Դիտել Օշականի ճակատամարտ (1827) էջի աղբյուրը

{{Այլ կիրառումներ|Օշականի ճակատամարտ (այլ կիրառումներ)}}
{{Տեղեկաքարտ Ճակատամարտ
|Ճակատամարտի անվանում = Օշականի ճակատամարտ
|հակամարտություն = [[Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828)|Ռուս պարսկական]]/ Կովկասյան ճակատ
|Գունային ուրվագիծ = background:#ffccaa;color:#000000
|պատկեր = [[պատկեր:План боя при д. Ушаган и монастыре Эчмиадзин 17 августа 1827 года.jpg|250px]]
|Վերնագիր = Օշականի ճակատամարտի հատակագիծ
|թվական = [[1827]] թվականի [[օգոստոսի 17]]
|վայր = Օշական-Էջմիածին, [[Արևելյան Հայաստան]]
|արդյունք = Հայ-ռուսական զորքերի հաղթանակ 
|հակառակորդ1 = {{դրոշ|Իրան|1797}} [[Պարսկաստան]]
|հակառակորդ2 = {{դրոշավորում|Ռուսական կայսրություն}}
|հրամանատար1 = {{դրոշ|Իրան|1797}} [[Աբբաս-Միրզա]]<br />[[պատկեր:Flag of Eriwan Khanate.JPG|22px]] Հուսեյն խան
|հրամանատար2 = {{դրոշ|Ռուսական կայսրություն}} Կրասովսկի
|ուժեր1 = 30000
* 24 թնդանոթ
|ուժեր2 = 2800-3000
* 12 թնդանոթ
|կորուստներ1 = 3000 ավելի
|կորուստներ2 = զոհվել են`
* 2 անձնակազմի աշխատակից
* 4 սպա
* 679 զինվոր

վիրավորվել են
* Կրասովսկի` հրամանատար
* 1 գնդի հրամանատար
* 13 սպա
* 318 զինվոր

Անհետ կորած
* 134 զինվոր
}}
'''Օշականի ճակատամարտ''' (հայտնի է նաև որպես '''[[Աշտարակ]]ի''' ճակատամարտ), ճակատամարտ հայ-ռուսական և պարսկական զորքերի միջև, որ տեղի է ունեցել [[1827]] թվականի [[օգոստոսի 17]]-ին, [[1826-1828 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմ]]ի ընթացքում, Պարսկաստանի գահի ժառանգորդ [[Աբբաս-Միրզա]]յի բանակի և ռուս գեներալ-լեյտենանտ [[Աֆանասի Կրասովսկի|Աֆանասի Կրասովսկու]] ջոկատի միջև։ Ճակատամարտն ավարտվեց հայ-ռուսական զորքերի հաղթանակով։

[[1827]] թ. օգոստոսի սկզբին պարսկական բանակը ներխուժեց [[Արևելյան Հայաստան]] և, միավորվելով [[Երևանի խանություն|Երևանի]] Հասան խանի զորքերի հետ, պաշարեց [[Էջմիածնի Մայր Տաճար|Էջմիածնի եկեղեցին]]։ Էջմիածնից 35 վերստ հեռու գտնվող գեներալ Կրասովսկու ռուսական զորաջոկատը իրեն միացած հայկական և վրացական կամավորներով օգնության հասավ պաշարված վանքին և, չնայած պարսկական բանակի տասնապատիկ ավելի քանակին{{sfn|Սոբոլև|1828|էջ=25}}, կարողացավ ճեղքել հակառակորդի պահպանաջոկատի արգելափակումը, որից հետո հենց նույն գիշեր պաշարումը դադարեցվեց{{sfn|Խաչիկյան|2009|էջ=Գլ. 13, § 2}}։ Ճակատամարտի ընթացքում ռուսական ջոկատը ծանր կորուստներ կրեց։ Այն ռուսական բանակի ամենամեծ կորուստն էր Պարսկաստանի հետ պատերազմի ողջ ժամանակահատվածում{{sfn|Կերսնովսկի|1993 (репр. 1910)|էջ=100 / Т. 2}}{{sfn|Շիրոկորադ|2009|էջ=30}}։

