Քենիայի տնտեսություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Քենիայի տնտեսություն
ազգային տնտեսություն Խմբագրել Wikidata
Ենթակատեգորիա• Համաշխարհային տնտեսություն
 • Աֆրիկայի տնտեսություն Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրՔենիա Խմբագրել Wikidata
ՎայրՔենիա Խմբագրել Wikidata
Անվանական ՀՆԱ74 938 190 654,8558 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
Մեկ շնչի հաշվով անվանական ՀՆԱ1594 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
ՀՆԱ (ԳՀ)163 632 006 194 միջազգային դոլար Խմբագրել Wikidata
Մեկ շնչի հաշվով ՀՆԱ ԳՀ3292,404 միջազգային դոլար Խմբագրել Wikidata
Իրական ՀՆԱ-ի աճի տեմպ6±0,1 տոկոս Խմբագրել Wikidata
Ընդհանուր պահուստներ7 353 448 764 ԱՄՆ դոլար Խմբագրել Wikidata
Գնաճի մակարդակ6,3±0,1 տոկոս Խմբագրել Wikidata

Քենիայի տնտեսություն շուկայական է` մի քանի պետական ​​ձեռնարկություններով։ Քենիան ունի զարգացող շուկա և միջին արդյունաբերական երկիր է, որն առաջ է Արևելյան Աֆրիկայի իր նման պետություններից։ Ներկայումս ցածր միջին եկամուտ ունեցող Քենիան նախատեսում է մինչև 2030 թվականը դառնալ նոր արդյունաբերական երկիր։ Քենիայի շուկայի հիմնական ուղղություններ են ֆինանսական ծառայություններ, գյուղատնտեսություն, անշարժ գույք, արտադրություն, լոգիստիկա, զբոսաշրջություն, մանրածախ առևտուր։ 2020 թվականի դրությամբ Քենիան ուներ երրորդ ամենամեծ տնտեսությունը Ենթասահարյան Աֆրիկայում՝ Նիգերիայից և Հարավային Աֆրիկայից հետո։ Տարածաշրջանային առումով Քենիան ունեցել է ավելի ուժեղ և կայուն տնտեսություն՝ համեմատած Արևելյան Աֆրիկայի իր հարևան երկրների հետ.[1]:]Մինչև 2023 թվականը երկիրը դարձել է Աֆրիկայի ամենամեծ սկսնակ կենտրոնը և՛ ներդրված միջոցներով, և՛ նախագծերի քանակով[2]։

Քենիայի կառավարությունն ընդհանուր առմամբ ընդունում է բավականին բարենպաստ որոշումներ ներդրումների համար, նա մի քանի կարգավորիչ բարեփոխումներ է իրականացրել օտարերկրյա և տեղական ներդրումները պարզեցնելու համար՝ ներառյալ արտահանման վերամշակման գոտու ստեղծումը։ Քենիայի արտաքին ֆինանսական ներհոսքի ավելի ու ավելի զգալի մասը կազմում են ոչ ռեզիդենտ քենիացիների դրամական փոխանցումները, ովքեր աշխատում են Միացյալ Նահանգներում, Մերձավոր Արևելքում, Եվրոպայում և Ասիայում[3]։

2018 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ տնտեսական հեռանկարները դրական էին, ակնկալվում էր համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) ավելի քան 6% աճ[4]։ Այս աճը հիմնականում վերագրվել է հեռահաղորդակցության, տրանսպորտի և շինարարության ոլորտների ընդլայնմանը, գյուղատնտեսության վերականգնմանը և փոքր բիզնեսի աճին, որոնք օգնում են զարգացնել տնտեսությունը։ Այս բարելավումներին աջակցում է բարձր կրթությամբ պրոֆեսիոնալ աշխատողների մեծ խումբը։ Գոյություն ունի ՏՏ գրագիտության և նորարարության բարձր մակարդակ, հատկապես երիտասարդ քենիացիների շրջանում[5][6]։

2020 թվականին Քենիան զբաղեցրել է 56-րդ տեղը Համաշխարհային բանկի բիզնես վարելու դյուրինության վարկանիշում, 2019 թվականի 61-րդ տեղում (190 երկրներից)[7]։ Հարևանների համեմատ Քենիան ունի լավ զարգացած սոցիալական և ֆիզիկական ենթակառուցվածքներ[1]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեր թվարկության 70-ից մինչև 1500 թվականները առևտրային ուղիները, որոնք ընդգրկում էին Աֆրիկան, Ասիան և Եվրոպան, ինտեգրեցին Քենիայի ափամերձ գոտին համաշխարհային տնտեսության մեջ[8]։ Օտար վաճառականներն իրենց ապրանքները բերում էին Քենիայի ափ և հեռանում աֆրիկյան ապրանքներով։

1499 թվականին պորտուգալացի հետախույզ Վասկո դա Գաման վերադարձավ Եվրոպա՝ Հարավային Աֆրիկայի միջով դեպի Հնդկաստան տանող ծովային ճանապարհը հայտնաբերելուց հետո[9]։: Այս նոր երթուղին թույլ տվեց եվրոպական երկրներին գերիշխել Արևելյան Աֆրիկայի ափերի առևտրային տնտեսության վրա՝ պորտուգալացիների հետ միասին 16-րդ և 17-րդ դարերում[10]։ 18-րդ դարում պորտուգալացիներին արևելյան աֆրիկյան տնտեսական միջանցքում փոխարինեցին օմանի արաբները[10]։ Ի վերջո, բրիտանացիները փոխարինեցին Օմանի արաբներին։ 1895 թվականին նրանք գերակշռում էին ափամերձ գոտում. մինչև 1920 թվականը նրանք հետևել էին ներքին առևտրի ուղիներին մինչև Բուգանդայի թագավորություն[10]։ Այս հինավուրց տնտեսական առևտրային ուղին ավելի շահավետ դարձնելու համար բրիտանացիները օգտագործեցին հնդիկ բանվորներին՝ կառուցելու երկաթգիծ Մոմբասայի ափից մինչև Կամպալա՝ Բուգանդայի թագավորության մայրաքաղաքը, հետևելով հին առևտրային ուղիներին[11]։ Երկաթուղու երկայնքով հիմնվել են խոշոր քաղաքներ, որոնց աջակցում են եվրոպացի վերաբնակիչ ֆերմերային համայնքները։ Հնդիկ բանվորները, ովքեր երկաթուղու շինարարության ավարտից հետո չվերադարձան Հնդկաստան, առաջինն էին, որ այս քաղաքներում հիմնեցին խանութներ (դուկավալլահներ)[12][13]։

Գաղութատիրության ժամանակաշրջանում եվրոպական վերաբնակիչների ֆերմերային համայնքը և հնդկական դուվավալահները ստեղծեցին Քենիայի ժամանակակից պաշտոնական տնտեսության հիմքերը[14]։ Ասիական-քենիացի գործարարների ակնառու օրինակներից են Մանու Չանդարիան և Մադատալի Մանջին, ում բիզնեսներըը սկսվել են որպես դուվավալլաներ[15]]: Մինչ եվրոպացիներն ու հնդիկները 1920-ից 1963 թվականներին վայելում էին ուժեղ տնտեսական աճ, աֆրիկացիները զրկվեցին իրենց հողից, ամայեցվեցին հողերը, իսկ նրանց ստիպեցին աշխատել նվազագույն վարձատրությամբ՝ ծայրահեղ վատ աշխատանքային պայմաններում՝ ռասայական սեգրեգացիայի լավ կայացած համակարգի միջոցով[16]։

Քենիան ձեռք բերեց իր անկախությունը 1963 թվականին։ Նախագահ Ջոմո Քենյատտայի օրոք։ Քենիայի կառավարությունը նպաստեց Քենիայի տնտեսության աֆրիկացմանը[17]՝ առաջացնելով արագ տնտեսական աճ պետական ներդրումների, փոքր հողագործ գյուղատնտեսական արտադրության խրախուսման և մասնավոր, հաճախ օտարերկրյա, արդյունաբերական ներդրումների համար։ 1965 թվականին Թոմ Մբոյայի և Մվայ Կիբակիի հեղինակած ազդեցիկ նիստը ընդգծում է, որ Քենիան պետք է խուսափի և՛ Արևմուտքի կապիտալիստական տնտեսությունից, և՛ Արևելքի կոմունիզմից[18]։ Թերթը պնդում էր, որ Քենիան պետք է փոխարենը կենտրոնանա աֆրիկյան սոցիալիզմի վրա՝ միաժամանակ խուսափելով Քենիայի տնտեսական հարստությունը որևէ երկրի կամ երկրների խմբի հետ կապելուց[18]։ 1963-1973 թվականներին ՀՆԱ-ն աճել է տարեկան միջինը 6,6% տեմպերով։ 1970-ական թվականներին այն աճել է միջինը 7,2 տոկոսով։ Գյուղատնտեսական արտադրանքը նույն ժամանակահատվածում աճել է տարեկան 4,7%-ով, ինչը խթանվել է կալվածքների վերաբաշխման, մշակաբույսերի նոր տեսակների բաշխման և մշակության համար նոր տարածքների բացման հաշվին։ Այնուամենայնիվ, ՀՆԱ-ի աճի տեմպերը 1980-ականներին նվազել են մինչև տարեկան 4,2%, իսկ 1990-ականներին՝ տարեկան 2,2%[19]։

