Հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը Հայաստանում
Հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը և տեղեկատվության ազատությունը վերաբերում են պետական մարմինների տրամադրության տակ գտնվող տեղեկատվության հասանելիության իրավունքին, որը հայտնի է նաև որպես «իմանալու իրավունք»։ Ենթադրվում է, որ Հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը հիմնարար է ժողովրդավարական համակարգերի արդյունավետ գործունեության համար, քանի որ այն մեծացնում է կառավարությունների և պետական պաշտոնյաների հաշվետվողականությունը, ընդլայնում է մարդկանց մասնակցությունը և թույլ է տալիս նրանց գիտակցաբար մասնակցել հասարակական կյանքին։ Հանրային տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի հիմնարար նախադրյալն այն է, որ պետական մարմինների կողմից պահվող տեղեկատվությունը սկզբունքորեն hանրային է և կարող է թաքնված լինել միայն այն օրինական պատճառների հիման վրա, որոնք պետք է մանրամասն նկարագրվեն օրենքում[1]։ Հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը հիմնված է այն սկզբունքի վրա, որ ժողովրդավարական համակարգում Մարդիկ պետք է ունենան տեղեկատվության լայն տեսականի, որպեսզի արդյունավետորեն մասնակցեն հասարակական կյանքին, ինչպես նաև լուծեն իրենց հուզող խնդիրները։
Հայաստանում տեղեկատվության մատչելիության իրավունքը երաշխավորված է և սահմանված է Սահմանադրության 27-րդ և 27.1-րդ հոդվածներով։ Բացի այդ, Հայաստանում գործում է Տեղեկատվության ազատության մասին հատուկ օրենք, որն ապահովում է այդ իրավունքի իրացման հիմնական հիմքերը։ ՀՀ Սահմանադրության և օրենքի համաձայն՝ Հայաստանում յուրաքանչյուր ոք, անկախ այն բանից՝ երկրի քաղաքացի է, թե ոչ, ունի տեղեկատվություն ստանալու իրավունք[2]։
Իրավական դաշտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեղեկատվության ազատության մասին օրենքն ընդունվել է 2003 թվականի սեպտեմբերին և լայնորեն դիտարկվել է որպես առաջադեմ փաստաթուղթ, որը բարձր է գնահատվել միջազգային փորձագետների կողմից[3]։ Օրենքի ընդունումից ի վեր քաղաքացիական հասարակությունը և լրագրողական համայնքը հանդես են եկել նորմատիվ ակտերի ընդունման անհրաժեշտության օգտին, որոնք կաջակցեն և կբարելավեն օրենքի կիրառումը։ Նման կանոնները վերջնականապես ընդունվեցին 2015 թվականի հոկտեմբերին, երբ ՀՀ կառավարությունը հաստատեց Հանրային տեղեկատվության հասանելիության ընթացակարգի արդյունավետության բարձրացման ընթացակարգը՝ կանոնակարգելով կառավարության կողմից տեղեկատվության դասակարգումը, վարումը և տրամադրումը հանրությանը։ Նախքան այդ կանոնների ընդունումը, մի շարք դեպքերում պետական ծառայողները վկայակոչում էին այդ կանոնների բացակայությունը տեղեկատվության տրամադրման վերաբերյալ հարցումները մերժելիս[4]։
Տեղեկատվության մատչելիությամբ հետաքրքրված պետական մարմիններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օրենքի համաձայն՝ մարդիկ կարող են տեղեկատվություն ստանալ կենտրոնական պետական մարմիններից, ինքնակառավարման մարմիններից, պետական հիմնարկներից, կենտրոնական կամ տեղական ինքնակառավարման միջոցներից ֆինանսավորվող կազմակերպություններից, պետական գործառույթներ ունեցող կազմակերպություններից, այսինքն՝ հանրային ծառայություններ մատուցող կազմակերպություններից (օրինակ՝ մասնավոր համալսարաններ, դպրոցներ, հիվանդանոցներ, էներգիա մատակարարող ընկերություններ և այլն)[2]։ Յուրաքանչյուր մարմին ունի տեղեկատվության ազատության համար պատասխանատու անձ և պատասխանատու է տեղեկատվական հարցումների մշակման համար[2]։
Կարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեղեկատվության հասանելիության հարցում ներկայացնելու համար դիմորդները պետք է դիմեն տեղեկատվության սեփականատիրոջը գրավոր կամ բանավոր հարցմամբ, որը պետք է հասցեագրված լինի համապատասխան մարմնի կամ կազմակերպության հատուկ ստորաբաժանումներին։ Քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունները, որոնք հանդես են գալիս տեղեկատվության հասանելիության օգտին, առաջարկում են դիմել գրավոր հարցմամբ, որպեսզի մերժման դեպքում հնարավոր լինի համապատասխան որոշում կայացնել։ Հաշվի առնելու համար ինչպես գրավոր, այնպես էլ բանավոր հարցումները պետք է համապատասխանեն օրենքով սահմանված պահանջներին[2]։
Հայցողը պարտավոր չէ հիմնավորել հարցումը և նշել դրա պատճառը կամ այն, թե ինչպես է օգտագործվելու հայցվող տեղեկատվությունը[2]։