Ճակատամարտի մասին ամենաարժեքավոր վկայությունները թողել են դրա անմիջական մասնակիցները՝ ջոկատի հրամանատար Ա. Կրասովսկին{{sfn|Ներսիսյան|1978|էջ=244-257, «Реляция»}}{{sfn|Կրասովսկի|1901|}}, կապիտան Մ. Սոբոլևը{{sfn|Սոբոլև|1828|էջ=4-46}} և դեկաբրիստ Ե. Լաչինովը<ref name="с">{{Cite web |title=Հայաստանի պատմություն։ Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին․ Արևելյան Հայաստանի ազատումը խանական խաղերից։ |url=http://armenica.info/history/histor14.htm#2 |url-status=live |archiveurl=https://www.webcitation.org/6DnyKE2zM?url=http://armenica.info/history/histor14.htm#2 |archivedate=2013 թ․ հունվարի 20 |accessdate=2013 թ․ հունվարի 18 |publisher=ARMENICA.info |language=ru}}</ref>{{sfn|Լաչինով|1985|}}։

Մարտի ընթացքի վրա մեծ ազդեցություն ունեցան այդ օրվա կիզիչ շոգը և ռուսական ջոկատի ընթացուղուն աղբյուրների բացակայությունը։ Ջոկատի գործողությունները զգալիորեն կաշկանդում էր պարենի գումակը։ Շարասյունները շարժվում էին հակառակորդի հրետանու և հրացանների կրակահերթերի ներքո։ Մինչ ռուսական [[Առաջապահ (ռազմարվեստ)|առաջապահ]] ջոկատը «սվիններով իր ուղին էր հարթում», [[Արիերգարդ|վերջապահը]] հետ էր մղում [[պարսիկներ|իրանցիների]] սանձարձակ հարձակումները թիկունքից։ հակառակորդը, զբաղեցնելով նպաստավոր դիրք, ռուսական ջոկատին թևային հարվածներ հասցրեց։ Հարկ է նշել նաև, որ Կրասովսկու ջոկատի հաջող անցմանը նպաստեցին ռուսական հրետանու գրագետ գործողությունները, որն ավելի բարենպաստ բարձունքներ էր զբաղեցնում, և հրետանային պաշտպանության տակ հնարավորինս կասեցնում էին հակառակորդի հարձակումները։ Իրանցիներն այնքան էին դաժանացած, որ չնայած մանրագնդակային և հրացանային կրակից ծանր կորուստներին, նրանք ներխուժեցին ռուսական հետևազորի շարքերը, որը սվիններով հետ էր շպրտում թշնամուն{{sfn|Ներսիսյան|1978|էջ=251, «Реляция»}}{{sfn|Զուբով|1837|էջ=153}}{{sfn|Տունյան|2007|էջ=40-41}}։

[[1833]]-[[1834]] թվականներին [[Եփրեմ Ա Ձորագեղցի]] կաթողիկոսի և արքեպիսկոպոս [[Ներսես Աշտարակեցի|Ներսես Աշտարակեցու]] նախաձեռնությամբ եկեղեցու և տեղաբնակների միջոցներով Օշականի ճակատամարտին նվիրված հուշակոթող կանգնեցվեց{{sfn|Ներսիսյան|1978|էջ=242}}{{sfn|Գրիգորյան|1959|էջ=112}}։

[[2011]] թ. [[ապրիլի 19]]-ին տեղի ունեցավ Օշականի հուշահամալիրի հանդիսավոր բացումը՝ «նվիրված 1827 թվականի Օշականի ճակատամարտում Մայր Աթոռ Էջմիածնի համար զոհված ռուս փրկարար-զինվորների հիշատակին»։