Քենիայի ներմուծման փոխարինման քաղաքականությունը, որը սկսվեց 1946 թվականին եվրոպական և ասիական ձեռնարկություններով, չհասցրեց Քենիայի արդյունաբերական բազայի վերափոխման ցանկալի արդյունքին։ 1970-ականների վերջերին նավթի գների աճը սկսեց Քենիայի արտադրական հատվածը դարձնել ոչ մրցակցային[20]։ Ի պատասխան՝ կառավարությունը զանգվածային միջամտություն սկսեց մասնավոր հատվածում։ Արտահանման խթանների բացակայությունը, ներմուծման խիստ հսկողությունը և արտարժույթի վերահսկումը դարձրեցին ներդրումների համար ներքին միջավայրն էլ ավելի պակաս գրավիչ[21]։

1980-ականներին և 1990-ականներին Քենիան կառուցվածքային ճշգրտման վարկեր ստորագրեց Համաշխարհային բանկի և ԱՄՀ-ի հետ, վարկերը պետք է տրվեին պայմանով, որ Քենիան ընդուներ կառավարության բարեփոխումներ, ազատ առևտրի և տոկոսադրույքների ռեժիմը և դեպի արտաքին ուղղվածություն ունեցող արդյունաբերական քաղաքականություն,ինչպես նաև այլ բարեփոխումներ[22][23]։

1991-ից 1993 թվականներին Քենիան ունեցել է իր ամենավատ տնտեսական ցուցանիշները անկախությունից ի վեր։ ՀՆԱ-ի աճը լճացել է, իսկ գյուղատնտեսական արտադրությունը կրճատվել է տարեկան 3,9% տեմպերով։ 1993 թվականի օգոստոսին գնաճը հասել է 100% ռեկորդային ցուցանիշի, իսկ կառավարության բյուջեի դեֆիցիտը կազմել է ՀՆԱ-ի 10%-ից ավելին[21]։ Այս խնդիրների արդյունքում երկկողմ և բազմակողմ դոնորները դադարեցրին իրենց օգնության ծրագրերը Քենիայում 1991 թվականին[24]։

1993 թվականին Քենիայի կառավարությունը սկսեց տնտեսական բարեփոխումների և ազատականացման հիմնական ծրագիր։ Ֆինանսների նոր նախարարը և Կենտրոնական բանկի նոր ղեկավարը Համաշխարհային բանկի և Արժույթի միջազգային հիմնադրամի (ԱՄՀ) աջակցությամբ ձեռնարկեցին մի շարք տնտեսական միջոցառումներ։ Կառավարությունը վերացրեց գների վերահսկողությունը և ներմուծման լիցենզավորումը, հանեց արտարժույթի վերահսկողությունը, մասնավորեցրեց մի շարք պետական սեփականություն հանդիսացող ընկերություններ, կրճատեց քաղաքացիական ծառայողների թիվը և ներդրեց պահպանողական հարկաբյուջետային և դրամավարկային քաղաքականություն։ 1994-ից 1996 թվականներին Քենիայի իրական ՀՆԱ-ի աճի տեմպը տարեկան միջինը կազմում էր 4%-ից մի փոքր ավելի[25]]:

Քենիայի տնտեսական ցուցանիշները անկախությունից ի վեր.

1997 թվականին, սակայն, տնտեսությունը մտավ աճի դանդաղման շրջան՝ մասամբ անբարենպաստ եղանակային պայմանների և տնտեսական ակտիվության նվազման պատճառով՝ 1997 թվականի դեկտեմբերի համընդհանուր ընտրություններից առաջ։ 1997 թվականի հուլիսին Քենիայի կառավարությունը հրաժարվեց կատարել ԱՄՀ-ի նկատմամբ ավելի վաղ ստանձնած պարտավորությունները՝ կառավարման բարեփոխումներ[26]։ Արդյունքում, ԱՄՀ-ն դադարեցրեց վարկավորումը երեք տարով, և Համաշխարհային բանկը դադարեցրեց 90 միլիոն դոլարի կառուցվածքային ճշգրտման վարկը[[27]:

Այնուհետև Քենիայի կառավարությունը բարեփոխման ուղղությամբ դրական քայլեր ձեռնարկեց, այդ թվում՝ 1997 թվականին հիմնելով Քենիայի Հակակոռուպցիոն մարմինը։ 2000 թվականի հուլիսին ԱՄՀ-ն ստորագրեց 150 մլն ԱՄՆ դոլար Աղքատության հաղթահարման և աճի ծրագիրը, իսկ Համաշխարհային բանկը կարճ ժամանակ անց՝ 157 մլն ԱՄՆ դոլար Տնտեսական և հանրային հատվածի բարեփոխումների վարկ։ Այնուամենայնիվ, երկուսն էլ ի վերջո կասեցվեցին[27] Despite setbacks, the process of reform established Kenya as East Africa's economic powerhouse and the region's business hub.[22]:

Տնտեսական աճը բարելավվել է 2003-ից մինչև 2008 թվականները ընկած ժամանակահատվածում[28]։

Երբ 2003 թվականին Կիբակին ստանձնեց իշխանությունը, նա անմիջապես ստեղծեց գանձապետարանում պարտքի կառավարման ազգային դեպարտամենտը, բարեփոխեց Քենիայի եկամուտների մարմինը (KRA)՝ ավելացնելու կառավարության եկամուտները, բարեփոխեց բանկային գործունեության վերաբերյալ ֆինանսական օրենքները, դուրս գրեց ռազմավարական հանրային ձեռնարկությունների պարտքերը և ապահովեց, որ կառավարության հարկային եկամուտների 30%-ը ներդրվի տնտեսական զարգացման ծրագրերում։ Այս բարեփոխումներով, որոնք առաջնորդվում էին Ազգային Ծիածան կոալիցիայի կառավարության կողմից, KRA-ն 2004 թվականին հավաքեց ավելի շատ հարկային եկամուտ, քան ակնկալվում էր։ Այնուհետև կառավարությունը ներդրումներ կատարեց ենթակառուցվածքներում։ Մինչև 2005 թվականը Քենիայի պետական պարտքը 2002 թվականին ՀՆԱ-ի 80%-ից նվազեց մինչև 2005 թվականին ՀՆԱ-ի 27%-ը։ Ֆինանսական հատվածը զգալիորեն բարելավվեց, և «Equity Bank Kenya» բանկը դարձավ Արևելյան Աֆրիկայի ամենամեծ բանկերից մեկը։ Տնտեսական աճը 2003-ի 2%-ից բարելավվել է 2007-ին հասնելով 7%-ի[29]։ 2008 թվականին աճը նվազել է մինչև 1%[30]՝ պայմանավորված 2007–2008 թվականների Քենիայի ճգնաժամի հետ, մինչև 2009-ից 2013 թվականներին միջինը 5% վերադաձրին[31][32]։ Այնուամենայնիվ, 2009-ին, երաշտի և համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամի պատճառով, ներմուծման բարձր ծախսերը, ինչպես նաև երկրի որոշ արտահանումների պահանջարկի անկումը հանգեցրին գյուղատնտեսության 2,7%-ով կրճատմանը։ 2013-ից 2018 թվականներին Հոբելյանական կուսակցության կառավարության օրոք, որը գլխավորում էր Ուհուրու Քենյատան, ՀՆԱ-ի միջին աճը գերազանցել է 5%-ը[33][34]։

Փոքր բիզնեսի աճը պայմանավորված է որոշակի բարելավմամբ[35]։ ՀՆԱ-ի իրական աճը (տարեկան) 2018 թվականի առաջին եռամսյակում կազմել է 5,7%, 2018 թվականի երկրորդ եռամսյակում՝ 6,0%, իսկ 2018 թվականի երրորդ եռամսյակում՝ 6,2%[36]։ Չնայած այս կայուն աճին, մտահոգությունները մնացին Քենիայի պարտքի կայունության, ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտի, հարկաբյուջետային համախմբման և եկամուտների աճի վերաբերյալ[37][38]։

Ստորև բերված աղյուսակը ցույց է տալիս Քենիայի ՀՆԱ-ն գնահատված Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից՝ փոխանակմամբ դրույքաչափերը Քենիայի շիլլինգի համար։

Տարի Անվանական ՀՆԱ (ԱՄՆ դոլար) ԱՄՆ դոլարի բորսա
1980 7,265 մլրդ 7,42 շիլլինգ
1985 6,135 մլրդ 16,43 շիլլինգ
1990 8,591 մլրդ 22,86 շիլլինգ
1995 9,046 մլրդ 50,42 շիլլինգ
2000 12,71 մլրդ 78,58 շիլլինգ
2005 18,74 մլրդ 75,55 շիլլինգ
2010 40 մլրդ 78,90 շիլլինգ
2015 63,77 մլրդ 96,85 շիլլինգ
2020 101,1 մլրդ 107 շիլլինգ

