոտում։ Կոտայք անունը հնագույն ծագում ունի և կապված է նույնանուն ցեղանվան հետ։

[[Մազազ]], կենտրոնը՝ Պորտակ։ Այն սկզբանպես կազմում էր Ոստան գավառի մի մասը։ Հետագայում՝ 5-րդ դարից նա հիշատակվում է որպես առանձին գավառ։ Մազազը գրավում էր Ազատ գետի վերին հոսանքի շրջանները։ Ունի լեռնային ռելիեֆ։

[[Վարաժնունիք (Այրարատ)|Վարաժնունիք]], կենտրոնը՝ [[Դիլիջան|Հովք]]։

[[Ոստան Հայոց]], կենտրոնը՝ [[Արտաշատ (քաղաքատեղի)|Արտաշատ]]։ Տարածությամբ մեծ չէր, գրավում էր միայն Ազատ գետի միջին և ստորին հոսանքների հովիտը, որը շոգ և չոր կլիմա ունի։ Հավանաբար Ոստանի մեջ մտնում էր նաև Շարուրի դաշտը, որը տարածվում է Արփա գետի ստորին հոսանքի շրջանում։

[[Ուրծաձոր]], կենտրոնը՝ Ուրծ։
[[Արած]], կենտրոնը՝ Արած։
[[Շարուրդաշտ]], կենտրոնը՝ Շարուր։

== Բնակչություն ==

Այրարատյան աշխարհի բնակչության խտությունը, Հայաստանի մյուս մասերի համեմատությամբ, մեծ էր։ Բնակիչների գերազանց մեծամասնությունը [[հայեր]] էին։ Հայերից բացի, Այրարատում՝ հատկապես քաղաքներում, բնակվել են նաև [[հրեաներ]], [[ասորիներ]], [[հույներ]] և [[պարսիկ]]ներ։ [[Արաբներ]]ի տիրապետության շրջանում՝ 8-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած, Այրարատի որոշ քաղաքներում բնակություն են հաստատել զգալի թվով արաբներ, որոնք հիմնականում կատարում էին վարչական աշխատանք և կայազորային ծառայություն։ Ավելի ուշ շրջանում՝ 11-13-րդ դդ, Այրարատ են մուտք գործում նաև սելջուկ-թուրքեր, մոնղոլ-թաթարներ և այլ ցեղեր<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

== Ճանապարհներ ==
Հայաստանի ճանապարհների կենտրոնը Այրարատյան աշխարհն էր։ Երկրի ճանապարհների կարևորագույն հանգուցակետերը՝ Արմավիրը, Արտաշատը, Դվինը և Անին գտնվում էին Այրարատում։ Ուրարտական շրջանում Այրարատում ճանապարհների կարևորագույն հանգուցակետը [[Արգիշտիխինիլի]]ն էր, որն Ուրարտական պետության անկումից հետո իր տեղը զիգեց Երվանդաշատին (Ախուրյանի գետաբերանի մոտ)։ Հետագայում, երբ Հայաստանը ձեռք բերեց քաղաքական անկախություն, Այրարատում արագ կերպով բարձրացավ [[Արտաշեսյաններ]]ի մայրաքաղաք Արտաշատը։ Մինչև 5-րդ դարի երկրորդ կեսը Արտաշատը Այրարատով անցնող ճանապարհների սիրտն էր։ Արտաշատից դուրս էին գալիս տարանցիկ առևտրի կարևոր մի քանի ճանապարհներ, որոնք ունեին նաև ռազնավարական խոշոր նշանակություն։ Դրանցից առանձնապես կարևոր էին երեքը.

