Իսլամը Հունգարիայում

իսլամ ըստ տարածաշրջանի
Ենթակատեգորիա	իսլամը Երկրի վրա, կրոնը Հունգարիայում
Թեմայով վերաբերում է	Հունգարիա
Երկիր	Հունգարիա

Իսլամը Հունգարիայում հանդիսանում է բնակչության սակավաթիվ հատվածի՝ 1 տոկոսից ցածր անձանց հիմնական կրոնը։ Երկրում սկիզբ է առել առնվազն 10-րդ դարից։ Սուննի իսլամի ազդեցությունը հատկապես ընդգծված է եղել 16-րդ դարում, երբ Հունգարիայի թագավորությունն անցնում է Օսմանյան կայսրության իշխանության տակ (1541-1699)։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին հունգարերենով մուսուլմանները կոչվում էին «բյոսորմենի» (հունգ.՝ Böszörmény), որը մոտ է թուրքերեն Bozulmamış-ին, որն իր հերթին սերում է արաբերենից (արաբ․՝ مسلم‎‎, մուսլիմ)՝ եզրույթ, որը պահպանվել է և՛ որպես ազգանուն, և՛ որպես քաղաքի անուն՝ Հայդուբյոսորմեն Hajdúböszörmény քաղաքի^[1]։

Առաջին մուսուլման հեղինակը, ով խոսեց այս իսլամական համայնքի մասին, Յակութ ալ-Համավին էր, որը գրում է հայտնի հունգարացի ուսանողի մասին, ով սովորել է Հալեպում, ըստ ուսանողի, Հունգարիայում կար 30 մուսուլմանաբնակ գյուղ^[2]։ Յակուտը գրում է իր հայտնի աշխարհագրական բառարանում՝ «Մուաջամ ալ-Բուլդան»^[3], Սիրիայում հունգարացի մուսուլման երիտասարդի հետ իր հանդիպման մասին, ով այնտեղ իսլամ էր ուսումնասիրում և բերեց Հունգարիայում իրենց ժողովրդի պատմության և կյանքի որոշ մանրամասներ։

Իսպանացի մուսուլման ճանապարհորդ Աբու Համիդ ալ-Ղառնատին գրել է Հունգարիայի երկու խմբի մուսուլմանների մասին, որոնցից առաջինը Կարպատյան ավազանի բյոսորմեններն են, երկրորդը՝ Վոլգայի բուլղարները (խվարեզմիներ)։ Նա հայտնել է, որ Հունգարիայի Գեզա II-ը մեծ սեր է արտահայտել մուսուլմանների հանդեպ^[4]։

11-րդ դարում Սուրբ Լադիսլավը, իսկ ավելի ուշ՝ Կոլոմանը օրենքներ ընդունեցին ոչ քրիստոնյաների դեմ (Սաբոլցի Սինոդ)։ Այս օրենքները հնազանդեցնում էին իսլամին՝ ստիպելով մուսուլմաններին խոզի միս ուտել, եկեղեցի գնալ, ամուսնանալ և արգելել նրանց ուրբաթ օրը նշել։ Կոլոմանի որոշ օրենքներ ներառում են^[5].

§ 46 Եթե ինչ-որ մեկը բռնում է իսմայիլականներին ծոմ պահելու կամ ուտելու կամ խոզի մսից հեռու պահելու կամ ծիսական լվացման կամ այլ կեղծ սովորույթների ժամանակ, այդ իսմայիլականները պետք է ուղարկվեն թագավորի մոտ, և ով դատի է տալիս նրանց, պետք է բաժին ստանա նրանց ունեցվածքից։

§ 47 Մենք հրամայում ենք բոլոր իսմայիլական գյուղերին կառուցել եկեղեցի և ֆինանսավորել այն։ Եկեղեցու կառուցումից հետո գյուղի կեսը պետք է տեղափոխվի և բնակվի մեկ այլ տեղ, որպեսզի նմանվի մեզ՝ միասին ապրելու, ինչպես նաև Քրիստոսի և Եկեղեցու մեջ (այսինքն հավատքով նմանվի)։

§ 48 Իսմայիլականները չպետք է իրենց դուստրերին ամուսնացնեն իրենց ազգի, այլ միայն մեր ազգի հետ։

§ 49 Եթե իսմայիլականն ունի հյուր, կամ նա ինչ-որ մեկին հրավիրում է իր տուն ուտելու, նա և իր հյուրերը բոլորը պետք է միայն խոզի միս ուտեն։

Լասլոն (Սենթ Լադիսլավ) ընդունեց հետևյալ օրենքը.

