Jump to content

Սահմանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Սահմանում, դեֆինիցիա (լատին․՝ definitio), հասկացության բովանդակության բացահայտումը այդ հասկացության մերձավորագույն սեռի և տեսակային տարբերության մատնանշման միջոցով։ Այն հասկացությունը, որի բովանդակությունը բացահայտվում է, կոչվում է սահմանվող հասկացություն, իսկ այն, որով բացահայտվում է սահմանող հասկացություն։ Սահմանման առավել կարևոր կանոններն են՝

ա․ Սահմանումը պետք է լինի համաչափ, այսինքն՝ սահմանվող և սահմանող հասկացությունների ծավալները պետք է լինեն հավասար (հակառակ դեպքում ստացվում է սխալ լայն կամ նեղ Սահմանում),

բ․ Սահմանման մեջ չպետք է լինի շրջապտույտ, այսինքն՝ սահմանող հասկացությունը պետք է անկախ լինի սահմանվողից (հասկացությունը չպետք է սահմանվի ինքն իր միջոցով)։

Սահմանմանն առանձնապես խստիվ պահանջներ են ներկայացվում մաթեմատիկայում, առհասարակ դեդուկտիվ գիտություններում։ Սահմանման, սեղմ ձևով ներկայացնելով տվյալ հասկացությամբ նշվող օբյեկտի սահմանումը, դրանով իսկ տալիս է անհրաժեշտ ու բավարար չափանիշ ամեն մի օբյեկտ տվյալ դասի մեջ ներառելու կամ նրանից բացառելու համար։ Լինելով տվյալ օբյեկտի (առարկաների դասի) գիտության ճանաչողության արդյունքների ամրագրումը՝ սահմանումը միաժամանակ դառնում է հենակետ ճանաչողության հետագա զարգացման համար։ Գիտության մեջ սահմանման որոշ յուրահատուկ դրսևորումներ, ինչպես նաև սահմանման որոշ գործողություններ ընդունված է անվանել սահմանման տեսակներ։ Երբ որպես տեսակային տարբերություն նշվում է օբյեկտի ծագումը, սահմանում կոչվում է գենետիկական (ծագումնաբանական) սահմանում (բնագիտության մեջ՝ օպերացիոնալ սահմանում, որի դեպքում նշվում են հասկացության առարկայի ստացման համար մտային կամ ռեալ գիտափորձի մեջ կատարվող գործողությունները և ընթացակարգը), որը դեդուկտիվ գիտություններում իրացվում է որպես ինդուկտիվ և ռեկուրսիվ։ Երբ հասկացությունը սահմանվում է հավասարության տիպի հարաբերության հիման վրա, դա կոչվում է սահմանում վերացարկման միջոցով։ Կոնկրետ բառի (ընդհանրապես նշանային արտահայտության) նշանակության բացահայտումը կոչվում է նոմինալ (անվանական) սահմանում, որի հետ հարաբերության մեջ սովորական սահմանում կոչվում է ռեալ սահմանում։ Նոմինալ սահմանմանը ժամանակակից տրամաբանության մեջ համապատասխանում են իմաստաբանական Սահմանում և շարահյուսական սահմանում։ Վերջինս (լայն իմաստով) կարելի է դիտել նաև որպես ծագումնաբանական սահմանման ենթատեսակ։ Այն գործողությունը, որի միջոցով հասկացության սահմանման փոխարեն մատնանշվում է (խոսքային կամ ոչ խոսքային միջոցներով) այդ հասկացությամբ նշվող օբյեկտը (հասկացության ծավալը), կոչվում է օստենսիվ սահմանում։

Տարբերվում են նաև բացահայտ և անբացահայտ, ոչ պրեդիկատիվ և այլ սահմանումներ։ Անբացահայտ սահմանման դեպքում (կարևորագույն տեղ ունի ձևական տեսություններում, հատկապես մաթեմատիկայում) ոչ թե ուղղակիորեն «տրվում է» հասկացության օբյեկտը, այլ ձևակերպվում են նրա հետ գործառության որոշակի կանոնները։ Հայ հին մտածողներից սահմանման հարցերով զբաղվել են Ղուկաս Վանանդեցին, Սիմեոն Ջուղայեցին, Հովհաննես Ջուղայեցին, Հովհան Որոտնեցին և ուրիշներ, առավել հանգամանորեն՝ Դավիթ Անհաղթը, ըստ որի «սահմանումը հակիրճ խոսք է, որը բացահայտում է ենթակա իրի բնությունը»։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 10, էջ 148