2030 տեսլականի պլան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2030 տեսալականի պլանը Քենիայի ներկայիս էկզոնոմիկ ապագայի նախագիծն է, որի նպատակն է ստեղծել բարգավաճ, գլոբալ մրցունակ երկիր՝ կյանքի բարձր որակով մինչև 2030 թվականը։ Ծրագիրը նպատակ ունի վերափոխել Քենիայի արդյունաբերությունը և շրջակա միջավայրը երեք ուղղություններով՝ տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական[39][40]։

Տնտեսական հենասյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տեսլական 2030-ը ձգտում է միջինը 10%-ից ավելի տնտեսական աճի 23 տարվա ընթացքում՝ սկսած 2007 թվականից։ Տնտեսական նպատակային ոլորտներն են զբոսաշրջությունը, գյուղատնտեսությունը, մեծածախ և մանրածախ առևտուրը, արտադրությունը, ՏՏ ծառայությունները և ֆինանսական ծառայությունները[41]։

Սոցիալական հենասյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիացիների կյանքի որակը բարելավելու համար Տեսլական 2030-ը նպատակ ունի բարելավել մարդկային և սոցիալական բարեկեցության ծրագրերը, մասնավորապես կրթությունը և ուսուցումը, առողջությունը, շրջակա միջավայրը, բնակարանաշինությունը և քաղաքաշինությունը, երեխաների սոցիալական զարգացումը, սպորտը[42]։

2018 թվականին Նախագահ Ուհուրու Քենյատան ստեղծեց Մեծ չորս օրակարգ՝ կենտրոնանալով համընդհանուր առողջապահության, արտադրության, մատչելի բնակարանների և սննդի անվտանգության վրա։

Քաղաքական հենասյուն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքական հենարանը նախատեսում է «ժողովրդավարական համակարգ, որը հիմնված է հիմնախնդիրների վրա, թափանցիկ, մարդակենտրոն, արդյունքների վրա հիմնված և հաշվետու է հանրություն ձևավորելու վրա»։ Այն ուղղված է հինգ հիմնական ոլորտներին. օրենքի գերակայությանը՝ համաձայն Քենիայի Սահմանադրության, ընտրական և քաղաքական գործընթացների, ժողովրդավարության և հանրային ծառայությունների մատուցմանը, թափանցիկությանը ու հաշվետվողականությանը, անվտանգությանը, խաղաղության ստեղծմանը և հակամարտությունների կառավարմանը[43]։

Արժույթ, փոխարժեք և գնաճ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիայի արժույթը տպագրվում է Քենիայի Կենտրոնական բանկի մանդատով[44]։ Բանկը սկսել է թղթադրամներ տպել 1996 թվականին։ Այդ ժամանակվանից ի վեր շրջանառվել են Քենիայի թղթադրամների և մետաղադրամների մի քանի տարբերակներ։ Քենիայի արժույթի ամենավերջին ձևավորումը եղել է 2019 թվականին[44]։

Քենիայի շիլլինգի փոխարժեքը 2003-ից 2010 թվականներին միջինը կազմել է մոտ 74-78 KSh78 ԱՄՆ դոլարի դիմաց[45]։

Միջին գնաճը 2005 թվականից մինչև 2015 թվականի հուլիսը կազմել է 8,5%[46] 2015 թվականի հուլիսին Քենիայում գնաճի մակարդակը գնահատվել է 6,62%[47]։

Կառավարության ֆինանսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Եկամուտներ և ծախսեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2006 թվականին Քենիայի կառավարության եկամուտը կազմել է 4,448 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, իսկ դրա գնահատված ծախսերը՝ 5,377 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Կառավարության բյուջեի մնացորդը, որպես համախառն ներքին արդյունքի տոկոս, բարելավվել է մինչև −2,1%՝ 2006 թվականին, −5,5%-ից 2004 թվականին[48]։

2012 թվականին Քենիան սահմանեց 14,59 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի բյուջե՝ մոտավորապես 12 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի պետական եկամուտով[49]։

2018 թվականի բյուջեի քաղաքականության հաշվետվությունը սահմանել է 30 միլիարդ ԱՄՆ դոլար բյուջե։ Կառավարության եկամուտը կազմել է մոտավորապես 29,5 միլիարդ ԱՄՆ դոլար, իսկ 5 միլիարդ դոլարի պակասուրդը փոխառվել է[50]։

2020 թվականի հունիսին ավարտված ֆինանսական տարում Քենիայի եկամուտների մարմինը հավաքագրեց հարկային եկամուտ, որը կազմում էր մոտավորապես 15 միլիարդ ԱՄՆ դոլար[51]։

Պետական պարտք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1982 թվականից Քենիայի պետական պարտքի հիմնական ցուցանիշները բարձրացել են կրիտիկական մակարդակներից՝ և՛ որպես ՀՆԱ-ի տոկոս, և՛ որպես պետական եկամուտների տոկոս[52]։

2002 թվականին՝ Դանիել Արապ Մոի կառավարման վերջին տարում, Քենիայի պետական պարտքը կազմում էր ՀՆԱ-ի գրեթե 80%-ը։ Ներքին գործերի վարչակարգի վերջին 10 տարիներին կառավարությունը իր ողջ եկամուտի 94%-ը ծախսում էր ԱՄՀ-ի, Համաշխարհային բանկի և արևմտյան այլ երկրներին աշխատավարձերի և պարտքերի սպասարկման վրա[53]։

2003 թվականին Մվայ Կիբակիի վարչակազմը հիմնեց պետական պարտքի կառավարման բաժին գանձապետական դեպարտամենտում՝ Քենիայի պարտքը կայուն մակարդակի հասցնելու համար.[54]։

2006 թվականին Քենիան ուներ 1,5 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտ։ Այս ցուցանիշը զգալի աճ էր 2005 թվականի համեմատ, երբ ընթացիկ հաշվի դեֆիցիտը կազմում էր 495 մլն ԱՄՆ դոլար։ 2006 թվականին ընթացիկ հաշվի մնացորդը որպես համախառն ներքին արդյունքի տոկոս կազմել է −4,2[48]:

2006 թվականին Քենիայի արտաքին պարտքը կազմել է 6,7 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ 2006 թվականին 25,83 մլրդ ԱՄՆ դոլար ՀՆԱ-ով պետական պարտքի մակարդակը կազմել է ՀՆԱ-ի 27%-ը[48]։

2011-ին ազգային գանձարանը նշեց, որ պարտքը աճում է՝ հասնելով ՀՆԱ-ի 40%-ի 2009 թվականի և ՀՆԱ-ի 54%-ի մինչև 2012 թվականը[55]։

2019-ին Քենիայի պարտքը աճել էր մինչև 50 միլիարդ ԱՄՆ դոլար բացարձակ՝ 98 միլիարդ դոլար ՀՆԱ-ի դիմաց։ Պետական պարտքի մակարդակը կազմել է ՀՆԱ-ի 51%[56]։

2021 թվականին Քենիայի պարտքը աճել է մինչև 65 միլիարդ ԱՄՆ դոլար բացարձակ՝ 101 միլիարդ ԱՄՆ դոլար ՀՆԱ-ի դիմաց։ Պետական պարտքի մակարդակը կազմել է ՀՆԱ-ի 65 տոկոսը 2021 թվականին[57][58]։

2011 թվականից ի վեր Քենիայի ամենամեծ երկկողմ վարկատուն Չինաստանն է, իսկ 1963 թվականից ի վեր ամենախոշոր բազմակողմ վարկատուն Համաշխարհային բանկն է[59]։

Որպես իր ֆինանսավորման ռազմավարությունները կառավարելու և դիվերսիֆիկացնելու ջանքերի մաս՝ Քենիայի կառավարությունը, Համաշխարհային բանկի աջակցությամբ, նախատեսում է թողարկել Աֆրիկայի առաջին կայունության հետ կապված պարտատոմսերը մինչև այս տարվա նոյեմբեր։ Այս պարտատոմսը, որն ուղղված է 500 միլիոն դոլարի հավաքագրմանը, կաջակցի ընդհանուր բյուջեին՝ միաժամանակ համապատասխանեցնելով բնապահպանական, սոցիալական, առողջապահական և էներգետիկ ոլորտներում նախապես որոշված կատարողական նպատակներին։ Թողարկումը 2025 թվականի հունիսին ավարտվող ֆինանսական տարվա համար ՀՆԱ-ի 3,9%-ի ակնկալվող բյուջեի դեֆիցիտը լուծելու ավելի լայն ռազմավարության մի մասն է և ներկայացնում է մայրցամաքի կայուն ֆինանսավորման զգալի զարգացում[60]։

