Յանգան Տաու (գեոպարկ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Յանգան Տաու
Ցուցանակ գեոպարկի մուտքի մոտ
ՏեսակUNESCO Global Geopark?
Երկիր Ռուսաստան
ՎարչատարածքԲաշկորտոստան
Հիմնվել է2017

«Յանգան-Տաու» (ռուս.՝ Геопарк Янган-Тау, բաշկիրերեն՝ «Янғантау» геопаркы), գեոպարկ, երկրաբանական, կենսաբանական, պատմական և մշակութային ժառանգության օբյեկտների համալիր։ Ստեղծվել է 2017 թվականին և գտնվում է Ռուսաստանի Դաշնության Բաշկորտոստան Հանրապետության Սալավատի շրջանի տարածքում։

Գեոպարկի տարածքում կան միջազգային նշանակության երկրաբանական օբյեկտներ՝ Մեչետլինոյի և Բոլշայա Լուկայի երկրաբանական հատվածները, Յանգան Տաու լեռը, «Կուրգազակ» հանքային աղբյուրը։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քարտեզ

Գեոպարկի տարածքը կազմում է մոտ 1700 կմ²։ Տարածքը գտնվում է Բաշկորտոստան Հանրապետության Սալավատի շրջանի սահմաններում։ Հարավարևմտյան մասը սահմանակից է Չելյաբինսկի մարզի Աշինսկի և Կատավ-Իվանովսկի շրջաններին և Չելյաբինսկի մարզի Ուստ-Կատավ քաղաքային շրջանին։ Հարավարևելյան հատվածը հարում է Ուստ-Կատավ քաղաքին և Չելյաբինսկի մարզի Սատկինսկի շրջանին։ Հյուսիս-արևմուտքից գեոպարկը սահմանակից է Նուրիմանովսկի շրջանին, իսկ հյուսիս-արևելքից՝ Բաշկորտոստան Հանրապետության Կիգինսկի շրջանին։ Հյուսիսից տարածքը հարում է Բաշկորտոստան հանրապետության Դուվանսկի շրջանին։

Ռելիեֆ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեոպարկի տարածքի ռելիեֆը լեռնոտ, դարուփոս, սրածայր հարթավայր է։ Բլուրները, լեռնաշղթաները և միջհովտային լեռնաշղթաներն ուղղված են հարավից հյուսիս և տարածականորեն համընկնում են տեկտոնական ձևերի հողմահարման ուղղության հետ։ Բացառություն է կազմում Ուրալի հարավում գտնվող Կարատաու լեռնաշղթան, որը, ի տարբերություն Հարավային Ուրալի այլ լեռնային կազմությունների մեծ մասի, ունի ենթալայնական ուղղություն։

Հողեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեոպարկի քարտեզ

Գեոպարկում առավել տարածված են մուգ մոխրագույն անտառային հողերը և բաց մոխրագույն անտառային հողերը։ Գետերի սելավատարներում առկա են ալյուվիալ հողեր։ Գեոպարկի հյուսիսում հողածածկույթը ներկայացված է պոդզոլացված սևահողով։ Հողաստեղծ հիմնական ապարներն են էլյուվիալ-դելյուվիալ (այսինքն հողմահարումից տեղում մնացած` տեղակուտակ ապարները) և դելյուվիալ նստվածքային ապարները (այսինքն հողմահարումից լվացված հողը այլ տեղում կուտակված նստվածքային ապարները)[1]։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարածքի կլիման կտրուկ ցամաքային է, չափավոր տաք։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը +1,5 °C է, հունվարի միջին ջերմաստիճանը՝ −15,4 °C, հուլիսի միջին ջերմաստիճանը՝ + 17,8 °C։ Միջինում տարեկան 565 մմ տեղումների են լինում, իսկ տաք ժամանակահատվածում (ապրիլ-հոկտեմբեր) 410 մմ։ Ձյան ծածկույթի միջին խորությունը 44 մմ է։ Տարվա ընթացքում գերակշռող քամիները հարավ-արևմտյան են (29%) և հարավային (17%), գարնանը և ամռանը` հարավ-արևմտյան (14-26%), քամու միջին արագությունը 3,4 մ/վ է։

Մակերևույթային ջրեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարթավայրի ջահավաք ավազանը Էյե և Յուրյուզան գետային համակարգերն է։ Կարստի զարգացման պատճառով գետային ցանցը բաշխված է անհավասարաչափ։ Յուրյուզան գետը, որի երկարությունը 404 կմ է, Բաշկորտոստանի տասը խոշոր գետերից մեկն է։

Բուսական և կենդանական աշխարհ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յանգան Տաուի Կիսսյատաշ լեռը Յուրյուզան գետի մոտ, լեռան վրա երևում է Իդրիսովոյի քարանձավի (որը նաև կոչվում է Կրասնոպոլսկ, Կիսսյատաշ) խորշերը