== Նախադրյալներ ==
=== Երևանի՝ պաշարումից հանելը ===
{{Հուլյան տոմար|Հունիսի 15-ին}} [[հուլիսի 27|(27)]] Երևանի պաշարման համար ժամանեց [[20-րդ հետևակային դիվիզիա (Ռուսական կայսրություն)|20-րդ հետևակային դիվիզիան]]{{sfn-g|Baddeley|2011 (репр. 1908)|с=166 <small>''(en)''</small>}}, որը գլխավորում էր գեներալ Կրասովսկին։ 1827 թվականի ամառը անչափ շոգ էր և չորային{{sfn-g|Бобровский|1895|с=102 / Ч. 4}}։ Ջերմաստիճանը հասնում էր մինչև 43 °R (53.7&nbsp;°C) տապի արևի տակ և 33 °R (41.2&nbsp;°C) ստվերում։ Տեղի կլիման նպաստում էր զինվորների շրջանում մասսայական հիավանդությունների տարածմանը, ովքեր վերջերս էին ժամանել Ռուսաստանից{{sfn-g|УРВК|1906|с=274 / Т. 4, Ч. 1}}{{sfn-g|Нерсисян|1975|с=41}}։ Տենդերի և [[դիզենտերիա]]յի բռնկված համաճարակի պատճառով 20-րդ դիվիզիայում մնաց ոչ ավելի, քան 4000 մարտունակ զինվոր{{sfn-g|Керсновский|1993 (репр. 1910)|с=100 / Т. 2}}։ Օգոստոսին [[Առանձին Կովկասյան կորպուս|Կովկասյան կորպուսի]] հրամանատար, գեներալ-ադյուտանտ [[Իվան Պասկևիչ]]ը, նկարագրելով Կովկասում ռուսական բանակի գործերի ընդհանուր դրությունը, զեկուցում էր [[Նիկոլայ I]], որ շոգը շարունակվում էր, արոտավայրեր չկային, ձիերը հյուծված էին, իսկ զորքի ⅓ գտնվում էր հոսպիտալներում։ 1800 մարդուց բաղկացած գնդում շարքերում մնացել էին մոտ 1000-ը{{sfn-g|Бобровский|1895|с=105 / Ч. 4}} (բացառությամբ գվարդիայի, որում հիվանդների թիվը կազմում էր ոչ ավելի, քան 200 մարդ, իսկ 900 մնացել էին զինված){{sfn-g|АКАК|1878|с=560, № 517, «Рапорт ген. Паскевича» / Т. 7}}։ Հաշվի առնելով ստեղծված իրավիճակ՝ որոշում կայացվեց դադարեցնել Երևանի պաշարումը և մինչ աշուն քաշվել դեպի լեռները։

Պաշարման դադարեցման պատճառներից էր նաև այն, որ պարենով և պաշարման զինամթերքվ տրանսպորտը սպասվում էր օգոստոսից ոչ շուտ{{sfn-g|Baddeley|2011 (репр. 1908)|с=166 <small>''(en)''</small>}}։

[[Հունիսի 21]]-ի ({{Հուլյան տոմար|հուլիսի 3-ի}}) գիշերը դիվիզիան հանվեց պաշարման դիրքերից և նահանջեց դեպի Էջմիածնի վանք։ Վանքում ստեղծվեց հոսպիտալ հիվանդ զինվորների համար։ Վանքի երեք աշտարակների վրա տեղադրեցին մեկական դաշտային հրանոթ։ [[Հունիսի 24]]-ին ([[հուլիսի 6]]-ին) մոտ 2000 զինվորներ սկսեցին նախապատրաստել պարենը։

Մատակարարելով վանքին բավականաչափ պարեն՝ Կրասովսկին [[հունիսի 30]]-ին ({{Հուլյան տոմար|հուլիսի 12-ին)}} իր զորաջոկատով շարժվեց դեպի Բաշ-Ապարանյան բարձրավանդակը և ճամբարեց Ջենգուլի բնակավայրի մոտ։ Վանքում մնացել էին Սևաստոպոլի հետևակային խմբի գումարտակը (մինչև 500 սվին), 5 հրանոթ, հայերի հեծյալ կամավորական ջոկատի հարյուրյակ{{sfn-g|Шишкевич|1911|с=66 / Т. 6}}, որը Կրասովսկուց օգնություն էր խնդրել վանքի պաշտպանության համար{{sfn-g|Потто|1888|с=452-453 / Т. 3}}, և 700 հիվանդ զինվորներ{{sfn-g|Тунян|2007|с=40|}}։

