Լեհաստանի թագավորություն
| ||||
| ||||
| Քարտեզ | ||||
 (1025) | ||||
| Ընդհանուր տեղեկանք | ||||
| Մայրաքաղաք | Գնեզնո (1025-1038) Կրակով(1038-1385) | |||
| Լեզու | Լեհերեն, Լատիներեն | |||
| Ազգություն | լեհեր | |||
| Կրոն | Կաթոլիկություն, Ուղղափառություն, Հայ առաքելական եկեղեցի, Հուդայականություն | |||
| Արժույթ | դուկատ, գուլդեն, զլոտի | |||
| Իշխանություն | ||||
| Պետական կարգ | միապետություն | |||
| Դինաստիա | Պիաստներ | |||
| Պետության գլուխ | թագավոր | |||
| Պատմություն | ||||
| - ապրիլի 18, 1025 | Բոլեսլավ I Քաջի թագադրում | |||
| - հունվարի 20, 1320 | Վլադիսլավ I Լոկետեկի թագադրում | |||
| - 1138 | Բոլեսլավ III Ծուռբերանի ստատուտ | |||
| - օգոստոսի 14, 1385 | Կրևյան Ունիա | |||
Լեհաստանի թագավորություն (լեհ.՝ Królestwo Polskie, լատին․՝ Regnum Poloniae)՝ միջնադարյան ավատատիրական միապետություն Կենտրոնական Եվրոպայում 1025-1385 թվականներին։ Հանդիսանում է Լեհաստանի իշխանության իրավահաջորդը։
Տարածքը կազմել է ավելի քան 360 000 քառ. կմ, որի մեջ մտել է գրեթե ամբողջ ժամանակակից Լեհաստանը, ինչպես նաև ամբողջ Սլովակիան և Մորավիան (Չեխիա)։ Հիմնադրումից առաջ կորցրել է մերձբալթյան զգալի տարածքներ՝ ժամանակավորապես պահպանելով միայն Բալթիկ ծովի ափին գտնվող Գդանսկ քաղաքն իր շրջակայքով։ Այսօր այն բաժանված է վերոհիշյալ 3 հանրապետությունների միջև, որոշ տարածքներ գտնվում են ժամանակակից Ուկրաինայում և Գերմանիայում։
Բնակչության մեջ գերակշռողը լեհերն էին, սակայն մեծ թիվ էին կազմում նաև սլովակները, չեխերը, հրեաները, ուկրաինացիները, ինչպես նաև՝ հայերը։
1079-1290 թվականներին երկիրը կառավարող Պիաստները չեն կրել «թագավոր» կոչումը։ 1386 թվականին՝ որպես արդեն որպես Լեհական թագ, Լիտվայի մեծ իշխանության հետ միասին ստեղծվել է Կրևյան Ունիան, որով և Լեհ-Լիտվական միությունը (1385-1569, հետագայում՝ Լյուբլինի ունիայի հիման վրա, Ռեչ Պոսպոլիտա՝ 1569-1795[1])։
Հիմնադրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լեհերի արևմտսլավոնական ցեղը, որն ապրում էր ներկայիս Մեծ Լեհաստանի պատմական տարածաշրջանում, 10-րդ դարի սկզբին ստեղծեց միավորվեց Լեհաստանի իշխանության շուրջ։ Սակավաթիվ ազգեր, այդ թվում՝ հայերը, ինչպես նաև օսմանցիները, երկիրը կոչել են հիմնադիր նախահոր՝ Լեխի (լեհ.՝ Lędzianie) պատվին։ 966 թվականին Լեհաստանի քրիստոնեության ընդունումից հետո և Պիաստների դինաստիայի Միեշկո I-ի[2] կառավարման ժամանակ Լեհաստանի իշխանության առաջացումից հետո, նրա ավագ որդին՝ Բոլեսլավ I Քաջը, ժառանգեց հոր աթոռը և 1025 թվականին Գնեզնոյի տաճարում օծվեց որպես թագավոր[3]՝ Հռոմի պապ Հովհաննես XIX-ից իր թագադրման թույլտվությունը ստանալուց հետո[4]։