Բուսական աշխարհը խառը՝ փշատերև–լայնատերև–տափաստանային է։ Բուսականությունը ներկայացված է հիմնականում կեչու անտառներով։ Լեռնաշղթաների և բլուրների քարքարոտ լանջերին զարգացած են խոտածածկ և փետրախոտածածկ տափաստաններ։ Հարավային ՈՒրալի Կարատաու լեռնաշղթայի երկայնքով տարածված են փշատերև-լայնատերև անտառները, որոնք ներկայացնում են Բաշկորտոստան հանրապետության իրենց լեռնաշղթայի հյուսիսարևելյան սահմանը։ Ճահիճները տարածված են գետահովիտներում և կարստային գոգավորություններում։

Կենդանական աշխարհում գերակշռում է անտառային՝ որմզդեղն, վայրի խոզ, եղջերու, գայլ, լուսան, գորշ արջ, սովորական աղվես, շագանակագույն նապաստակ, ջրարջանման շուն, սովորական սկյուռ, անտառային կզաքիս, ամերիկյան ջրաքիս (Neogale vison), մշկառնետ, կուղբ, գորշուկ, սապսան, սպիտակապոչ արծիվ, ցախաքլոր, խլահավ, անտառակտցար և այլ թռչուններ։ Սողունները ներկայացված են մողեսներով, լորտուներով, իժերով, պղնձօձ։ Գետերը առատ են ձկներով։

Երկրաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրաբանական ժամանակի սանդղակի սպիրալաձև սխեմատիկ պատկեր

«Յանգան Տաու» գեոպարկի տարածքը ներառում է ապարների տարիքային լայն շրջանակ՝ ռիփեյանից մինչև չորրորդական ժամանակաշրժանի նստվածքներ։ Տարածաշրջանում տարածված են տարբեր ապարներ՝ ավազաքարեր, տիղմաքարեր, թերթաքարեր, կրաքարեր, մարգելներ, քվարցիտներ, դոլոմիտներ, կոնգլոմերատներ, ավազակավ, կավ, ավազ, խճաքար, լճային-ճահճային հանքավայրեր։ Գեոպարկի տարածքում առանձնանում են երկու խոշոր տեկտոնական հատվածներ՝ Արևելաեվրոպական պլատֆորմը և Ուրալի ծալքավոր շրջանը։

Արևմուտքից արևելք տարածքն առանձնանում են` Արևելաեվրոպական հարթակ (Պերմ-Բաշկիրական հատվածը), Նախաուրալյան առաջնային ճկվածքը ​​(Յուրյուզան-Սիլվենյան իջվածք) և Ուրալի ծալքավոր շրջանի Բաշկիրական գերանտիկլինորումը (Կարատաուի կառուցվածքային համալիր)[2][3]։

Պանգեա մայրցամաքի ձևավորման ժամանակ գեոպարկի տարածքը Արևելյան Եվրոպայի պլատֆորմի շրջանակներում հնագույն ծովային ավազանի շելֆ է եղել։ Մայրցամաքային զանգվածների բախումն ուղեկցվել է ծալքավորման պրոցեսներով և շարյաժների (ժայռաշերտեր, որոնք կողքից շարժվել են հարևան շերտերի վրայով գերճնշման կամ ծալման հետևանքով) ձևավորմամբ[4]։

Եզակի երկրաբանական օբյեկտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեչետլինոյի երկրաբանական հատված

1. Մեչետլինոյի հատված, երկրաբանական պարկի միջազգային նշանակության հիմնական երկրաբանական օբյեկտ, որը պարունակում է բրածոների հարուստ համալիր, որը թույլ է տալիս պատկերացում կազմել Երկրի վրա կյանքի էվոլյուցիայի վաղ պերմյան փուլի մասին՝ ընդգրկելով Արտի ավանի մոտ հայտնաբերված Արտինյան շերտի միջակայքից մինչև Պերմի համակարգի Կունգուրյան յարուսը (290-285 մլն տարի առաջ)[5]։

Հանքավայրերը պարունակում են ֆորամինիֆերների (ֆուզուլինիդներ), ամոնոիդների, կոնոդոնտների, օստրակոդների, բրախիոպոդների, ձկների, կալամիտների ( Calamitaceae , հնագույն անհետացած պտերանմանների մնացուկներ) և կրային ջրիմուռների բրածո մնացորդներ։ Այն ներկայացված է ավազակավային շերտով՝ Արտին-Կունգուրյան կրաքարային տարիքի հազվագյուտ ենթաշերտներով։ Երկրաբանական ելքերի երկարությունը 750 մ է, բարձրությունը՝ մինչև 100 մ։