== Ճակատամարտի գործընթաց ==
Խախտելով զինադադարը, պարսկական զորքերը թագաժառանգ Աբաս-Միրզայի գլխավորությամբ [[օգոստոսի 4]]-ին գետանցել են [[Արաքս]]ը` նպատակ ունենալով գրավել [[Էջմիածին]]ը, ոչնչացնել գեներալ-լեյտենանտ Ա. Կրասովսկու զորամասը,հարձակվել Թիֆլիս-Ելիզավետպոլ-Ղարաբաղ ուղղությամբ՝ կանխելով գեներալ Պասկևիչի առաջխաղացումը Թավրիզ։ [[Օգոստոսի 6]]-ին պարսկական բանակը գրավում է Աշտարակը, բանակում [[Քասաղ (գետ)|Քասաղ]] գետի ափերին։ [[Օգոստոսի 15]]-ին` պաշարում և հրետակոծում են [[Էջմիածին]]ը։ [[Օգոստոսի 16]]-ի երեկոյան Կրասովսկին 3 հազարանոց զորախմբով և 12 թնդանոթով [[Ապարան]]ի սարահարթից շարժվում է դեպի [[Էջմիածին]]։ Ճակատամարտը սկսվել է առավոտյան ժամը 8-ին Օշականից 2 վերստ հեռավորության վրա, էջմիածին տանող ճանապարհի վրա՝ [[Քասաղ (գետ)|Քասաղի]] կիրճում։ Օգտվելով ուժերի նպաստավոր դասավորությունից, Աբաս-Միրզան փորձել է շրջապատել և ոչնչացնել կիրճում գտնվող ռուսական զորախումբը։ Սակայն, սրընթաց հարձակումով ճեղքելով հակառակորդի գերակշիռ ուժերի պատնեշը, ռուսական զորքը դուրս է գալիս [[Քասաղ (գետ)|Քասաղի]] կիրճից և շարժվում դեպի Էջմիածին։ Սկսված սվինամարտի ժամանակ ռուսական զորքին օգնության են հասել Էջմիածնի գումարտակը և հայ կամավորները։ Մարտում իրենց մեծ ավանդով նշանավորվել են 39-րդ և 40-րդ եգերական գնդերը։

Ճակատամարտի վճռական պահին հմուտ թնդանոթաձիգ Հակոբ Հարությունյանը, որին բռնի զորակոչել էին պարսիկները, անգլիական ծանր թնդանոթով թիկունքից ռմբակոծել է պարսկական դիրքերը։ Ռուսական զորախումբը, օգտվելով թշնամու ճակատում առաջացած խուապից, ճեղքել է պարսկական զորաշղթան և մտել Էջմիածին։ Ճակատամարտն ավարտվել է ժամը 17-ին։ Հակոբ Հարությունյանը փորձել է փախչել, սակայն պարսիկները նրան բռնել և հրեշավոր խոշտանգումների են ենթարկել. հանել են աչքերը, կտրել են ականջները, կրունկները, շրթունքները և նետել դիակներ մեջ։ Հերոսը ուշքի գալով կարողացել է հասնել Էջմիածին։

== Ճակատամարտի հետևանքներ և հաջորդող իրադարձություններ ==
Ռուս զինվորները և նրանց շարքերում մարտնչող հայ կամավորները բացառիկ խիզախության և ծանր կորուստների գնով կարողացան փրկել Էջմիածինը թշնամու ձեռքն ընկնելուց և ավերումից, թիֆլիսի վրա հարձակվելուց։