Բոլեսլավի մահից հետո նրա որդին՝ Միեշկո II Լամբերտը[5] ժառանգեց թագը և հորից հետո հսկայական տարածք, որը ներառում էր Մեծ Լեհաստանը (Մազովիայի հետ), Փոքր Լեհաստանը, Սիլեզիան, Պոմերանիան, Լուսատիան, Մորավիան, Կարմիր Ռուտենիան և Վերին Հունգարիան։ Այնուամենայնիվ, 1031 թվականին նա ստիպված եղավ հրաժարվել տիտղոսից և փախչել երկրից, երբ մի շարք գյուղացիական ապստամբություններ սկսվեցին, ինչը հայտնի դարձավ որպես «հեթանոսական ռեակցիա»[6], և Կիևի մեծ իշխան Յարոսլավ I Իմաստունը արևելքից ներխուժեց երկրի տարածք, մինչդեռ Միեշկո II-ը գտնվում էր Լուսատիայում և կռվում էր Սրբազան Հռոմեական կայսր Կոնրադ II-ի դեմ։ Յարոսլավ I-ը Լեհաստանի կառավարիչ նշանակեց իր դաշնակցին՝ Միեշկո II-ի խորթ եղբորը՝ դուքս Բեզպրիմին։ Սակայն ցնցումների արդյունքում թագավորությունը կրեց տարածքային կորուստներ և փաստացի վերածվեց դքսության։
Կազիմիր I Վերականգնողին հաջողվեց ճգնաժամից հետո վերամիավորել թագավորության որոշ մասեր և մայրաքաղաքը տեղափոխեց Կրակով։ Այնուամենայնիվ, նա չկարողացավ վերականգնել միապետությունը Սրբազան Հռոմեական կայսեր հետ ունեցած հակասության պատճառով[7]։ 1076 թվականին Բոլեսլավ II Համարձակը, Հռոմի պապ Գրիգոր VII-ի աջակցությամբ, վերականգնեց թագավորական թագը, սակայն հետագայում վտարվեց և վտարվեց թագավորությունից 1079 թվականին՝ իր հակառակորդին՝ Շչեպանովի եպիսկոպոս Ստանիսլավին սպանելու համար։ 1079 թվականին Վլադիսլավ I Հերմանը, ով երբեք չէր ձգտում թագավորական գահին, ստանձնեց այն Բոլեսլավ II-ի վտարումից հետո։ Վլադիսլավ I-ը շահագրգռված չէր թագավոր դառնալու հարցում, և երկիրը փաստացի ղեկավարում էր վոևոդա Սեցեխը։
Ավատատիրական մասնատվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1102 թվականին Բոլեսլավ III Ծուռբերանը դարձավ Լեհաստանի ղեկավար[8]։ Ի տարբերություն Վլադիսլավ I-ի, Բոլեսլավ III-ը ցույց տվեց, որ կարող է առաջնորդ լինել, ով վերականգնեց Լեհաստանի տարածքային ամբողջականությունը, բայց ի վերջո չկարողացավ ստանալ թագավորական թագը՝ Սրբազան Հռոմեական կայսրության շարունակական ընդդիմության պատճառով։ Նրա մահից հետո՝ 1138 թվականին, երկիրը բաժանվեց նրա որդիների միջև՝ Մեծ Լեհաստանի, Փոքր Լեհաստանի, Մազովիայի, Սիլեզիայի, Սանդոմիերսի և Պոմերանյան վասալների։ Լեհական ջոկատները, չեխական, դանիական, ֆլանդրիական և իտալական ջոկատների հետ միասին մասնակցեցին Խաչակրաց երկրորդ արշավանքին՝ մարտի դաշտ մեկնելով Կոնրադ III կայսեր գլխավորությամբ։ Որոշ ժամանակ անց Լեհաստանը թևակոխեց ավատատիրական մասնատման շրջան, որը տևեց ավելի քան 200 տարի։ Կազիմիր II Արդարամիտը, որը գահ էր բարձրացել 1177 թվականից, արտոնություններ է շնորհել աշխարհիկ և հոգևոր ավատատերերին՝ ընդլայնելով նրանց ազդեցությունն ի վնաս խոշոր իշխանների։