Տնտեսական խթանման ծրագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիայի տնտեսական խթանման ծրագիրը ներդրվել է 2010–2011 թվականների բյուջեի ծրագրում[61] : Նախաձեռնությունը նպատակ ուներ խթանել տնտեսական ակտիվությունը Քենիայում՝ պարենային անապահովության, գյուղական շրջանների գործազրկության և թերզարգացման երկարաժամկետ լուծումներում՝ ներդրումների միջոցով։ Բարելավման հայտարարված նպատակները ներառում էին տարածաշրջանային զարգացում արդարության և սոցիալական կայունության, ենթակառուցվածքների, կրթության, մատչելի առողջապահական խնամքի, շրջակա միջավայրի պահպանության, տեղեկատվական և հաղորդակցության տեխնոլոգիաների կարողությունների և ՏՏ հասանելիության համար[62]։

Ինտեգրված ֆինանսական կառավարման տեղեկատվական համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինտեգրված ֆինանսական կառավարման տեղեկատվական համակարգը («IFMIS») գործարկվել է 2003 թվականին՝ որպես Քենիայի ֆինանսական տեղեկատվության և ծառայությունների թվային հարթակ, և հետագայում վերամշակվել է Ֆինանսների նախարարության կողմից՝ խարդախությունը և այլ սխալները զսպելու համար[63]։ «IFMIS-»ը հնարավորություն է տալիս բյուջեի ինտեգրված պլանավորումը՝ կապված պլանավորման քաղաքականության նպատակների և բյուջեի բաշխման հետ[64]։

Միջոցներ ոչ ֆորմալ հատվածի ընդգրկման համար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոչ ֆորմալ հատվածի ընդգրկման հիմնադրամն «FIIS»-ն է, որը թույլ է տալիս ոչ ֆորմալ տնտեսության բիզնեսին օգտվել վարկային ֆինանսավորման և այլ միջոցներից, ներառյալ ֆինանսական և բանկային ծառայությունները[65]։

Ներդրողների փոխհատուցման հիմնադրամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ներդրողների փոխհատուցման հիմնադրամը փոխհատուցում է ներդրողներին, ովքեր վնասներ են կրում լիցենզավորված ֆոնդային բրոքերի կամ դիլերի կողմից պարտականությունների խախտման հետևանքով, յուրաքանչյուր ներդրողի համար առավելագույնը 50,000 շիլլինգ[66]։

Արտաքին տնտեսական հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիայի արտահանում

Օտարերկրյա ներդրումները Քենիայում մնում են համեմատաբար թույլ՝ հաշվի առնելով նրա տնտեսության չափը և զարգացման մակարդակը։ 2022 թվականի դրությամբ Քենիայի ՕՈՒՆ ընդհանուր պաշարը կազմել է 10,4 միլիարդ ԱՄՆ դոլար՝ կազմելով երկրի ՀՆԱ-ի ընդամենը 9,5%-ը[67]։

Ներդրումներ են կատարվում Չինաստանից, Ճապոնիայից, Ռուսաստանից, ԱՄՆ-ից և Միացյալ Թագավորությունից, ի թիվս այլոց։ Քենիան հյուրընկալում է մի շարք օտարերկրյա բազմազգ ընկերությունների և միջազգային կազմակերպությունների, ինչպիսիք են Միավորված ազգերի կազմակերպության շրջակա միջավայրի ծրագիրը[68]։

Չինաստանի ներդրումներն ավելացել են, մինչդեռ արևմտյան երկրների, օրինակ՝ Միացյալ Թագավորության ներդրումները զգալիորեն նվազել են։ Աճել են նաև բազմակողմ գործակալությունների, մասնավորապես, Համաշխարհային բանկի և Զարգացման Եվրոպական հիմնադրամի ներդրումները։ Ներկայումս ամենաակտիվ ներդրողները չինացիներն են։ Քենիան ակտիվ է տարածաշրջանային առևտրային բլոկների շրջանակներում, ինչպիսիք են Արևելյան և Հարավային Աֆրիկայի ընդհանուր շուկան և Արևելյան Աֆրիկայի Համայնքը, Քենիա-Ուգանդա-Տանզանիա- Ռուանդա-Բուրունդի -Հարավային Սուդա համագործակցությունը։ Վերջինիս նպատակն է ստեղծել իր անդամ երկրների ընդհանուր շուկան՝ Եվրամիության օրինակով[48]։ Ինտեգրմանն ուղղված առաջին քայլերից է դաշինքի մաքսային միությունը, որը վերացրել է ապրանքների մաքսատուրքերը և անդամների միջև ոչ սակագնային առևտրային խոչընդոտները։

Արտահանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիայից հիմնականում արտահանում են այգեգործական ապրանքներն ու թեյ։ 2005 թվականին այս ապրանքների ընդհանուր արժեքը կազմել է 1150 միլիոն ԱՄՆ դոլար, ինչը մոտ 10 անգամ գերազանցում է Քենիայի երրորդ ամենաթանկ արտահանման՝ սուրճի արժեքին։ Քենիայի մյուս նշանակալի արտահանումներն են նավթամթերքները, ձուկը, ցեմենտը, պիրետրումը և սիսալը։ Ներմուծման առաջատարներն են հում նավթը, քիմիական նյութերը, արտադրված ապրանքները, մեքենաները և տրանսպորտային սարքավորումները։ Աֆրիկան Քենիայի ամենամեծ արտահանման շուկան է, որին հաջորդում է Եվրամիությունը[48]։

Արտահանման հիմնական ուղղություններն են Ուգանդան, Տանզանիան, Միացյալ Թագավորությունը և Նիդեռլանդները։ Հիմնական մատակարարներն են Չինաստանը, Հնդկաստանը, Արաբական Միացյալ Էմիրությունները, Սաուդյան Արաբիան և Հարավային Աֆրիկան։ Քենիայի հիմնական արտահանումը դեպի Միացյալ Նահանգներ հագուստներն են, որոնք վաճառվում են Աֆրիկայի աճի և հնարավորությունների ակտի պայմաններով։ Չնայած դրան, Քենիայի հագուստի արդյունաբերությունը պայքարում է իր դիրքերը պաշտպանելու ասիական մրցակցության դեմ և առևտրային դեֆիցիտ է ունենում Միացյալ Նահանգների հետ։ Քենիայի բազմաթիվ խնդիրներ՝ կապված ապրանքների արտահանման հետ, տնտեսագետները կարծում են, որ պայմանավորված են այն փաստով, որ Քենիայի արտահանումները էժան ապրանքներ են, որոնք զգալի գումարներ չեն բերում երկիր[48]։

Քենիան գերիշխող առևտրային գործընկերն է Ուգանդան (12.3% արտահանում, 15.6% ներմուծում) և Ռուանդան (30.5% արտահանում, 17.3% ներմուծում)[69][70]։

Առևտրի հաշվեկշիռ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիան սովորաբար ունի զգալի առևտրային դեֆիցիտ։ Առևտրային հաշվեկշիռը լայնորեն տատանվում է, քանի որ Քենիայի հիմնական արտահանումը առաջնային ապրանքներն են, որոնք ենթակա են ինչպես համաշխարհային գների, այնպես էլ եղանակի ազդեցությանը։ 2005 թվականին Քենիայի արտահանումից ստացված եկամուտը կազմում էր մոտ 3,2 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ Ներմուծման համար վճարը կազմել է մոտ 5,7 մլրդ ԱՄՆ դոլար՝ ապահովելով մոտ 2,5 մլրդ ԱՄՆ դոլարի առևտրային դեֆիցիտ[48]։

Օտարերկրյա ներդրումների քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օտարերկրյա ներդրումների վերաբերյալ Քենիայի քաղաքականությունը, ընդհանուր առմամբ, բարենպաստ է եղել անկախությունից ի վեր՝ ձեռնարկությունների աֆրիկյանացմանը նպաստելու նպատակով՝ սահմանափակումների ժամանակ առ ժամանակ խստացմամբ։ Օտարերկրյա ներդրողներին երաշխավորվել է սեփականության իրավունքը և շահաբաժինները, ռոյալթիները և կապիտալը փոխանցելու իրավունքը[48]։

Քենիան ներկայումս օտարերկրյա ուղղակի ներդրումների ամենակարևոր աղբյուրն է Ուգանդայում և Ռուանդայում։ Ուգանդան և նրա հարակից շրջանները Քենիայի արտադրանքի արտահանման հիմնական ուղղություններն են[71]։ Քենիան ավելի շատ հաջողություններ է գրանցել իր տնտեսության և կյանքի որակի մակարդակի բարձրացման հարցում, քան Սահարայի Աֆրիկայում գտնվող իր շատ հարևաններ[48]։

Արդյունաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գյուղատնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծաղիկների արտադրություն
Թեյի ֆերմա, Կերիչո շրջան