Մեչետլինոյի հատվածը միջազգային շերտագրական ժամանակագրական սանդղակի Կունգուրյան յարուսի ստորին սահմանի գլոբալ ստրատոտիպի ապացույց է («ոսկե մեխ»)։ Արտինյան և Կունգուրյան յարուսների միջև ժամանակագրական սահմանը որոշվում է մերձուրալյան (վաղ պերմի) կոնոդոնտների անհետացած ցեղի Neostreptognathodus pnevi Kozur et Movshovitsch[6] կոնոդոնտների հայտնաբերումով։ Համաշխարհային մակարդակով հարաբերակցությունը կազմելու համար կարևոր նշանակություն է ունեցել Մեչետլինոյի հատվածում բազմաթիվ ամոնոիդների առկայությունը (Արտինյան յարուսի նստվածքներում՝ Uraloceras fedorowi, Կունգուրյան ապարներում՝ Clausiuraloceras ցեղի ներկայացուցիչներ)[7]։

2. Յանգան Տաու լեռ, որով էլ պայմանավորված է ամբողջ գեոպարկի անվանումը, երկրաջերմային հազվագյուտ երևույթի վայր է։ Յուրյուզան գետի աջ ափով հարավ-արևմուտքից հյուսիս-արևելք ձգվող բլուր է։ Գագաթի բացարձակ բարձրությունը 416 մ է, հատակը ծովի մակարդակից 252 մ բարձրության վրա է։ Յանգան Տաու լեռան տարածքում նկարագրվել են 5 տարածքներ, որոնցում խորքերից դուրս են գալիս տաք գազեր և գոլորշի։ Հաստատվել է, որ Լեռան ներսի ընդերքը տաքանում է ավելի քան 300 ºС։ Յանգան Տաու անունը բաշկիրերենից թարգմանաբար նշանակում է «վառվող լեռ»։ Սա Երկրի եզակի վայրերից մեկն է, որտեղ ջերմային գործընթացները, որոնք կապված չեն հրաբխային ակտիվության հետ, ինտենսիվորեն տեղի են ունենում պլատֆորմային պայմաններում։

Լեռան վրա գիտական հետազոտություններ են իրականացվում 18-րդ դարից։ Ընդհանուր առմամբ Յանգան Տաուի երևույթի առաջացման 7 վարկած է առաջ քաշվել, որոնցից ամենահեղինակավորը երկուսն են.

  • բիտումային թերթաքարերի ստորգետնյա այրում/օքսիդացում (Պալլաս 1773[8]; Շտիլմար, 1958; Վիկտոր Պուչկով, Աբդրախմանով, 2003; և այլն)
  • ինչպես նաև Յանգանտաուում ջերմաստիճանի անոմալիաների ձևավորման տեկտոնական բնույթի տեսությունները՝ ապարների շփում շերտանկումների, տարէջքերի գոտիներում (Միլովիդով, Օգիլդի, 1948), շարյաժային շերտերի շփման հաշվին (Նիգմատուլին, Տամարա Կազանցևա, Մուրատ Կամալետդինով, Յուրի Կազանցև, 1996; Կազանցև 2014)։

Այս տարածքի արտասովոր ջերմաստիճանային երևույթը (300 ºС) երկար ժամանակ օգտագործվել է բուժական նպատակներով։ 1950-ական թվականներից գործում է համանուն առողջարան։

3. Բոլշայա Լուկա հատված, բաշկիրական յարուսի քարածխածնային շրջանի ստրատոտիպ։ Հատվածը գտնվում է Բոլշայա Լուկա գյուղի դիմաց՝ Յուրյուզան գետի ձախ ափին` Կրոպաչևո երկաթուղային կայարանից 15 կմ հյուսիս-արևելք։ Ս. Վ. Սեմիխատովան նկարագրել է որպես «Ուրալի արևմտյան լանջին բաշկիրական շերտերի տիպիկ մերկացում» (լեռնային բրածո ապարների երկրի մակերես դուրս գալ) և բնութագրել է բրախիոպոդային ֆաունայով։ Բոլշայա Լուկա հատվածը պատկանում է Լակլայան տիպին։ Առանձնահատկությունը բաշկիրական յարուսի երկանդամ կառուցվածքն է՝ ներքևում՝ կարբոնատ, իսկ վերևում՝ գերակշռող նստվածքային տերրիգենային[9]։

4. Լակլայի հատված, Լակլա գետի[10] ավազան, բաշկիրական յարուսի հենակետային հատված։ Այն բաժանվում է ըստ Սյուրան, Ակավաս և Ասքինբաշ գետերի ենթաշերտերի, որոնք ներկայացված են հիմնականում օրգանածին կրաքարերով։ Ասքինբաշի ենթաշերտի կրաքարերը ընդհատումներով ծածկված են վերին ածխածնի կուրկինյան շերտով, որը ներկայացված է ալևրիտային տիղմաքարերի և կրաքարերի միջշերտերով արգիլիտներով[11]։

5. Կուսելյարովոյի ծծմբաջրածնային աղբյուրներ, Բաշկորտոստան հանրապետության հիդրոերկրաբանական բնության հուշարձան, (մոտ 10) ծծմբաջրածնային աղբյուրներ։ Աղբյուրները գտնվում են Կուսելյարովո գյուղի արևմտյան ծայրամասում՝ Յուրյուզան գետի ձախ ափին։ Ձևավորվել է ստորին պերմի Արտինյան յարուսի կրաքարերում։ Ջրի հանքայնացումը կազմում է մինչև 1,0 գ/լ։ Որոշ աղբյուրներում նկատվում են բնակտոր ծծումբի բյուրեղների նստվածք խճաքարերի վրա[12]։