Ռուսներին հաջողվեց առանց կորուստների գրավել պարսկական կարևոր ամրություններից մեկը՝ Սարդարապատը։ Դրանից հետո ռուսական զորքը շարժվեց և պաշարեց [[Երևան]]ը։ [[Երևան]]ի բերդը կառուցված էր քաղաքի հարավային ծայրամասում՝ [[Հրազդան գետ]]ի բարձր ու ժայռոտ ափին։ Այն երեք կողմից շրջափակված էր երկշարք պարիսպներով։ Բերդի շուրջը փորված էին մեծ փոսեր, որոնք լցված էին ջրով։ Այն ամրացված էր եվրոպական ռազմական մասնագետների ղեկավարությամբ։ Հասան խանը այս անգամ ևս հրաժարվում է հանձնել բերդը։ Պասկևիչը հրամայում է գրոհով վերցնել այն։ Ռուսական պաշարողական հրանոթները օր ու գիշեր ռմբակոծում են բերդը։ «Հինգ օր, հինգ գիշեր, սար ու ձոր դմբում, դմբդմբում էր։ Էնքան թոփի գյուլլա էր գլխին ու սրտին դիպել, հոգին բերանը հասցրել»,- գրում է այդ դեպքերի ժամանակակից Խ. Աբովյանը։ [[1827]] թ. [[հոկտեմբերի 1]]-ին ռուսական զորքը մտավ բերդ։ Ընկավ պարսկական ամենաամուր ու վերջին հենակետը Հայաստանում։ Գերի վերցվեցին բերդի երեքհազարանոց կայազորը և Հասան խանը։ 
[[պատկեր:Ivan Paskevich.jpg|մինի|Իվան Պասկևիչ, հեղինակ՝ [[Ջորջ Դեյվ]], [[Ռազմական պատկերասրահ]]]]
Գրավվեցին 100 թնդանոթ և մեծ քանակությամբ զենք ու զինամթերք։ Երևանի գրավման համար [[Իվան Պասկևիչ|Պասկևիչը]] ստացավ «Կոմս Էրիվանսկի» տիտղոսը։ Ռուսներից և հայերից շատերը պարգևատրվեցին «Երևանի բերդի գրավումը» մեդալով։ Երևանի գրավումը ոչ միայն ռազմական, այլև քաղաքական խոշոր նշանակության իրադարձություն էր։ Դրա հետ էր կապում հայ ժողովուրդը իր լավ ապագայի հույսերը։ [[Երևան]]ի գրավումը ուրախությամբ ընդունեց ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ հայկական գաղութների բնակչությունը։ Հայ նշանավոր գրողներ Հ. Ալամդարյանը [[Թիֆլիս]]ից, Մ. Թաղիադյանը [[Հնդկաստան]]ից, [[Նոր Նախիջևան]]ի (Դոնի Ռոստով) հայությունը [[Ռուսաստան]]ից «հայրենիքի փրկության առթիվ» շնորհավորական ջերմ ուղերձներ առաքեցին [[Հայաստան]]։
[[պատկեր:Портрет Нерсеса Аштаракеци.А.Овнатанян.jpg|200px|մինի|Ներսես Աշտարակեցի]]
Պատերազմում մեծ էր ժամանակի նշանավոր գործիչ, վրացահայության հոգևոր առաջնորդ [[Ներսես Աշտարակեցի|Ներսես Աշտարակեցու]] դերը, որը սրտառուչ կոչերով ոգեշնչում էր հայրենակիցներին։ «Հասավ ժամը,- գրում էր նա,- երբ աչքով պիտի տեսնեք Արարատյան աշխարհի և հայոց ազգի ազատագրությունը..., ոտքի՛ կանգնեք, հայո՛ց քաջեր, թոթափեցեք պարսից լուծը, ուրախացրե՛ք ալեզարդ Մասիսին, մի անգամ արյունով ներկեցե՛ք հայրենի հողը և ապա ապրեցե՛ք ազատ»։
Պատերազմին ակտիվ մասնակցություն ունեցան հայ կամավորները և դեկաբրիստները։ [[1827]] թ. գարնանը [[Ներսես Աշտարակեցի|Ներսես Աշտարակեցու]] և Հարություն Ալամդարյանի գլխավորությամբ [[Թիֆլիս]]ում կազմակերպվեցին կամավորական ջոկատներ, որոնք ռուսական զորամասերի հետ մասնակցեցին ռազմական գործողություններին։ 1827 թ. մարտին [[Թիֆլիս]]ում կազմակերպվեց 117 հոգուց բաղկացած հայ կամավորների առաջին ջոկատը։ Մայիս ամսին քաղաքի այդ ջոկատներում ցուցակագրվել էին շուրջ 600 կամավորներ։ Երևանյան արշավանքի ժամանակ կամավորների շարքերը համալրվեցին՝ հասնելով ավելի քան 1000 հոգու։ Պատերազմական գործողություններին գործուն մասնակցություն ունեցան Կովկաս աքսորված դեկաբրիստները։ Նրանցից 70 սպաներ և 3000 շարքայիններ մասնակցեցին ռազմական գործողություններին։ Աչքի ընկնող դեկաբրիստներից էին Ե. Լաչինովը, Մ. Պուշչինը, Դ. Դավիդովը, [[Իվան Բուրցով]]ը, Ն. Օրժիցկին և շատ ուրիշներ։ Դեկաբրիստ սպաների ռազմական խոր գիտելիքները, շարքայինների փորձն ու մարտունակությունը էական նշանակություն ունեցան հաղթանակի գործում։