Քենիայի արտադրանքը 2018 թվական 2 մլն տոննա շաքարեղեգ, 4 միլիոն տոննա եգիպտացորեն, 1,8 միլիոն տոննա կարտոֆիլ, 1,4 միլիոն տոննա բանան, 946 հազար տոննա կասավա, 871 հազար տոննա քաղցր կարտոֆիլ, 775 հազար տոննա մանգո (ներառյալ մանգոստին և գուավա), 765 հազար տոննա լոբի, 599 հազար տոննա լոլիկ, 674 հազար տոննա կաղամբ; 492 հազար տոննա թեյ (աշխարհի 3-րդ խոշորագույն արտադրողը, կորցնելով միայն Չինաստանին և Հնդկաստանին), 349 հազար տոննա արքայախնձոր, 336 հազար տոննա ցորեն, 239 հազար տոննա գազար, 233 հազար տոննա ավոկադո, 206 հազար տոննա սորգո, 188 հազար տոննա ձմերուկ, 179 հազար տոննա սիսեռ, 169 հազար տոննա սպանախ, 131 հազար տոննա պապայա, 92 հազար տոննա կոկոս, եւ 41 հազար տոննա սուրճ[72]։ Գյուղատնտեսությունը երկրորդ խոշոր ներդրողն է Քենիայի ՀՆԱ-ում՝ սպասարկման ոլորտից հետո, չնայած Քենիայի ընդհանուր հողատարածքի միայն 15%-ն ունի բավարար բերրիություն և անձրևներ՝ գյուղատնտեսության համար, և միայն 7 կամ 8%-ը կարող է դասակարգվել որպես առաջին կարգի հողատարածք։ 2006 թվականին աշխատող քենիացիների գրեթե 75%-ն իր ապրուստը վաստակում էր հողի վրա՝ համեմատած 1980 թվականի 80%-ի հետ[48]։ Գյուղատնտեսության ընդհանուր արտադրանքի մոտ կեսը կազմում է ոչ շուկայական գոյատևման արտադրանքը։

2005 թվականին գյուղատնտեսությունը, ներառյալ անտառային տնտեսությունը և ձկնորսությունը, կազմում էին ՀՆԱ-ի մոտ 24%-ը, ինչպես նաև աշխատավարձի զբաղվածության 18%-ը և արտահանումից ստացված եկամուտների 50%-ը։ Նույն տարում այգեգործությանը բաժին է ընկել 23%-ը, իսկ թեյինը՝ 22%-ը արտահանման ընդհանուր եկամուտում։ Քենիայի գյուղատնտեսության հիմնական կանխիկ մշակաբույսերն են թեյը, այգեգործական արտադրանքը և սուրճը։ Սուրճի նշանակությունը նվազել է համաշխարհային գների անկման պատճառով՝ կազմելով արտահանման եկամուտների ընդամենը 5%-ը 2005թվականին։ Հիմնական պարենային ապրանքների, ինչպիսին է եգիպտացորենի արտադրությունը ենթարկվում է եղանակի հետ կապված կտրուկ տատանումների։ Արտադրության անկումը նաև պարբերաբար պարենային օգնության կարիք է զգում։ 2004 թվականին Քենիայում ընդհատվող երաշտների պատճառով օգնություն էր անհրաժեշտ 1,8 միլիոն մարդու։ Այնուամենայնիվ, գյուղատնտեսության ոլորտին տրամադրվող վարկերի ընդլայնումը ֆերմերներին հնարավորություն է տվել ավելի լավ հաղթահարել բնապահպանական և գնագոյացման ռիսկերը[48]։

Թեյը, սուրճը, եգիպտացորենը և ցորենը աճեցվում են բերրի լեռներում՝ Աֆրիկայի գյուղատնտեսական արտադրության ամենահաջող շրջաններից մեկում։ Անասնաբուծությունը գերակշռում է հյուսիսից և արևելքից գտնվող կիսաչորային սավաննայում։ Կոկոսյան ընկույզ, արքայախնձոր, հնդկական ընկույզ, բամբակ, շաքարեղեգ և եգիպտացորեն աճեցվում են ստորին հատվածներում[48]։

Անտառային տնտեսություն և ձկնորսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռեսուրսների դեգրադացիան կրճատել է անտառտնտեսությունից ստացվող արտադրանքը։ 2004 թվականին փայտի արտադրություն հեռացումը կազմել է 22,162,000 խմ։ Ձկնորսությունը տեղական նշանակություն ունի Վիկտորիա լճի շրջակայքում և ունի պոտենցիալ Տուրկանա լճում։ Քենիայի ընդհանուր որսը 2004 թվականին կազմել է 128,000 մետրիկ տոննա։ Այնուամենայնիվ, ձկնորսության արտադրանքը նվազել է էկոլոգիական խանգարումների պատճառով։ Աղտոտվածությունը, գերձկնորսությունը և չարտոնված ձկնորսական սարքավորումների օգտագործումը հանգեցրել են որսերի անկմանը և վտանգել տեղական ձկնատեսակներին[48]։

Հանքարդյունաբերություն և օգտակար հանածոներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սոդա Աշ գնացք, Մագադի լիճ, Քաջիադո շրջան

Քենիան չունի նշանակալի օգտակար հանածոներ։ Հանքարդյունաբերության ոլորտը աննշան ներդրում ունի տնտեսության մեջ՝ կազմելով ՀՆԱ-ի 1%-ից պակաս։ Դրա մեծ մասը նպաստում է Սոդա Աշը Մագադի լճում՝ հարավ-կենտրոնական Քենիայում։ Հիմնականում Սոդայի Աշի արդյունահանման աճի շնորհիվ 2005 թվականին Քենիայում հանքանյութերի արտադրությունը հասավ ավելի քան 1 միլիոն տոննայի։ Վերջին տարիների Քենիայի խոշորագույն օտարերկրյա ներդրումային նախագծերից մեկը Մագադի ծրագրված ընդլայնումն է։ Բացի սոդայից, արտադրվող հիմնական օգտակար հանածոներն են կրաքարը, ոսկին, աղը, մեծ քանակությամբ նիոբիում, ֆտորսպին և վառելիք[48]։

Բոլոր չարդյունահանված օգտակար հանածոները պետական սեփականություն են՝ համաձայն հանքարդյունաբերության մասին օրենքի։ Շրջակա միջավայրի և բնական պաշարների նախարարությանը կից հանքերի և երկրաբանության վարչությունը վերահսկում է օգտակար հանածոների որոնումը և շահագործումը[48]։

Արդյունաբերություն և արտադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև Քենիան Արևելյան Աֆրիկայի արդյունաբերական առումով ամենազարգացած երկիրն է, այնուամենայնիվ, արտադրությունը կազմում է ՀՆԱ-ի միայն 14%-ը։ Սա ընդամենը մի փոքր աճ է անկախությունից ի վեր։ Անկախությունից անմիջապես հետո ոլորտի արագ ընդլայնումը լճացավ 1980-ականներին՝ խոչընդոտվելով հիդրոէլեկտրակայանի դեֆիցիտի, էներգիայի բարձր ծախսերի, քայքայված տրանսպորտային ենթակառուցվածքի և էժան ներմուծման դեմպինգի պատճառով։ Այնուամենայնիվ, ուրբանիզացիայի շնորհիվ արդյունաբերության և արտադրության ոլորտները դառնում են ավելի կարևոր Քենիայի տնտեսության համար, և դա արտացոլվել է մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ի աճով։ Արդյունաբերական գործունեությունը, որը կենտրոնացած է երեք խոշորագույն քաղաքային կենտրոնների շուրջ՝ Նայրոբի, Մոմբասա և Կիսումու, գերակշռում են սննդի վերամշակման արդյունաբերություններում, ինչպիսիք են հացահատիկի աղացումը, գարեջրի արտադրությունը, շաքարեղեգի մանրացումը և այլն։ Քենիան ունի նաև նավթավերամշակման գործարան, որը ներկրված հում նավթը վերամշակում է նավթամթերքների՝ հիմնականում ներքին շուկայի համար։ Բացի այդ, զգալի և ընդլայնվող ոչ ֆորմալ հատվածը զբաղվում է կենցաղային ապրանքների, ավտոմոբիլների մասերի և գյուղատնտեսական գործիքների փոքրածավալ արտադրությամբ[48]։

Քենիայի ընդգրկումը՝ ԱՄՆ կառավարության Աֆրիկայի աճի և հնարավորությունների մասին ակտի շահառուների թվում, խթանեց արտադրությունը։ Քանի որ օրենքը ուժի մեջ է մտել 2000 թվականին, Քենիայի հագուստի վաճառքը Միացյալ Նահանգներին աճել է 44 միլիոն ԱՄՆ դոլարից մինչև 270 միլիոն ԱՄՆ դոլար՝ 2006 թվականին։ Արտադրությունն ուժեղացնելու այլ նախաձեռնությունները ներառում են բարենպաստ հարկային միջոցներ, ներառյալ կապիտալ սարքավորումների և այլ հումքի համար տուրքերի բացակայությունը[48]։

Էներգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիայի էլեկտրամատակարարման ամենամեծ հատվածը գալիս է վերին Տանա գետ (Քենիա)|Տանա գետի ամբարտակների վրա գտնվող հիդրոէլեկտրակայաններից, ինչպես նաև արևմուտքում գտնվող «Turkwel Gorge Dam»-ից։ Ափին գտնվող նավթային կայանը, Օլկարիա երկրաջերմային կայանները և Ուգանդա ներմուծվող էլեկտրաէներգիան կազմում են հաշվեկշիռը։ Քենիայի դրված հզորությունը 2001-ից 2003 թվականներին կազմել է տարեկան 1142 մեգավատ։ Պետական «Kenya Electricity Generating Company»-ը, որը հիմնադրվել է 1997 թվականին «Kenya Power Company» անունով, զբաղվում է էլեկտրաէներգիայի արտադրությամբ, մինչդեռ Kenya Power and Lighting Company-ն իրականացնում է փոխանցումը և բաշխումը[73]։