6. Կուրգազակ աղբյուր, Բաշկորտոստան հանրապետության հիդրոերկրաբանական բնության հուշարձան է։ Գտնվում է Կոմսոմոլ գյուղի արևմտյան ծայրամասում։ Հզոր ստորգետնյա աղբյուր է՝ 100-125 լ/վրկ հանքային ջրի հոսքով։ Աղբյուրի ջուրն օգտագործվում է որպես խմելու ջուր։

7. Կարատաու լեռ, Հարավային Ուրալի արևմտյան լեռնաճյուղավորումն է։ Լեռնաշղթայի առանձնահատկությունը նրա ենթալայնական հողմահարումն է, այն դեպքում, երբ Բաշկորտոստան Հանրապետության տարածքում գտնվող Ուրալի օրոգենի մյուս տեկտոնական կառուցվածքները հողմահարված են ենթամիջօրեական (մոտավորապես միջօրեականի երկայնքով)։ Կարատաու լեռան միջին բարձրությունը ծովի մակարդակից 600 մետր է։

Կազմված է ռիֆեյա-վենդյան դարաշրջանի 10 կմ-ից գերազանցող հսկայական հաստությամբ ծովային կարբոնատ-տերրիգենային նստվածքներից։ Կարատաու լեռնահամալիրի շրջանակներում առանձնանում են բազմաթիվ շարյաժային շերտեր, որոնք արևելքից են միմյանց վրա վրաշարժված։ Կարատաուի լեռան երկրաբանական կառուցվածքը երկար տարիներ համարվել է ուղղահայաց բլոկային (Ֆ.Ն.Չերնիշև (1889թ.), Ն.Վ.Դորոֆեև, Վ.Ն.Ռյաբինին (1929թ.), Մ.Մ.Տետյաև (1938թ.), Ն.Ս.Շացկի (1945թ.) և այլն)։ 1954 թվականին Մուրատ Կամալետդինովն առաջին անգամ եզրակացրել է, որ լեռան հնագույն շերտերը ձգվում են հարավ-արևելքից դեպի Ուֆայի սարավանդի առավել երիտասարդ ապարներ վրա, ինչի հիման վրա հետագայում ապացուցվել է Ուրալյան լեռների վրաշարժ-վերնետվածքային կազմությունը։

Ստեղծման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեոպարկը ստեղծվել է Բաշկորտոստանի Հանրապետության կառավարության հրամանով 2017 թվականին (թիվ 1009 18.10.2017 թ.)։ Տարածքում կան ավելի քան 350 երկրաբանական օբյեկտներ, որոնցից 3-ը (Մեչետլինոյի հատված, Բոլշայա Լուկա հատված, Յանգանտաու լեռը ) միջազգային նշանակություն ունեն, 10-ը՝ հանրապետական և ավելի քան 330 օբյեկտներ՝ կրթական նշանակություն։ Սալավաթի շրջանի բալնեոլոգիական ռեսուրսները, որոնք կապված են Յանգանտաու լեռան հիդրոթերմային ֆենոմենի հետ, համաշխարհային ճանաչում ունեն։

Գեոպարկը կառավարվում է «Յանգան-Տաու առողջարան» ԲԲԸ հիման վրա՝ գիտության և աշխարհակրթության, զբոսաշրջության և տեղական ձեռներեցության ոլորտում գործընկերների մասնակցությամբ։ 2019 թվականին[13] ստեղծվել է Գիտության, կրթության, էկոլոգիայի, մշակույթի և զբոսաշրջության կենտրոն «Յանգան Տաու գեոպարկ» ինքնավար ոչ առևտրային կազմակերպությունը[14]։

Գեոպարկի բնական ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնական յուրահատկությունը կապված է Ռուսաստանի Կարմիր գրքում և Բաշկորտոստան Հանրապետության Կարմիր գրքում գրանցված բույսերի և կենդանական տեսակների բազմազանության հետ։ Տարածքը ներառում է նաև Ռուսաստանի BS-022 «Ուֆայի սարահարթ» հիմնական թռչնաբանական տարածքը, որն ունի ազգային և միջազգային նշանակություն։ Գեոպարկի ինը բնական օբյեկտներ ընդգրկված են հատուկ պահպանվող բնական տարածքների տարածաշրջանային ցանցում[15]։

Տարածքում գրանցվել է թռչունների ավելի քան 220 տեսակ։ Այ և Յուրյուզան գետերի երկայնքով գրանցվել են ոստրեների և բազեների խիտ պոպուլյացիաներ։ Այս հատկանիշը հնարավորություն է տալիս զարգացնել թռչնադիտարկումը տարածքում՝ էկոտուրիզմի ավելի ու ավելի տարածված ոլորտներից մեկը։