Եթե մարմինը/կազմակերպությունները չեն տիրապետում պահանջվող տեղեկատվության վերաբերյալ բոլոր մանրամասներին, ապա տեղեկատվության սեփականատերը պետք է տրամադրի մատչելի մասեր և նշի այլ հնարավոր տեղեկատվության սեփականատերերի անունը և գտնվելու վայրը, որոնք կարող են ունենալ պահանջվող տեղեկատվության վերաբերյալ այլ մանրամասներ[2]։
Տեղեկատվությունը տրամադրվում է անվճար։ Կարող են գանձվել միայն տեղեկատվության տրամադրման տեխնիկական ծախսեր (լուսապատճեններ, էլեկտրոնային աջակցություն և այլն)[2]։
Բացառություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տեղեկատվության ազատությունը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով հստակ սահմանված հիմքերով։ Տեղեկատվության սեփականատերը կարող է մերժել տեղեկատվության տրամադրումը, եթե այն պարունակում է պետական, ծառայողական, բանկային կամ առևտրային գաղտնիք. խախտում է անհատների և նրանց ընտանիքի անձնական կյանքի անձեռնմխելիությունը, պարունակում է նախնական քննության տվյալներ, որոնք չեն կարող հրապարակվել, վերաբերում է սահմանափակ մուտքի տվյալներին (օրինակ՝ առևտրային, նոտարական կամ բժշկական գաղտնիք), խախտում է հեղինակային իրավունքը և դրա հետ կապված իրավունքները[2]։
Բողոքարկման իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մերժման դեպքում տեղեկատվության սեփականատերը պետք է 5 օրվա ընթացքում գրավոր տեղեկացնի դիմողին և բացատրի մերժման պատճառները, ինչպես նաև բողոքարկման համապատասխան ընթացակարգերը։ Մերժումները կարող են վարչական կարգով բողոքարկվել մարդու իրավունքների պաշտպանին կամ դատարան։ Քաղաքացիները կարող են դիմել նաև անմիջապես համապատասխան մարմիններին՝ առանց վարչական կարգով բողոքարկելու։ Կարող եք նաև դիմել հասարակական կազմակերպություններին, որոնք իրավաբանական խորհրդատվություն են տրամադրում[2]։
Հանրային տեղեկատվության հասանելիությունը գործնականում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գործնականում, չնայած լավ իրավական դաշտին, քաղաքացիները և լրատվամիջոցների աշխատողները բախվում են փաստաթղթերի հասանելիության հետ կապված որոշ խնդիրների, ինչպիսիք են պահանջվող տեղեկատվության թերի բացահայտումը, օրենքով նախատեսված տեղեկատվության ստացման ժամկետների երկարացումը, որոշ պետական մարմինների և պաշտոնատար անձանց կողմից օրենքը կատարելուց հրաժարվելը և այլն[3][4]։ «Հայաստանի Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն» ՀԿ-ի և Թրանսփարենսի Ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնի տվյալներով՝ հիմնական խնդիրը որոշ պետական պաշտոնյաների և պետական մարմինների պահվածքն է, որոնք շարունակում են ներկայացնել պատասխաններ, որոնք կամ անտեղի են, կամ թերի։ Սա մեծ դժվարություններ է առաջացրել ՀԿ-ների համար, որոնք ավելի ու ավելի քիչ հաջողակ էին դատարաններում տեղեկատվության ազատության գործերը քննելիս, քան նախորդ տարիներին, քանի որ դատավորները մերժում էին իրենց գործերը՝ պատճառաբանելով, որ պետական մարմինները պատասխաններ են տրամադրել՝ անկախ դրանց բովանդակությունից[4]։
Հայաստանում ՀԿ-ները զգալի դեր են խաղացել հանրությանը կրթելու, թե ինչպես իրականացնել իրենց «իմանալու իրավունքը» և կազմակերպել են դասընթացներ պետական ծառայողների համար։ Մինչև 2012 թվականը «Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոն» ՀԿ-ն մի քանի քաղաքային և գյուղական համայնքներում տարածել է շուրջ 2050 տեղեկատախտակ՝ հանրային տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի և դրա իրականացման վերաբերյալ հանրությանը իրազեկելու նպատակով[5]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Freedom of Information, UNESCO.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 «12 Questions and Answers on FOI». Foi.am. Freedom of Information Center of Armenia. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 27-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 19-ին.
- ↑ 3,0 3,1 «Report on the state of Media in Eastern Partnership Countries» (PDF). Eastern Partnership Civil Society Forum. 2015 թ․ նոյեմբեր. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 19-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ 4,0 4,1 4,2 «Country Report on Human Rights Practices for 2015 Armenia». Foi.am. Freedom of Information Center for Armenia. 2016 թ․ ապրիլի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ փետրվարի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 19-ին.
- ↑ «Armenia. Freedom of the Press 2013». Freedomhouse.org. Freedom House. 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 19-ին.