Էլեկտրաէներգիայի պակասը պարբերաբար տեղի է ունենում, երբ երաշտը նվազեցնում է ջրի հոսքը։ Օրինակ, 1997 և 2000 թվականներին երաշտը հանգեցրեց էլեկտրաէներգիայի խիստ ռացիոնալացմանը, որը տևեց տնտեսապես վնասաբեր 12 ժամ։ Հաճախակի անջատումները և էլեկտրաէներգիայի բարձր ծախսերը մնում են լուրջ խոչընդոտներ տնտեսական գործունեության համար։ Հարկային և այլ զիջումներ նախատեսվում են խրախուսելու հիդրոէլեկտրաէներգիայի և երկրաջերմային էներգիայի մեջ ներդրումները, որոնք Քենիայում եղել են առաջնային[48]։

Քենիան ներկայումս ներմուծում է հում նավթի բոլոր պահանջները, ընդ որում նավթը կազմում է ներմուծման ազգային օրինագծի 20%-ից 25%-ը։ Ածխաջրածնի պաշարներ են հայտնաբերվել Քենիայի հյուսիսային կիսաչորային շրջանում՝ մի քանի տասնամյակ ընդհատվող հետախուզումներից հետո։ Շարունակվում են նաև օֆշորային որոնողական աշխատանքները։ Նավթամշակման գործարանի արտադրանքը տեղափոխվում է Քենիայի Մոմբասա-Նայրոբի խողովակաշարով[48]։ Այնուամենայնիվ, նավթավերամշակման գործարանը ներկայումս չի գործում։

Զբոսաշրջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

էքսկուրսավարով Էքսկուրսիաներ
Հանգստի գոտի

Քենիայի կախվածությունը զբոսաշրջությունից տարիների ընթացքում զգալիորեն նվազել է։ 2019 թվականին օտարերկրյա զբոսաշրջային եկամուտները կազմել են 1,76 միլիարդ դոլար՝ կազմելով Քենիայի ՀՆԱ-ի միայն 1,6%-ը և Արևելյան Աֆրիկայում միջազգային զբոսաշրջության բոլոր եկամուտների մոտավորապես 12%-ը[74]։

Քենիայում աճող միջին խավը նաև հանգեցրել է ներքին զբոսաշրջության զգալի աճի տարիների ընթացքում։ Ներքին զբոսաշրջության այս կայուն աճը հակասում է ընտրությունների կամ ահաբեկչական հարձակումների խառնաշփոթին։ 2014 թվականին առաջին անգամ Քենիայի վիճակագրության ազգային բյուրոյի տվյալները ցույց տվեցին, որ հյուրանոցային սենյակներում տեղավորված քենիացիների թիվն ավելի բարձր է, քան օտարերկրյա զբոսաշրջիկներինը՝ մատնանշելով ներքին զբոսաշրջության աճող նշանակությունը և ընդգծելով, որ կառավարությունը պետք է կենտրոնանա դրա վրա։ ներքին զբոսաշրջության խթանում միջազգային այցելուների նկատմամբ՝ որպես զբոսաշրջության ոլորտում ավելի կայուն աճ ապահովելու միջոց[75]։ 2018 թվականին ներքին զբոսաշրջիկների մահճակալների զբաղվածությունը կազմել է երկրում մահճակալների ընդհանուր զբաղվածության 52,9%-ը[76]։

Քենիան առաջարկում է բազմաթիվ խոշոր ազգային պարկեր՝ լանդշաֆտների լայն տեսականիով։ Բացի ափից, կան մեծ անապատներ, տափաստաններ և լեռներ։ Ազգային պարկերը և բնական արգելոցները պարունակում են բազմաթիվ կենդանատեսակներով բնական միջավայրեր[74]։

Ֆինանսական ծառայություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիան Արևելյան Աֆրիկայի կենտրոնն է ֆինանսական ծառայությունների համար։ Նայրոբիի ֆոնդային բորսան (NSE) Աֆրիկայում շուկայական կապիտալիզացիայի առումով զբաղեցնում է 4-րդ տեղը։

Քենիայում բանկային ոլորտը կարգավորվում է Քենիայի Կենտրոնական բանկի կողմից։ Քենիայի բանկային հատվածում հիմնականում գերակշռում են տեղական առևտրային բանկերը, մասնավորապես՝ «Equity Bank», «Kenya Commercial Bank», «NCBA Bank», «Diamond Trust Bank», «Cooperative Bank» և «National Bank»: Քենիայի Առևտրային բանկը 2023 թվականի դրությամբ Քենիայի ամենամեծ բանկն է ակտիվների չափով և մասնաճյուղային ցանցով[77]։ Քենիան վայելում է մի շարք բարձրակարգ հաշվապահական ընկերությունների ներկայությունը։ «Big Four» ընկերությունները, «Mazars», «Grant Thornton International» և «PKF International» ակտիվորեն գործում են ֆինանսական համակարգում և հաճախ պատասխանատու են աուդիտի համար[78]։

Նավաշինություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիայի առաջին առևտրային չափի նավը, որը կառուցվել է զրոյից, ոչ միայն Քենիայում, այլև ամբողջ Արևելյան Աֆրիկայում, գործարկվել է 2023 թվականի հոկտեմբերին[79][80]։ 1800 տոննա կշռող նավը՝ MV Uhuru II, բեռներ և նավթ է տեղափոխում Վիկտորիա լճով[79][80]։

Աշխատանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2022 թվականին Քենիայի աշխատուժը ներառում էր մոտ 24 միլիոն աշխատող։ Վերջին տարիներին Քենիայի աշխատուժի մեծ մասը գյուղերից տեղափոխվել է այնպիսի քաղաքներ, ինչպիսին է Նայրոբին, քանի որ Քենիան գնալով ավելի ու ավելի է ուրբանիզացվում[48]։

Քենիայում աշխատուժի մասնակցության մակարդակը հաստատուն է եղել 1997-ից 2010 թվականներին և՛ կանանց, և՛ տղամարդկանց համար։ 1997 թվականին կանանց 65%-ը զբաղված էր աշխատանքի որոշակի տեսակներով, իսկ տղամարդկանց 76%-ը։ 2005 թվականին կանանց 60%-ը և տղամարդկանց 70%-ը աշխատուժի մեջ էին, ինչը փոքր-ինչ ավելացավ՝ հասնելով կանանց 61%-ի և տղամարդկանց 72%-ի՝ 2010 թվականին[81]։

Վերջին 20 տարիների ընթացքում շատ քենիացիներ հեռացել են ընտանեկան հողագործությունից՝ դեպի վարձու աշխատուժ, փոքր բիզնեսի ձեռներեցություն և ոչ ֆորմալ աշխատանք։ 1989 թվականին 7,3 միլիոն աշխատող ընդհանուր բնակչությունից 4,5 միլիոն քենիացիներ աշխատում էին ընտանեկան ֆերմաներում։ 2009 թվականին ընդամենը 6,5 միլիոն քենիացի 14,3 միլիոն աշխատող ընդհանուր բնակչությունից աշխատում էր ընտանեկան ֆերմաներում։ Նրանցից 3,8 միլիոնը կանայք էին, 2,7 միլիոնը՝ տղամարդիկ[82]։

Համաշխարհային բանկի 2012-ի Քենիայի տնտեսական թարմացման համաձայն, ժամանակակից աշխատավարձով աշխատատեղերը ներառում են «ինժեներ, հեռահաղորդակցության մասնագետ, կտրատած ծաղիկների աշխատող, ուսուցիչ, շինարարական աշխատող, տնային տնտեսուհիներ, մասնագետներ, ցանկացած արդյունաբերական և արտադրական աշխատանք, ինչպես նաև նավահանգստի և նավահանգստի աշխատողներ»։ 1989 թվականին ընդամենը 1,9 միլիոն քենիացի կար վարձու աշխատանքի մեջ։ 2009 թվականին այս թիվն ավելացել է մինչև 5,1 միլիոն, ընդ որում 3,4 միլիոն տղամարդ և 1,3 միլիոն կին աշխատել են վարձու աշխատատեղերում[82]։

Ոչ ֆորմալ տնտեսություն («Ջուա Կալի»)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիայում «Ջուա Կալի» հատվածը ոչ ֆորմալ տնտեսության այլ անունն է, որը նաև նկարագրվում է որպես ոչ գյուղատնտեսական ինքնազբաղվածություն[82] «Jua Kali is Swahili» նշանակում է «տաք արև» և վերաբերում է այն գաղափարին, որ ոչ ֆորմալ տնտեսության աշխատողներն աշխատում են կատաղի արևի տակ:.[83]:Ոչ ֆորմալ հատվածը բաղկացած է օրինականորեն չճանաչված և չկարգավորված ինքնազբաղվածությունից և վարձու զբաղվածությունից։ Արդյունքում, ոչ ֆորմալ հատվածի զբաղվածությունը չի նպաստում Քենիայի ՀՆԱ-ին[83]։ Ոչ գյուղատնտեսական ինքնազբաղվածությունը 1989 թվականից մինչև 2009 թվականն աճել է։