Գեոպարկի մշակութային և կրթական ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ոչ նյութական մշակույթային[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազգային բաշկիրական պար

Տարածքն առանձնանում է ոչ նյութական մշակույթի զարգացման բարձր մակարդակով։ Ամեն տարի տարածաշրջանում անցկացվում է «Salauat yiyiny» միջազգային փառատոնը, որի նպատակն է պահպանել բաշկիր ժողովրդի մշակութային ավանդույթները։ Զարգացել են բազմաթիվ արհեստներ և արհեստներ՝ մեղվաբուծություն, ձիաբուծություն, կումիսագործություն, ժողովրդական տարազների և երաժշտական գործիքների ստեղծում, խեցեգործություն և դարբնագործություն, հեքիմություն։ Տարածքի բնակիչները մասնակցում են սեսենների՝ առասպելների և լեգենդների հեքիաթասացների մրցույթներին։

Նյութական մշակույթային[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նյութական մշակութային ժառանգությունը ներկայացված է 32 հնագիտական հուշարձաններով (բլուրներ, ամրություններ, բնակավայրեր, քարանձավային վայրեր), որոնցից 9-ը դաշնային նշանակություն ունեն, այդ թվում՝ Իդրիսովոյան քարանձավային տեղանքը և Իդրիսովոյի ժայռապատկերները (Իդրիսովոյան Պիսանիցաններ)[16]։ Գործում են էքսկուրսիաներ և տուրիստական երթուղիներ` երկրաբանական օբյեկտներայցելություններով դեպի՝ Լակլիի, Իդրիսովոյի և Ուրմանտաու քարանձավներ, Կուրգազակի աղբյուր, Կուսելյարովոյի ծծմբաջրածնային աղբյուրներ, Լակլի գյուղի մոտ գտնվող քարե դարպասներ[17][18], Յախինի հատված, Լիմոնովկայի լեռնագագաթ[19] և այլն։

Գեոպարկի տարածքում գործում են 24 թանգարաններ, որոնք ներկայացնում են գեոպարկի երկրաբանական և բնական պատմությունը և հյուսիսարևելյան բաշկիրների մշակույթը։ Տարածքի երկրաբանական և բնական պատմությունն են ներկայացնում նաև Յանգան Տաու հանգստավայրի թանգարանները` Կարավել ծովային թանգարանը և Սալավաթ Յուլաևի թանգարանը[20]։

2018 թվականին գեոպարկը դարձել է «Պատանի երկրաբան» հանրապետական մասնագիտացված դաշտային ճամբարի վայրը, որի շրջանակներում անցկացվում են հիդրոմետրիայի, ռադիոմետրիայի, հանքաբանության և քարագրության, հնէաբանության դասընթացներ։ Երկար տարիներ Յուրյուզան միջոցառումն անցկացվում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար։ Տարածքում տեղի է ունենում Բաշկիրիայի պետական համալսարանի աշխարհագրագետների ուսանողների դաշտային պրակտիկան[15]։

Զբոսաշրջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեոպարկի տարածքում ձևավորվել է շուրջ 20 տուրիստական երթուղիների ցանց.

  • 2 երկրաբանական երթուղիներ գեոպարկի քարանձավներով
  • 8 ռաֆթինգ արշավ Այ և Յուրյուզան գետերի վրա
  • 2 երկրաբանական էքսկուրսիա մի շարք կարևոր աշխարհաօբյեկտների այցելություններով (Մեչետլինո և Ախունովո հատվածներ, Կուսելյարովոյի ծծմբաջրածնային աղբյուրներ և Կուրգազակի աղբյուր)
  • «Հրաշալի երկիր», «Պ. Ս. Պալլասի հետքերով» և « Ս.Մ. Պրոկուդին-Գորսկու հետքերով» ազգագրական և տեղական պատմության երթուղիներ։
  • Թռչունների սիրահարների համար թռչնաբանական երթուղի, որն անցնում է «Уфимское плато» Ռուսաստանի հիմնական թռչնաբանական տարածքով
  • համակցված և հետիոտնային շրջագայություններ։

ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի երկրապարկ կարգավիճակի համար դիմում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Յանգան Տաու» գեոպարկն առաջին գեոպարկն է Ռուսաստանում և հետխորհրդային տարածքում ՅՈՒՆԵՍԿՕ -ի հովանու ներքո[21], որն ազգային գեոպարկերի համաշխարհային ցանց է, որը գոյություն ունի 2002 թվականից[22]։

2020 թվականի հուլիսի 7-ին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ասամբլեայի նիստում, որն անցկացվել է առցանց՝ կորոնավիրուսային պանդեմիայի պատճառով, հայտարարվել է, որ Յանգան Տաու գեոպարկն առաջինն է Ռուսաստանում և ԱՊՀ-ում, որը պաշտոնապես միացել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գլոբալ ցանցին[23]։