13-րդ դարի առաջին կեսին Սիլեզիայի Պիաստները փորձեցին վերականգնել թագավորությունը։ Հենրի Մորուքավորը ջանքեր գործադրեց վերամիավորելու մասնատված իշխանությունները՝ քաղաքական մանևրումների միջոցով և նվաճումներով։ Նա նաև ջանքեր գործադրեց իր որդու՝ Հենրի II Բարեպաշտի թագադրման ուղղությամբ և այդ նպատակով բանակցություններ վարեց մյուս լեհ իշխաների և Սրբազան Հռոմեական կայսր Ֆրիդրիխ II Հոհենշտաուֆենի հետ։ Հենրի II-ը շարունակեց իր հոր ջանքերը, սակայն 1241 թվականին մոնղոլների առաջին արշավանքը և նրա մահը Լեգնիցայի ճակատամարտում հանկարծակի դադարեցրին միավորումը[9]։ 1217-1274 թվականներին, ընդհատումներով, տեղի է ունեցել Պրուսիայի խաչակրաց արշավանքը։
Թագավորության միավորում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միապետությունը վերականգնելու և Լեհաստանի թագավորությունը միավորելու հաջորդ փորձը տեղի ունեցավ 1296 թվականին, երբ Պշեմիսլ II-ը Գնեզնոյում թագադրվեց որպես «Լեհաստանի թագավոր»։ Թագադրումը չէր պահանջում Հռոմի պապ Կելեստինոս V-ի համաձայնությունը, քանի որ թագավորի տիտղոսն արդեն հաստատվել էր 1025 թվականին։ Այնուամենայնիվ, նրա թագավորությունը կարճատև եղավ, քանի որ նրան սպանեցին Բրանդենբուրգի մարգրավիաների կողմից ուղարկված մարդասպանները։ Պրշեմիսլ II-ի սպանությունից հետո թագավորի տիտղոսը ժառանգեց Վենցլավ II Բոհեմացին՝ Չեխիայի Պրժեմիսլովիչների դինաստիայից, որը թագավորեց մինչև 1305 թվականը[10]։ Մինչև 1320 թվականը տևած թափուր պաշտոնից հետո Լեհաստանի թագավորությունը լիովին վերականգնվեց Վլադիսլավ I Լոկետեկի օրոք, որը թագադրվեց Վավելի ամրոցի տաճարում (Կրակով), այնուհետև ամրացվեց նրա որդի Կազիմիր III Մեծի կողմից, ով ընդլայնեց տարածքները դեպի Կարմիր Ռուտենիա։ Այնուամենայնիվ, նա ստիպված էր հրաժարվել Սիլեզիայի նկատմամբ իր հավակնություններից՝ Սրբազան Հռոմեական կայսրության հետ խաղաղություն ապահովելու համար։ Կազիմիր III-ը միակ լեհ թագավորն է, ով ստացել է «Մեծ» տիտղոսը, և նրա գահակալությունը նշանավորվել է թագավորության քաղաքային ենթակառուցվածքի, քաղաքացիական կառավարման և ռազմական հզորության զգալի զարգացումներով։ Նրա մահից հետո՝ 1370 թվականի նոյեմբերի 5-ին, Պիաստների դինաստիայի իշխանությունը ավարտվեց[11]։
Անժառանգ Կազիմիր III-ի մահից հետո՝ 1370 թվականին, երկրի ղեկավար դարձավ Հունգարիայի թագավոր Լյուդովիկոս I-ը, որը սերում էր Անժուի կոմսությունից։ Նրա անցումային կառավարման շրջանը նշանավորեց նաև ազնվականության վերելքը երկրի քաղաքական կյանքում։ Երբ Լուի I-ը մահացավ 1382 թվականին, նրա դուստր Յադվիգան գահը ժառանգեց որպես Լեհաստանի թագուհի։ Նրա խորհրդականները բանակցել են Լիտվայի մեծ իշխան Յագայլոյի հետ՝ Յադվիգայի հետ հնարավոր ամուսնության վերաբերյալ։ Յագայլոն խոստացավ ընդունել քրիստոնեությունը և ստորագրեց Կրևյան Ունիա 1385 թվականին։ Համաձայնագիրը նաև ազդարարեց Լեհաստանի իրավական կարգավիճակի փոփոխությունը Լեհաստանի թագով, որը քաղաքական հայեցակարգ էր, որը ենթադրում էր անխախտ միասնություն, պետության անբաժանելիությունն ու շարունակականությունը։ Այս հայեցակարգի համաձայն՝ Լեհաստանի թագավորությունը դադարել է լինել միապետի կամ դինաստիայի