§ 9 իսմայելացի կոչվող վաճառականների մասին, եթե նրանցից ակնհայտ է դառնում, ապա մկրտությունից հետո նրանք վերադարձնում են իրենց հին օրենքները, որոնք հիմնված են թլփատության վրա, նրանք պետք է լքեն իրենց տները, բայց եթե ապացուցեն, որ անմեղ են, պետք է մնան։

Այս օրենքները խիստ խտրականություն էին դրսևորում կրոնական փոքրամասնության նկատմամբ։

Հաղորդվում է, որ Հունգարիայի մուսուլմանները հաճախ աշխատել են առևտրի և ֆինանսների ոլորտում։ Հայտնաբերվել է, որ 12-ից 13-րդ դարերի հունգարական թագավորական մետաղադրամներն ունեին արաբերեն մակագրություններ (թեև դա ուղղակիորեն չի ենթադրում կապ իսլամի հետ, արաբալեզու բնակչությունը հիմնականում մուսուլման էր)։ Քալիզի ճանապարհը, որն անվանվել է Քալիզյանների անունով, առևտրային ճանապարհ էր Սեգեդի և Դանուբի միջև, որն օգտագործվում էր Տրանսիլվանիայից աղ տեղափոխելու համար։ Հունգարիայի Բելա II-ի գերեզմանում արաբերեն մակագրությամբ մատանի է հայտնաբերվել։ Ենո Սուկը նշում է, որ մինչև մոնղոլների ներխուժումը, «երկիրը բավականին սփռված էր մուսուլմանական կրոնական խմբերի ռազմական և առևտրական գաղութներով»^[4]։

Օսմանյան տիրապետությունը Հունգարիայում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքերը Հունգարիա մտան Մոհաչի ճակատամարտից հետո՝ 1526 թվականին։ 1541 թվականից նրանք սկսեցին ուղղակիորեն վերահսկել կենտրոնական մասը և կազմակերպեցին հինգ էյալեթ՝ Բուդին, Կանիջե, Էղրի, Վարաթ (Օրադեա) և Թեմեշվար։

16-րդ դարում՝ օսմանյան տիրապետության տարիներին, Հունգարիայում ծնվել են բազմաթիվ իսլամադավան անձինք։ Դրանցից ամենակարևորներն էին օսմանյան մեծ վեզիրը, Կանիելի Սիյավուշ փաշան (Նագիկանիզսայից), որը երեք անգամ պաշտոնավարեց 1582-1593 թվականներին, օսմանյան պատմաբան Իբրահիմ Պեչևին և հայտնի մևլևյան դերվիշ Պեչևի Դեդերին։ Իսլամական ուսումնասիրությունների մեծ մասը Հունգարիայում դասավանդվում էր ըստ սուննի իսլամի հանաֆիական մազհաբի։

Թուրքական տիրապետությունը հունգարական տարածքներում վերջնականապես ավարտվեց 1718 թվականին՝ Պասարովիցի պայմանագրի ստորագրմամբ^[6]։ Օսմանյան ժամանակաշրջանը թողել է թուրքական ճարտարապետության ժառանգություն, ինչպիսիք են մզկիթները, թյուրբեն և հանրային բաղնիքները (համամները), ինչպես նաև տեղական խոհանոցի փոփոխությունները, ինչպիսիք են սրճարանների հայտնի դառնալը և պղպեղի ներմուծումը, որը հունգարական ուտեստների մեջ կարևոր համեմունք է։ .