Հրապարակումներ գեոպարկերի օբյեկտների մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Աբդրախմանով Ռ.Ֆ. «Բաշկորտոստանի թարմ ստորգետնյա և հանքային բուժիչ ջրեր»[24]
  • Ա.Ռ. Ակբաշև, Ռ.Հ. Աբդրաշիտովը, Ֆ.Ռ. Արդիսլամովը, Լ.Ն. Բելան, Է.Ա. Բոգդան, Պ.Գ. Պոլեժանկինա, Ի.Մ. Ֆարխուտդինով, Ա.Մ. Ֆարխուտդինով «Յանգգան-Տաու» գեոպարկ[25]
  • Մ. Ս. Բոյկո «Վաղ պերմի ընտանիքի Paragastrioceratidae (ammonoidea) զարգացումը Ուրալում»[26]
  • Գալիև Ա.Ֆ. «Պ. Ս. Պալլասի կողմից Յանգան Տաու լեռան երևույթի ուսումնասիրության պատմություն»[27]
  • «Ուրալի բաշկիրական փուլ // Ռուսական պլատֆորմի միջին-վերին պալեոզոյական շրջանի կենսաստրատիգրաֆիա և Ուրալի և Տյան Շանի ծալքային տարածքները»[28]
  • Ե. Ի. Կուլագինան, Վ. Ն. Պազուխինը, Ն. Մ. Կոչետկովան, Զ. Ա. Սինիցինան, Ն. Ն. Կոչետովա «Ածխածնային Հարավային Ուրալի Բաշկիրական յարուսի Ստրատոտիպային և հենակետային հատվածները»[29]
  • Իսմագիլով Ռ.Ա., Ֆարխուտդինով Ի.Մ., Ֆարխուտդինով Ա.Մ. «ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի աշխարհապարկի ստեղծում Բաշկիրիայում»[30]
  • Կազանցև Յու. Վ., Տ. Տ. Կազանցևա, Ա. Ի. Զագրեբինա, Ս. Ա. Գազիզովա. «Բաշկորտոստանի հյուսիս-արևելքի կառուցվածքային երկրաբանություն»[31]
  • Կազանցևա Տ.Տ. «Ջերմաստիճանի անկման խնդրի, տաք գոլորշիների և չոր գազերի հոսքի արագության մասին Յանգանտաու հանգստավայրի խորքերում»[32]
  • Կազանցևա Տ.Տ. «Յանգանտաու լեռան երևույթի ծագման և պահպանման մասին»[33]
  • Կամալետդինով Մ. Ա. «Ուրալի ծածկույթային կառույցներ»[34]
  • Կիսին Ա. Յու. «Կարատաուի տեկտոնական բլոկի կառուցվածքային դիրքը»[35]
  • Кутыгин Р. В. Clausiuraloceras mechetlense, новый вид аммоноидей из кунгура Южно-Уральского региона // Палеонтологический журнал, 2018, в печати.
  • Наливкин В. Д. Стратиграфия и тектоника Уфимского плато и Юрюзано-Сылвенской депрессии. Л.;М: Гостоптехиздат, 1949. 205 с. (Труды/ ВНИГРИ; Нов. сер.; Вып.46).
  • Нуруллин Р. Метеорит горы Янгантау // Чёрные металлы. 2015. № 1 (997). С. 79-80.
  • Пазухин В. Н., Николаева С. В., Кулагина Е. И. Срединная граница карбона на южном Урале и в Приуралье / В сборнике: Палеозой России: региональная стратиграфия, палеонтология, гео- и биособытия Материалы III Всероссийского совещания. 2012. С. 169—172.
  • Пучков В. Н., Абдрахманов Р. Ф. Особенности газогидро-геотермальных явлений горы Янгантау и прилегающих территорий (Южный Урал) // Литосфера. — 2003. — № 4. — С. 65-77.
  • Пучков В. Н., Кисин А. Ю., Шанина С. Н. Природный доменный процесс горы Янган-тау (Западный Урал) // Литосфера. 2012. № 5. С. 166—172.
  • Салимов М. Дорогами славных конников / Ватандаш. 2017. № 5 (248). С. 3-9.
  • Семихатова С. В. Брахиоподы башкирских слоев СССР. 1. Род Choristites Fischer. М., 1941. 151 с. (Труды/ ПИН АН СССР; Т.XII; Вып.4).
  • Синицына З. А. Башкирский ярус по р. Лаклы на западном склоне Южного Урала //Стратиграфия и геология карбона Южного Урала и восточной окраины Русской платформы/ БФАН СССР. Уфа. 1975. С.86-94.
  • Сунгатуллин Р. Х., Сунгатуллина Г. М. Комплексная характеристика эталонных разрезов приуральского отдела пермской системы в Республике Башкортостан // Геология, полезные ископаемые и проблемы геоэкологии Башкортостана, Урала и сопредельных территорий: Сборник статей / 12-я Межрегиональная научно-практическая конференция, Уфа, 21-23 мая 2018 г. — Уфа, 2018. С. 160—168.
  • Ураимов Ш. М. Санжыра (летопись) как исторический источник // Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. 2016. № 8-1. С. 203—206.
  • Фархутдинов И. М. Уникальный геологический объект в качестве учебного полигона для изучения геологии Урала // Геология. Известия Отделения наук о Земле и природных ресурсов Академии наук Республики Башкортостан. 2012. № 18. С. 33-41.
  • Фархутдинов И. М., Белан Л. Н., Фархутдинов А. М., Исмагилов Р. А. Богдан Е. А. Геопарк ЮНЕСКО как потенциал культурного и экономического развития// Разведка и охрана недр. № 4. 2018. С. 50-53.
  • Хурамшин И. Ш. Изучение состава конденсата пара курорта Янгантау // Вопросы курортологии, физиотерапии и лечебной физической культуры. 2011. № 1. С. 32-34.