* ա) Արտաշատ - [[Սատաղ]]
* բ) Արտաշատ - Տիգրանակերտ
* գ) Արտաշատ - [[Թավրիզ]]

5-րդ դարի երկրորդ կեսից Այրարատի ճանապարհների գլխավոր հանգույցը դառնում է Դվինը։ Դվինից դուրս էին գալիս հինգ գլխավոր ճանապարհներ, որոնք նկարագրված են «[[Մղոնաչափք]]»-ում։ Այդ ճանապարհներն ունեին հետևյալ ուղղությունները՝

* ա) Դվին - [[Կարին]] - [[Շապին Գարահիսար|Կողոնիա]] - [[Ամասիա (քաղաք)|Ամասիա]] - [[Բյուզանդիոն]]
* բ) Դվին - [[Խլաթ]] - [[Քղիմար]] - [[Ուռհա]] - [[Դամասկոս]]
* գ) Դվին - [[Հրազդան գետ]] - [[Կոթ]] ավան ([[Սևանա լիճ|Սևանա լճի]] հարավային ափին) - [[Սոթքի լեռնանցք|Զոդի լեռնանցք]] - [[Պարտավ]]
* դ) Դվին - [[Նախիջևան (քաղաք)|Նախիջևան]] - [[Թավրիզ]]
* ե) Դվին - Հրազդան գետ - [[Կուր]] - [[Տփղիս]]

Ավելի ուշ շրջանում՝ 10-րդ դարում, չնայած Դվինը մնում էր որպես տարանցիկ առևտրի ճանապարհների կենտրոն, Այրարատում բարձրանում է նաև Անին։ Վերջինս իր հերթին մի քանի ճանապարհներով կապված էր ինչպես Հայաստանի տարբեր մասերի, նույնպես և հարևան երկրների ու [[Սև ծով]]ի նավահանգիստների հետ։ Անիից դուրս եկող տարանցիկ ճանապարհներից կարևոր են.

* ա) Անի - [[Տրապիզոն]]
* բ) Անի - [[Կարին|Թեոդոսուպոլիս]] - Ամասիա
* գ) Անի - Դվին
* դ) Անի - Տփղիս
* ե) Անի - [[Արտանուջ]]<ref name="Թ. Հակոբյան" />։

Արարատյան աշխարհով անցնող նշված ճանապարհները, որոնց կարևոր կենտրոնները [[Դվին]] և [[Անի]] մայրաքաղաքներն էին, արտակարգ մեծ նշանակություն ստացան մասնավորապես IX դարի վերջից մինչև սելջուկյան արշավանքները։ Այդ շրջանում խալիֆայության և [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիայի]] միջև տեղի ունեցող երկարատև պատերազմների պատճառով [[Միջագետք]]ով, [[Սիրիա]]յով և [[Միջերկրական ծով]]ով կատարվող համաշխարհային առևտուրը գրեթե կանգ էր առել։ Հենց այդ պատճառով էլ համաշխարհային առևտրի մեջ անչափ մեծացել էր Հյուսիս-արևելյան Հայաստանի, այդ թվում Այրարատյան աշխարհի դերը։

[[Մոնղոլական կայսրություն|Մոնղոլական]] տիրապետության ժամանակաշրջանում, տնտեսության ընդհանուր հետադիմության հետ, Այրարատյան աշխարհի նախկին փարթամ քաղաքները և դրանցից դուրս եկող ճանապարհները կորցնում են իրենց տնտեսական նշանակությունը։ Քաղաքների մեծ մասը աստիճանաբար վեր է ածվում սովորական բնակավայրերի, մի մասն էլ ընդմիշտ վերանում է պատմական ասպարեզից։

== Գրականություն ==
*Թադիկ Հակոբյան «Հայաստանի պատմական աշխարհագրություն» Երևան, 1984։ Նորմալ բան չէիք կարող գրել??չէէէէէէէ հավես չկա

== Աղբյուրներ ==
{{Ծանցանկ}}
{{Մեծ Հայքի վարչական բաժանում}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}
{{ՀՍՀ|հատոր=1|էջ=352}}

[[Կատեգորիա:Այրարատ]]