== Հուշակոթող ==
[[պատկեր։ Oshakan battle monument 2.jpg |մինի|200px|Օշականի ճակատամարտի յուշակոթողը]]

Ճակատամարտում զոհված ռուս զինվորների հիշատակը հավերժացնելու համար [[Օշական]]ից Էջմիածին տանող ճանապարհի վրա 1833-1834 թվականներին, ինժեներ-պորուչիկ Կոմպանեյսկու նախագծով ճակատամարտի վայրում հուշարձան կառուցվեց, որը կանգուն է մինչև օրս։ Ամեն տարի օգոստոսի 17-ին օշականցիները, ռուսաստանից ժամանած հյուրերի հետ այցելում են հուշակոթող և իրենց հարգանքի տուրքն են մատուցում զոհվածների հիշատակին։

== Պարգևներ ==
* Հակոբ Հարությունյանին իր սխրանքի համար Ռուսական կայսրությունը սահմանել է ցմահ կենսաթոշակ։
* Գեներալ Կրասովսկին հմուտ ռազմավարության համար պարգևատրվել է Ս. Վլադիմիրի 2-րդ աստիճանի շքանշանով։

== Պատկերասրահ ==
<center>
<gallery widths="200" heights="200" perrow="4">
2024 02 Монумент Героям Ошакана.jpg
2024 06 Монумент Героям Ошакана.jpg
2024 08 Монумент Героям Ошакана.jpg
2024 09 Монумент Героям Ошакана.jpg
</gallery>
</center>

== Աղբյուրներ ==
* '''Հայոց պատմության 7-րդ դասարանի դասագիրք''' ''(լույս [[2000 թվական]],խմբագիր` Բարխուդարյան) ''
* '''Հայոց պատմության 8-րդ դասարանի դասագիրք''' ''(լույս [[2007 թվական]],խմբագիր` Բարխուդարյան)''
* '''Հայկական սովետական հանրագիտարան''' ''հատոր 12''

== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ|2}}

{{Պորտալ|Արագածոտն|գույն=1}}

{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}}

[[Կատեգորիա:1827]]
[[Կատեգորիա:Իրանի ճակատամարտեր]]
[[Կատեգորիա:Ճակատամարտեր Հայաստանում]]
[[Կատեգորիա:Ռուս-պարսկական պատերազմ (1826-1828)]]
[[Կատեգորիա:Ռուսաստանի ճակատամարտեր]]