  • Черных В. В., Г. В. Котляр, Р. В. Кутыгин, Т. В. Филимонова, Г. М. Сунгатуллина, Г. А. Мизенс, Р. Х. Сунгатуллин // Геологические памятники Республики Башкортостан как потенциальные «золотые гвозди» Международной стратиграфической шкалы
  • Чувашов Б. И., Черных В. В. Разрез Мечетлино (Южный Урал) — потенциальный лимитотип нижней границы кунгурского яруса // ДАН, 2011, т. 441, № 5. С. 657—660.
  • Balabanov, Y.P., Sungatullin, R.Н., Sungatullina, G.M., 2017. Paleomagnetic and petromagnetic characteristics of the reference sections Cisuralian Series Permian System. In: International conference on paleomagnetism and rock magnetism, Kazan, pp. 9.
  • Balabanov, Y., Sungatullin, R., Sungatullina, G., Kosareva, L., 2018. Paleomagnetic Studies of the Mechetlino Section (Southern Urals). In: Advances in the study of the Devonian, Carboniferous and Permian Research — From Basin fill to Mineral and Energy Resources. Filodiritto International Proceedings, pp. 44–51.
  • Chernykh V.V., Chuvashov B.I., Davydov V.I., Schmitz M.D. Mechetlino Section: A candidate for the Global Stratotype and Point (GSSP) of the Kungurian Stage (Cisuralian, Lower Permian) // Permophiles, 2012, № 56, pp. 21–34.
  • Chernykh, V., Kotlyar, G., Kutygin, R., Filimonova, T., Sungatullina, G., Mizens, G., Sungatullin, R., Isakova, T., Boiko, M., Ivanov, A., Mychko, E., 2018. Paleontological Characteristics of the Mechetlino Section (Southern Urals). In: Advances in the study of the Devonian, Carboniferous and Permian Research — From Basin fill to Mineral and Energy Resources. Filodiritto International Proceedings, pp. 70–82.
  • Ivanov A.O. Chondrichthyans from the Lower Permian of Mechetlino, South Urals, Russia // The Bulletin of Geosciences, 2016, № 92 (4), pp. 717–729.
  • Kotlyar G., Sungatullina G., Sungatullin R. GSSPs for the Permian Cisuralian Series stages // Permophiles, 2016, № 63, pp. 32–37.
  • Sungatullin, R., Mizens, G., Sungatullina, G., Gareev, B., Batalin, G., 2018. Geochemistry of the Lower Permian Mechetlino and Dal’ny Tulkas Sections, Southern Urals. In: Advances in the study of the Devonian, Carboniferous and Permian Research — From Basin fill to Mineral and Energy Resources. Filodiritto International Proceedings, pp. 216–224:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Почвы Башкортостана. — Уфа: "Гилем", 1995. — 383 с. с.
  2. ↑ «Выпуск 1, 2018 год | Геологический вестник». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  3. ↑ «Создание геопарка ЮНЕСКО в Башкирии, "Природа" - libnauka.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  4. ↑ «ЛАНДШАФТ». geopark-yangantau.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  5. ↑ «Первый башкирский геопарк». vatandash.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  6. ↑ Multidisciplinary study of the Mechetlino Quarry section (Southern Urals, Russia) — The GSSP candidate for the base of the Kungurian Stage (Lower Permian) DOI:10.1016/j.palwor.2019.05.012
  7. ↑ Kungurian ammonoids of the MQ section, bed 14. (ɑ ...
  8. ↑ «Путешествие по разным провинциям Российского Государства: Паллас Петр Симон — Алфавитный каталог — Электронная библиотека Руниверс». runivers.ru. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  9. ↑ Е. И. Кулагина Разрезы башкирского Яруса среднего карбона в Салаватском районе республики Башкортостан, Геологический вестник. 2018. No1. էջ 98–110
  10. ↑ «Река Лакла — Государственный водный реестр». verum.wiki. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  11. ↑ «РАЗРЕЗ ЛАКЛЫ». geopark-yangantau.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  12. ↑ «КУСЕЛЯРОВСКИЕ СЕРНИСТЫЕ ИСТОЧНИКИ». geopark-yangantau.ru. Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 30-ին.
