Շամպինյոն
Շամպինյոն | |
Դասակարգում | |
Թագավորություն | Սնկեր (Fungi) |
Տիպ/Բաժին | Բազիդիավոր սնկեր (Basidiomycota) |
Ենթատիպ | Agaricomycotina |
Դաս | Ագարիկոմիցետներ (Agaricomycetes) |
Ենթադաս | Agaricomycetidae |
Կարգ | Agaricales |
Ընտանիք | Agaricaceae |
Ցեղ | Շամպինյոն (Agaricus) L., 1753 |
Շամպինյոն (լատ. Agaricus), շամպինյոնազգիների (ագարիկազգիների) ընտանիքի շերտավոր սնկերի ցեղ (լատ. ՝ Agaricaceae). «շամպինյոն» ռուսերեն անունը գալիս է ֆր. champignon, որը նշանակում է պարզապես «սունկ»։ Ցեղը ներառում է ինչպես ուտելի, այնպես էլ ոչ ուտելի սնկեր։ Համարվում է մշակովի կուլտուրա։
- Պտղամարմինն ունի տարբեր չափեր՝ 3-5-ից 20-25 սմ (Agaricus arvensis):
- Գլխարկը մեծ է, խիտ, սկզբում կլորացած, տարիքի հետ դառնում է ավելի հարթ։ Մակերեսը հարթ է կամ ծածկված է մուգ թեփուկներով։ Գույնը սպիտակից մինչև շագանակագույն։
- Թիթեղները ազատ են, սկզբում սպիտակ, այնուհետև մգանում են՝ գույնը փոխելով վարդագույնից մինչև գրեթե սև, ինչը պայմանավորված է սպորների գույնի փոփոխությամբ։ Այս հիմքի վրա շամպինիոնները հեշտությամբ տարբերվում են amanita սեռի թունավոր սնկերից, որոնք շամպինյոնին նման են, և որոնց պտղամարմնի թիթեղիկներում առաջացած սպորները մնում են սպիտակ կամ դեղնավուն։
- Ոտիկը կենտրոնում է, հարթ, խիտ, երբեմն փխրուն, ներսում՝ խոռոչ։ Ունեն մասնակի ծածկոց, որը ոտիկի վրա թողնում է հստակ տեսանելի մեկ կամ երկշերտ օղակ։
- Պտղամիսն ունի սպիտակի տարբեր երանգներ։ Օդի հետ շփվելով ձեռք է բերում դեղնավուն կամ կարմրավուն երանգ։ Հաճախ ունենում է արտահայտված սնկային կամ «անիսոնի» հոտ։
Տարածումն ու էկոլոգիան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բոլոր շամպինիոնները սապրոտրոֆներ են և աճում են հիմնականում չմշակված հողերում, օրգանական նյութերով հարուստ անտառային և մարգագետնային հումուսի վրա, հանդիպում են մեռած ծառերի կեղևի և մրջյունների վրա։ Ըստ սուբստրատի որոշակի տեսակների սահմանափակման, agaricus սեռի ներկայացուցիչները բաժանվում են 5 խմբի.
- աճում են միայն անտառներում (A. silvaticus, A. silvicola);
- բաց ոչ աճող տարածքների հողային սապրոտրոֆներ (A. bisporus, A. bitorquis, A. subperonatus);
- հերբոֆիլներ, որոնք աճում են միայն խոտերի մեջ (A. campester, A. augustus և այլն);
- աճում են խոտերի և անտառների միջև բաց տարածություններում (A. bisporus, A. արվենզի, A. comtulus և այլն);
- անապատային տեսակներ, ներառյալ հալոֆիտները (A. bernardii, A. tabularis):
Շամպինիոնների տեսակների ամենամեծ բազմազանությունը նկատվում է Եվրասիայի տափաստաններում և անտառ-տափաստաններում, պրերիաներում, պամպասներում, խոտհարքներում և Ավստրալիայի և Աֆրիկայի բաց տարածքներում։
Տնտեսական նշանակությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Agaricus ցեղը տնտեսական մեծ նշանակություն ունի։ Քիչ թվով ներկայացուցիչներ են հանդիսանում թունավոր կամ անմարսելի, ինչպիսիք են դեղնամաշկ շամպինիոնը (Agaricus xanthodermus) կամ խայտաբղետ շամպինիոնը (Agaricus meleagris): Բոլոր մյուս տեսակները օգտագործվում են որպես սնունդ, իսկ երկսպորավոր շամպինիոնը (Agaricus bisporus) ունի արդյունաբերական նշանակությոն, շատ ավելի հազվադեպ է աճեցվում երկօղակ շամպինիոնը (Agaricus bitorquis):
Champignon-ը աշխարհում ամենատարածված մշակովի սունկն է։ Այն կազմում է ընդհանուր արտադրության 37,2% - ը[1]։ Բացի այդ, այս սունկը ամենատարածվածն է Ռուսաստանում՝ 73%: Ռուսաստանի Դաշնության տարածքում շամպինիոնների համախառն բերքը 2015 թվականին կազմել է մոտ 10,4 հազար տոննա[2]։
Շամպինիոնները պարունակում են 20 ամինաթթուներ, այդ թվում մարդու համար բոլոր անհրաժեշտները՝ մեթիոնին, ցիստեին, ցիստին, տրիպտոֆան, թրեոնին, վալին, լիզին, ֆենիլալանին։ Որոշ շամպինյոնների պտղամարմնից ստանում են հակաբիոտիկներ։
Տեսակները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայտնի են մոտ 200 տեսակ շամպինյոն[3] ամբողջական ցուցակը․