Համաշխարհային բանկը բնութագրում է ոչ գյուղատնտեսական ինքնազբաղվածությունը՝ ներառելով այնպիսի աշխատատեղեր, ինչպիսիք են «փողոցային վաճառողը, խանութի սեփականատերը, դերձակագործը, օգնականը, ձկնաբուծականը, սննդի մատակարարը և այլն»։ Ոչ ֆերմերային ինքնազբաղվածությունը 1989 թվականին 0,9 մլն աշխատողից աճել է մինչև 2,7 մլն 2009 թվականին։ Տղամարդիկ կազմում են 1,4 մլն աշխատող, իսկ կին աշխատողները` 1,3 մլն[82]։

2009 թվականի դրությամբ Քենիայի ոչ ֆորմալ տնտեսությունը կազմում է երկրի ընդհանուր զբաղվածության մոտ 80%-ը։ Ոչ ֆորմալ աշխատողների մեծամասնությունը ինքնազբաղված է, քիչ ձեռնարկատերեր են աշխատում ուրիշներին։ Ոչ ֆորմալ հատվածը նպաստում է տնտեսական գործունեությանը, որը հավասար է Քենիայի ընդհանուր ՀՆԱ-ի 35%-ին և ունի իր սեփական ոչ պաշտոնական ֆինանսական կառուցվածքը՝ պտտվող խնայողությունների և վարկերի ասոցիացիաների տեսքով։ Այս հատվածը եկամուտ է ապահովում հիմնականում ցածր սոցիալ-տնտեսական խմբերի ներկայացուցիչների համար[83]։

Ոչ ֆորմալ տնտեսության թերությունները ներառում են մաքսանենգության և հարկերից խուսափելու խթանումը և սոցիալական և իրավական պաշտպանության բացակայությունը։ Ոչ ֆորմալ հատվածի ներկայացուցիչների մեծ մասն ունի ցածր կրթական մակարդակ։ Կրթության ծախսերի աճը և ապագա զբաղվածության վերաբերյալ անորոշությունը պատճառ են դարձել, որ շատ աշխատողներ մուտք գործեն ոչ ֆորմալ տնտեսություն՝ ավելի ցածր մուտքի վճարների, ինչպես նաև ավելի կարճ և գործնական ուսուցման և աշկերտության պատճառով[84]։

Մարդկային կապիտալ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քենիան ունի Աֆրիկայի լավագույն մարդկային կապիտալներից մեկը։ Համաշխարհային բանկի 2019 թվականի մարդկային կապիտալի ինդեքսով (HCI), որը չափում է հաջորդ սերնդի մարդկային կապիտալը, Քենիան առաջին տեղն է զբաղեցրել Ենթասահարյան Աֆրիկայում՝ 0,52 HCI գնահատականով։ Ցուցանիշը միավորել է մի քանի հիմնական ցուցանիշներ, ինչպիսիք են դպրոցական ընդգրկվածությունը, երեխաների գոյատևումը, ուսման որակը, առողջ աճը և մեծահասակների գոյատևումը մեկ ինդեքսում, որը տատանվում է 0-1-ի միջև[85]։

Մարտահրավերներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տնտեսության՝ գյուղատնտեսության, համար անձրևից մեծ կախվածությունը նրան խոցելի է դարձնում երաշտի ժամանակ՝ բարձր գնաճի ժամանակաշրջանների համար[86]։ Գյուղատնտեսության ոլորտում աշխատում է ընդհանուր աշխատուժի մոտ 33%-ը[87]։

Քենիայի տնտեսական ցուցանիշները երկար ժամանակ խոչընդոտվել էին տարբեր գործոնների պատճառով. բնակչության աճի, որը գերազանցել է տնտեսական աճին, երկարատև երաշտների, որոնք պահանջում են էներգիայի ռացիոնալացում, ենթակառուցվածքների վատթարացում։ Այս հարցերից մի քանիսը լուծվել են քաղաքականությունների կողմից՝ ՀՆԱ-ի աճի, բնակչության աճի դանդաղման, ենթակառուցվածքի արագ բարելավումների և ավելի կայուն էլեկտրամատակարարման միջոցով էլեկտրաֆիկացման տեմպերի ավելացման հետ։

Վատ կառավարումն ու կոռուպցիան նույնպես բացասաբար են ազդել աճի վրա՝ թանկացնելով ու բարդացնելով բիզնեսով զբաղվելը Քենիայում[88]։