  13. ↑ «АНО ЦНПЭКТ «ГЕОПАРК ЯНГАН-ТАУ» — Республика Башкортостан — ОГРН 1190280038080, ИНН 0240007610 — адрес, контакты, гендиректор». РБК Компании (ռուսերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  14. ↑ «АНО ЦНПЭКТ "Геопарк Янган-Тау"». www.rusprofile.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  15. ↑ 15,0 15,1 «Геопарк "Янган-Тау"». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  16. ↑ «Идрисовские писаницы». wiki02.ru. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  17. ↑ «КАМЕННЫЕ ВОРОТА НА РЕКЕ АЙ». geopark-yangantau.ru. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  18. ↑ Каменные ворота на реке Ай. Лаклы, Башкирия., Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին
  19. ↑ «Лимоновский гребень». na-zemle-salavata.com (ռուսերեն). Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  20. ↑ «ЭКСКУРСИЯ ПО ТЕРРИТОРИИ САНАТОРИЯ "ЯНГАН-ТАУ"». geopark-yangantau.ru. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  21. ↑ «UNESCO Global Geoparks». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  22. ↑ Гузель Реанова (2018 թ․ հուլիսի 22). «Геопарк «Янган-Тау» в Башкортостане может первым в России получить статус ЮНЕСКО». Газета - «Республика Башкортостан». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  23. ↑ «Геопарк «Янган-Тау» вошел во всемирную сеть ЮНЕСКО // ОБЩЕСТВО | новости башинформ.рф |». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 8-ին.
  24. ↑ Абдрахманов Р. Ф. (2014). Пресные подземные и минеральные лечебные воды Башкортостана (PDF). {{cite book}}: no-break space character in |last= at position 15 (օգնություն)
  25. ↑ А.Р. Акбашев, Р.Х. Абдрашитов, Ф.Р. Ардисламов, Л.Н. Белан, Е.А. Богдан, П.Г. Полежанкина, И.М. Фархутдинов, А.М. Фархутдинов (2018). Геопарк «ЯнГан-Тау» (PDF) (Т. 22. № 2 ed.). Вестник Башкирского университета. էջեր 418–423. {{cite book}}: no-break space character in |edition= at position 9 (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  26. ↑ Бойко, Максим Сергеевич (2003). «Эволюционная и функциональная морфология семейства Paragastrioceratidae и некоторых других раннепермских аммоноидей» (ռուսերեն). Москва. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  27. ↑ Галиев А. Ф. История изучения феномена горы Янган-тау П. С. Палласом // Вопросы гуманитарных наук. 2017. № 1 (88). С. 24-25.
  28. ↑ Иванова Р. М. (1995). Башкирский ярус Урала // Биостратиграфия среднего-верхнего палеозоя Русской платформы и складчатых областей Урала и Тянь-Шаня. էջեր 20–29. {{cite book}}: no-break space character in |last= at position 11 (օգնություն)
  29. ↑ Е. И. Кулагина, В. Н. Пазухин, Н. М. Кочеткова, З. А. Синицына, Н. Н. Кочетова (2001). СТРАТОТИПИЧЕСКИЕ И ОПОРНЫЕ РАЗРЕЗЫ БАШКИРСКОГО ЯРУСА КАРБОНА ЮЖНОГО УРАЛА (PDF) (Издательство «Гилем» ed.). Уфа.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  30. ↑ Исмагилов Р. А., Фархутдинов И. М., Фархутдинов А. М. (2018). «Создание геопарка ЮНЕСКО в Башкирии». {{cite web}}: no-break space character in |last= at position 51 (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. ↑ Казанцев Ю. В., Т. Т. Казанцева, А. И. Загребина, С. А. Газизова Структурная геология северо-востока Башкортостана. Уфа: АН РБ, Отделение наук о Земле и экологии, 1999. — 131 с.
  32. ↑ Казанцева Т. Т. К Проблеме падения температур, дебитов горячих паров и сухих газов в недрах курорта Янгантау // Геология. Известия Отделения наук о Земле и природных ресурсов Академия наук Республики Башкортостан. 2013. № 19. С. 68-78.
  33. ↑ Т.т, Казанцева (2014). «О происхождении и сохранении феномена горы Янгантау». Вестник Академии наук Республики Башкортостан. 19 (3): 16–28. ISSN 1728-5283.
  34. ↑ Камалетдинов М.А. (1974). «Покровные структуры Урала | Геологический портал GeoKniga». www.geokniga.org. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 1-ին.
  35. ↑ Кисин, Александр Юрьевич (2008). «Структурное положение тектонического блока Каратау». Литосфера (ռուսերեն). 0 (4): 35–47. ISSN 2500-302X.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Յանգան Տաու (գեոպարկ)» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Յանգան_Տաու_(գեոպարկ)&oldid=9947038» էջից