Кат.* | Լատիներեն անվանում | Հայերեն անվանում |
---|---|---|
Agaricus abruptibulbus | Շամպինյոն հստակ, շամպինյոն սպիտակ, շամպինյոն ծուռ, շամպինյոն մշակովի | |
Agaricus arorae | ||
Agaricus arvensis(Agaricus exquisitus)
(Agaricus leucotrichus) |
Շամպինյոն դաշտային, շամպինյոն ոչխարի | |
Agaricus augustus(Agaricus perrarus) | Շամպինյոն օգոստոսյան | |
Agaricus bambusae | ||
Agaricus benesii(Agaricus carolii)
(Agaricus squamuliferus) |
Շամպինյոն բենենշի | |
Agaricus bernardii(Agaricus ingratus)
(Agaricus maleolens) |
Շամպինյոն բեռնարդի, շամպինյոն տափաստանային | |
Պատկեր:VG icon.png | Agaricus bisporus(Agaricus brunnescens)
(Agaricus cookeanus) (Agaricus hortensis) |
Շամպինյոն թագավորական շագանակագույն, շամպինյոն կրկնակի, շամպինյոն կուլտուրական |
Agaricus bitorquis(Agaricus edulis)
(Agaricus rodmani) |
Շամպինյոն երկօղակ, շամպինյոն մայթի | |
Agaricus californicus | ||
Agaricus campester(Agaricus campestris) | Շամպինյոն սովորական, շամպինյոն իսկական, շամպինյոն մարգագետնային | |
Agaricus cupreobrunneus | ||
Agaricus excellens | ||
Agaricus devoniensis | ||
Agaricus dulcidulus(Agaricus purpurellus) | ||
Agaricus fuscofibrillosus | ||
Agaricus fuscovelatus | ||
Agaricus haemorrhoidarius | Շամպինյոն մուգ-կարմիր | |
Agaricus hondensis | ||
Agaricus langei(Agaricus mediofuscus) | Շամպինյոն լանգե | |
Agaricus lanipes | ||
Agaricus lilaceps | ||
Պատկեր:VG icon.png | Agaricus macrosporus | Շամպինյոն խոշորասպոր |
Agaricus meleagris(Agaricus placomyces)
(Agaricus moelleri) (Agaricus praeclaresquamosus) |
Շամպինյոն խայտաբղետ, շամպինյոն հարթաշերտով, շամպինյոն կարբոլով, շամպինյոն մուգ գույնի, շամպինյոն թեփուկավոր | |
Agaricus pattersonae | ||
Agaricus phaeolepidotus | ||
Agaricus porphyrizon | ||
Agaricus rusiophyllus(Agaricus comtulus)
(Agaricus niveolutescens) |
Շամպինյոն վարդագույն, շամպինյոն նազելի | |
Agaricus semotus | Շամպինյոն կարմրող, Շամպինյոն կարմրավուն | |
Agaricus silvaticus(Agaricus sanguinarius)
(Agaricus vinosobrunneus) |
Շամպինիոն անտառային | |
Agaricus silvicola(Agaricus flavescens) | Շամպինյոն բարակ, շամպինյոն սպիտակավուն, շամպինյոն հարթ, շամպինյոն անտառային հարթ | |
Agaricus spissicaulis | Շամպինյոն արմատավոր | |
Agaricus subperonatus | ||
Agaricus subrutilescens | ||
Agaricus tabularis | Շամպինյոն աղյուսակաձև | |
Agaricus varoparius | Շամպինյոն գոլորշու | |
Agaricus xanthodermus(Agaricus pseudocretaceus) | Շամպինյոն դեղնամաշկ, շամպինյոն կարմրահեր, շամպինյոն դեղնող | |
Սննդային արժեք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որոշ տեսակներ, այդ թվում ուտելի, պարունակում են ագարիտին։
Ծանոթագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Исследование по рынку грибов АПК ОГАУ «ИКЦ АПК»» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
- ↑ «Производство грибов в России в 2016 году растёт рекордными темпами». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
- ↑ Kirk P. M., Cannon P. F. et al. Ainsworth & Bisby's Dictionary of the Fungi. — CAB International, 2008. — P. 13—14. — ISBN 978-0-85199-826-8
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ячевский, Артур Артурович (1890–1907). «Шампиньон». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.
{{cite book}}
: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - «Шампиньон, в сельском хозяйстве». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}
: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Громов Н. Г. Шампиньоны. — 2-е изд. — М., 1960.
- Фёдоров А. А. Мир растений: в 7 т. — Т. 2: Грибы. — М.: Просвещение, 1991. — ISBN 5-09-002841-9.
- Hunte W. Champignonanbau im Haupt-und Nebenerwerb, 7 Aufl., Hamb., 1973.(գերմ.)