սեփականությունը և դարձել է Լեհաստանի թագավորության քաղաքական համայնքի ընդհանրությունը։ Միության ավարտից հետո թագուհի Յադվիգան ամուսնացավ Մեծ իշխան Յագայլոյի հետ, որը 1386 թվականի մարտի 4-ին թագադրվեց որպես թագավոր «Վլադիսլավ II Յագելլո», իրադարձություն, որը նշանավորեց Յագելոնների դինաստիայի սկիզբը[12]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Dybaś, Bogusław (2006). «Livland und Polen-Litauen nach dem Frieden von Oliva (1660)». In Willoweit, Dietmar; Lemberg, Hans (eds.). Reiche und Territorien in Ostmitteleuropa. Historische Beziehungen und politische Herrschaftslegitimation. Völker, Staaten und Kulturen in Ostmitteleuropa (գերմաներեն). Vol. 2. Munich: Oldenbourg Wissenschaftsverlag. էջեր 51–72, 109. ISBN 3-486-57839-1.
- ↑ «Мешко». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Urbańczyk, Przemysław (2017). Bolesław Chrobry – lew ryczący (լեհերեն). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. էջեր 308–309. ISBN 978-8-323-13886-0.
- ↑ Urbańczyk, Przemysław (2017). Bolesław Chrobry – lew ryczący (լեհերեն). Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. էջեր 309–310. ISBN 978-8-323-13886-0.
- ↑ Davies, Norman (1986). Heart of Europe: A Short History of Poland. Oxford University Press.
- ↑ Krajewska, Monika (2010). Integracja i dezintegracja państwa Piastów w kronikach polskich Marcina Kromera oraz Marcina i Joachima Bielskich (լեհերեն). Warszawa (Warsaw): W. Neriton. էջ 82. ISBN 978-83-909852-1-3.
- ↑ «Casimir I». Encyclopedia Britannica. 2023. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 8-ին. «As ruler of Poland, however, he was never crowned king, and German suzerainty over Poland was in fact reestablished during his reign.»
- ↑ Jasiński, Kazimierz (2004). Rodowód pierwszych Piastów (լեհերեն). Poznań: Wydawnictwo PTPN Mikołaja Kopernika. էջեր 185–187. ISBN 83-7063-409-5.
- ↑ Oskar, Przemysław (2000). Borderlands of Western Civilization։ A History of East Central Europe. Safety Harbor, FL: Simon Publications. էջ 87. ISBN 9780826037404.
- ↑ Ożóg, K. (1999). Piastowie, Leksykon biograficzny. Kraków: Simon Publications. էջ 159. ISBN 83-08-02829-2. «there are no preserved information about a papal consent for the coronations of Wenceslaus II in 1300 and Ryksa-Elisabeth in 1303.»
- ↑ «Казимир, польские короли». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Halecki, Oscar (1991). Jadwiga of Anjou and the Rise of East-Central Europe. Polish Institute of Arts and Sciences of America. էջեր 116–117, 152. ISBN 978-0-88033-206-4.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լեհաստանի թագավորություն» հոդվածին։ |