Չնայած այս մարտահրավերներին, քենիացիների երկու երրորդն ակնկալում է, որ առաջիկա տասնամյակներում կբարելավվեն իրենց կենսապայմանները[89]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 «World Bank Open Data». World Bank Open Data. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 19-ին.
  2. ↑ «Kenya Tops Angola as Sub-Saharan Africa's No. 3 Economy». Bloomberg.com (անգլերեն). 2020 թ․ հունիսի 5. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 6-ին.
  3. ↑ «Kenya Company Registration». Healy Consultants. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  4. ↑ «Kenya Economic Survey 2018». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  5. ↑ «Kenyan tech startups scoop half of Africa's funding in six months of 2018». Capital Business Kenya. 2018 թ․ հուլիսի 10. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 14-ին.
  6. ↑ «KENYA STARTUP ECOSYSTEM OVERVIEW». VC4A. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 14-ին.
  7. ↑ «Doing Business in Kenya - World Bank Group». doingbusiness.org. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
  8. ↑ «ZANG HE LIVED FOR ONE YEAR IN KENYA IN 1417». malindikenya.net. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  9. ↑ «The History of the Vasco da Gama Pillar». Kenya Travel Sites. 2011 թ․ դեկտեմբերի 15. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 «The Portuguese in Africa in the 19th Century». Jim Jones. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  11. ↑ «THE LUNATIC EXPRESS». The Agora. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  12. ↑ Spencer, Ian (1980). «Settler Dominance, Agricultural Production and the Second World War in Kenya». The Journal of African History. 21 (4): 497–514. doi:10.1017/S0021853700018715. JSTOR 182007. S2CID 162566026.
  13. ↑ «Construction of the Kenya-Uganda Railway». enzimuseum.org. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  14. ↑ «European settler farming». eLimu. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  15. ↑ Himbara, David (1993). «Myths and Realities of Kenyan Capitalism». Journal of African Political Economy. 31 (1): 93–107. JSTOR 161345.
  16. ↑ «Racial Discrimination In Kenya During the Colonial Period» (PDF). Ruth Catherine Cheruiyot Oklahoma State University,StillWater 1974. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  17. ↑ «Sessional-Paper-No-10(1965) African Socialism and its Application to Planning in Kenya» (PDF). Tom Mboya and Mwai Kibaki-Kenya Government 1965. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 «Sessional-Paper-No-10 (1965) African Socialism and its Application to Planning in Kenya pg 16,Relationship With Other Countries» (PDF). Kenya Government 1965. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  19. ↑ MWANGI S. KIMENYI; FRANCIS M. MWEGA; NJUGUNA S. NDUNG'U (2016 թ․ մայիս). «The African Lions: Kenya country case study» (PDF). The Brookings Institution. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 23-ին.
  20. ↑ Meilink, Henk A. (1982 թ․ հունիս). «The effects of import-substitution: the case of Kenya's manufacturing sector». Meilink, Henk A. (1982) Nairobi: Institute for Development Studies, University of Nairobi. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 «Kenya (05/07/12)». U.S. Department of State. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  22. ↑ 22,0 22,1 «Conditions for economic growth have improved in Kenya, but challenges remain». Oxford Business Group (անգլերեն). 2018 թ․ նոյեմբերի 5. Վերցված է 2020 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  23. ↑ «Kenya's Trade Liberalization of the 1980s and 1990s:Policies, Impacts, and Implications» (PDF). Carnegie Endowment For International Peace. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 10-ին.
  24. ↑ Greenhouse, Steven (1991 թ․ նոյեմբերի 27). «Aid Donors Insist on Kenya Reforms». New York Times Archives STEVEN GREENHOUSE 27 NOV. 1991. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  25. ↑ David Bigman (2002). Globalization and the Developing Countries: Emerging Strategies for Rural Development and Poverty Alleviation. CABI. էջ 136. ISBN 978-0-85199-575-5.
  26. ↑ «Nairobi halts IMF and World Bank reforms». independent.co.uk. 1993 թ․ մարտի 24. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  27. ↑ 27,0 27,1 «Kenya: World Bank, IMF Suspend Financial Aid to Kenya». allafrica.com. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  28. ↑ «ECONOMIC RECOVERY STRATEGY FOR WEALTH AND EMPLOYMENT CREATION 2003 - 2007» (PDF). Kenya Government 2003. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  29. ↑ «Kenya Vision 2030» (PDF). Kenya Government 2007. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  30. ↑ «The Impact of Election (2007/2008) Violence on Kenya's Economy: Lessons Learned?» (PDF). Dr. Kiti Reginah M.K Kitiabi (PhD),ke.boell.org. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  31. ↑ «Economic Survey 2018». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  32. ↑ «Kenya After Kibaki». New African Magazine. 2012 թ․ մայիսի 8. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  33. ↑ «Kenya Overview 2013-2018». World Bank. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 30-ին.
  34. ↑ «Kenya Economic Survey 2018». KNBS,REPUBLIC OF KENYA. 2018 թ․ ապրիլի 25. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.(չաշխատող հղում)
  35. ↑ «Kenya Economic Update:Kenya's Economy Poised to Rebound in 2018 and Remain Robust through 2020» (PDF). World Bank. 2018 թ․ հոկտեմբերի 11. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  36. ↑ «The Draft 2019 Budget Policy Statement Note» (PDF). Cytonn Kenya. 2019 թ․ փետրվարի 11. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  37. ↑ «2019 BUDGET POLICY STATEMENT». The National Treasury,Republic of Kenya. 2019 թ․ փետրվարի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  38. ↑ «The Draft 2019 Budget Policy Statement Note» (PDF). Cytonn Kenya. 2019 թ․ փետրվարի 11. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  39. ↑ Vision 2030 http://www.vision2030.go.ke/index.php Արխիվացված 15 Դեկտեմբեր 2012 Wayback Machine
  40. ↑ «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)
  41. ↑ "The Economic Pillar" http://www.vision2030.go.ke/index.php/pillars Արխիվացված 15 Դեկտեմբեր 2012 Wayback Machine. Retrieved 25 November 2012
  42. ↑ "The Social Pillar" http://www.vision2030.go.ke/index.php/pillars/index/social Արխիվացված 15 Դեկտեմբեր 2012 Wayback Machine. Retrieved 25 November 2012
  43. ↑ "The Political Pillar" http://www.vision2030.go.ke/index.php/pillars/index/political Արխիվացված 15 Դեկտեմբեր 2012 Wayback Machine. Retrieved 26 November 2012
  44. ↑ 44,0 44,1 «Central Bank of Kenya Set To Release Details of New Look Currency This Week». The National Treasury. 2019 թ․ օգոստոսի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  45. ↑ Daniel Branch (2011 թ․ նոյեմբերի 15). Kenya: Between Hope and Despair, 1963–2011. Yale University Press. ISBN 978-0-300-14876-3.
  46. ↑ S., Nyamu. «Inflation Rates». www.centralbank.go.ke. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  47. ↑ Kenya Inflation Rate «Archived copy» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ նոյեմբերի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)«Inflation Rates». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  48. ↑ 48,00 48,01 48,02 48,03 48,04 48,05 48,06 48,07 48,08 48,09 48,10 48,11 48,12 48,13 48,14 48,15 48,16 48,17 48,18 48,19 Kenya country profile. Library of Congress Federal Research Division (June 2007). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  49. ↑ Kenya Budget http://www.pwc.com/ke/en/pdf/kenya-budget-2012-revenue-and-expenditure-highlights.pdf
  50. ↑ «2018 BUDGET POLICY STATEMENT». THE NATIONAL TREASURY,REPUBLIC OF KENYA. 2018 թ․ փետրվարի 1. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.(չաշխատող հղում)
  51. ↑ «ANNUAL REVENUE PERFORMANCE FY 2019/2020 - KRA». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 14-ին.
  52. ↑ «EFFECT OF PUBLIC DEBT ON ECONOMIC GROWTH IN KENYA» (PDF). GIDEON LEDAMA KOBEY,University of Nairobi. 2016 թ․ նոյեմբերի 1. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  53. ↑ «Where Will Our Money Go?Guide for Members of Parliament 2002» (PDF). Institute of Economic Affairs,Kenya. 2001 թ․ հունիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2020 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  54. ↑ «ANNUAL PUBLIC DEBT MANAGEMENT REPORT 2005». Debt Management Department,Kenya National Treasury. 2005 թ․ հունիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  55. ↑ «ANNUAL PUBLIC DEBT MANAGEMENT REPORT 2011». Debt Management Department,Kenya National Treasury. 2012 թ․ հունիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  56. ↑ «Kenya Public Debt». Central Bank of Kenya. 2018 թ․ սեպտեմբերի 1. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  57. ↑ «Kenya Public Debt» (PDF). The National Treasury. 2021 թ․ փետրվարի 15. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 12-ին.
  58. ↑ «ANNUAL PUBLIC DEBT MANAGEMENT REPORT,2020» (PDF). The National Treasury,October 2020.
  59. ↑ «China Top Creditor For Kenya». Business Daily Africa. 2019 թ․ փետրվարի 28. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 24-ին.
  60. ↑ «Kenya to Be First in Africa to Sell Sustainability-Linked Bond». Bloomberg.com (անգլերեն). 2024 թ․ ապրիլի 17. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 17-ին.
  61. ↑ Kenyatta, Uhuru Muigai (2010 թ․ հունիսի 10). «Budget Speech for the Fiscal Year 2010/2011» (PDF). Wayback Machine. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  62. ↑ https://web.archive.org/web/20120405063226/http://www.economicstimulus.go.ke/index.php?option=com_content&view=article&id=102&Itemid=226. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 10-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
  63. ↑ «Republic of Kenya: Ministry of Finance». Finance.go.ke. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 2-ին.(չաշխատող հղում)
  64. ↑ Nicholas Kerandi (nkerandi@netmedia.co.ke). «IFMIS re-engineered to revitalize public financial management». Pfmr.go.ke. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մարտի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  65. ↑ «Capital Business». Capitalfm.co.ke. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  66. ↑ Digital, Standard. «CMA's investor compensation fund shrinks». The Standard (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 29-ին.
  67. ↑ «Foreign direct investment (FDI) in Kenya - International Trade Portal». www.lloydsbanktrade.com (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մարտի 9-ին.
  68. ↑ Mariarosaria. «Kenya Economy». italafricacentrale.com (բրիտանական անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  69. ↑ The World Factbook Uganda country profile, CIA World Factbook
  70. ↑ The World Factbook Rwanda country profile, CIA World Fact book
  71. ↑ Ngui, Dianah; Chege, Jacob; Kimuyu, Peter (2016 թ․ հուլիսի 28). «Kenya's Industrial Development: Policies, Performance, and Prospects» (անգլերեն). doi:10.1093/acprof:oso/9780198776987.003.0004. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  72. ↑ Kenya production in 2018, by FAO
  73. ↑ «Unauthorized Access». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
  74. ↑ 74,0 74,1 «Development and importance of tourism for Kenya». Worlddata.info (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 5-ին.
  75. ↑ «How focus on high-yield visitors is stunting Kenya's domestic tourism». Business Daily (անգլերեն). 2020 թ․ դեկտեմբերի 18. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 10-ին.
  76. ↑ tourism_admin. «Homepage». Ministry of Tourism,Wildlife & Heritage (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 5-ին.
  77. ↑ Ngugi, Brian. «KCB overtakes Equity as Kenya's largest bank with Sh1.55tr assets». The Standard (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունիսի 5-ին.
  78. ↑ «Accounting firms bag Sh180m from State contracts». 2020 թ․ դեկտեմբերի 10.
  79. ↑ 79,0 79,1 «MV Uhuru II: William Ruto Launches Kenya's First Locally Built Ship in Kisumu». Tuko, October 9, 2023. 2023 թ․ հոկտեմբերի 9.
  80. ↑ 80,0 80,1 «History made as Kenya unveils its first locally built ship». Face2FaceAfrica, October 11, 2023. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  81. ↑ «Labor force participation rate, female (% of female population ages 15+) (modeled ILO estimate)». Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 11-ին.
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 82,3 Kenya Economic Update: Kenya at work: Energizing the economy and creating jobs. World Bank. December 2012.
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 Ronald Hope Sr, Kempe. "Informal economic activity in Kenya: benefits and drawbacks." African Geographical Review 33.1 (2014): 67-80.
  84. ↑ Barasa, Fred Simiyu, and Eleanor SM Kaabwe. "Fallacies in policy and strategies of skills training for the informal sector: evidence from the jua kali sector in Kenya." Journal of education and work 14.3 (2001): 329-353.
  85. ↑ June 18 2019, Tuesday (2020 թ․ դեկտեմբերի 21). «Kenya beats sub-Saharan Africa peers in World Bank global human capital index». Business Daily (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  86. ↑ «Impacts of protracted drought and high inflation rates drive widespread Emergency (IPC Phase 4) | FEWS NET». fews.net (անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մարտի 9-ին.
  87. ↑ «World Bank Open Data». World Bank Open Data. Վերցված է 2024 թ․ մարտի 9-ին.
  88. ↑ Mitchell, Travis (2016 թ․ նոյեմբերի 14). «3. Kenyans worried about economy and corruption, but optimistic for the future». Pew Research Center's Global Attitudes Project (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ մարտի 9-ին.
  89. ↑ The Economist, March 28th 2020, page 4.

:

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քենիայի_տնտեսություն&oldid=9942856» էջից