Ժամանակակից դարաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

19-րդ դարում՝ 1848-1849 թվականների հեղափոխության ավարտից հետո, գեներալ Յոզեֆ Բեմի (Մուրատ փաշա) գլխավորությամբ ավելի քան 6.000 արտագաղթած լեհեր և հունգարացիներ աքսորվեցին։ Նրանց թվում էին այնպիսի հունգար սպաներ, ինչպիսիք են Ռիչարդ Գայոնը (Քուրշիդ փաշա), Գյորգի Կմետին (Իսմայիլ փաշա) և Մաքսիմիլիան Շտայնը (Ֆերհադ փաշա)։ Այս անձնավորությունները հետագայում բարձրացվեցին գեներալի պաշտոնի։

Գայոնը նկարագրված է Օքսֆորդի ազգային կենսագրության բառարանում որպես «առաջին քրիստոնյա, ով ստացել է փաշայի կոչում և թուրքական զինվորական հրամանատարություն՝ առանց կրոնը փոխելու պարտավորության»։

Ուջբուդայի խորհուրդը թույլտվություն է տվել Հունգարիայի իսլամադավան համայնքին կառուցելու Բուդապեշտում առաջին իսլամական կենտրոնը։

2013 թվականին Հունգարիայի իսլամական խորհուրդը խնդրեց, որպեսզի Բոսնիայի և Հերցեգովինայի մեծ մուֆթի Հուսեյն Կավազովիչը նույնպես դառնա Հունգարիայի մեծ մուֆթի^[7]։

Կրոնական իրավունք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հունգարիայի նոր «Խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի և եկեղեցիների, կրոնների և կրոնական համայնքների մասին օրենքը» ընդունվել է 2011 թվականի հուլիսի 12-ին և ճանաչում է միայն 14 կրոնական խմբեր։ Իսլամը ներառված չէ այս ցուցակում, և մուսուլմանները պետք է դիմեն նոր օրենքով պաշտոնական ճանաչում ստանալու համար։ Օրենքի համաձայն՝ գրանցված 358 եկեղեցիներից և կրոնական միավորումներից միայն 14-ին կշնորհվի օրինական ճանաչում, մինչդեռ մյուսները պետք է նորից դիմեն օրինական գրանցման համար խորհրդարանում երկու երրորդի հաստատումից հետո^[8]։

2012 թվականի փետրվարի 27-ին Հունգարիայի խորհրդարանը փոփոխեց կրոնական կազմակերպությունների մասին երկրի վիճահարույց օրենքը՝ ընդլայնելով պաշտոնապես ճանաչված կազմակերպությունների ցանկը՝ ներառելով Հունգարիայի իսլամական խորհուրդը^[9]։

Ժողովրդագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2011 թվականի հունգարական մարդահամարի համաձայն՝ Հունգարիայում ապրում էր 5579 մուսուլման, որը կազմում էր ընդհանուր բնակչության միայն մոտ 0,057%-ը։ Նրանցից 4097-ը (73,4%) իրենց հայտարարել են հունգարացի, իսկ 2369-ը (42,5%)՝ ազգությամբ արաբ^[10]։ Հունգարիայում մարդիկ կարող են հայտարարել մեկից ավելի ազգային պատկանելություն (որը բացատրում է, թե ինչու է այդ տոկոսների գումարը 100%-ից մեծ)^[11], 2011 թվականի տվյալները ցույց չեն տալիս թուրք բնակչության թիվը (որը 2001 թվականի մարդահամարի ժամանակ 1565 էր)^[12]։ Այնուամենայնիվ, Հունգարիայում մուսուլմանների մեծամասնությունը արաբական կամ թուրքական ծագում ունի^[13]։ Ավելին, աճում է նաև իսլամ ընդունած հունգարացիների թիվը^[13]։

Հունգարիայում մուսուլմանների իրական թիվը, ամենայն հավանականությամբ, կգերազանցի 5579-ը։ Սիրիայում պատերազմից հետո ապաստան հայցողների մեծ հոսք եկավ՝ 2014, 2015 և 2016 թվականներին, որտեղ ավելի քան 200,000 ապաստանի դիմում է ներկայացվել Հունգարիա^[14]։ Այնուամենայնիվ, 2017 թվականից սկսած Հունգարիայի իշխանությունները գրանցել են մի քանի հարյուրից պակաս դիմումներ^[15]։

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքական բաղնիք Ռաջ Ջերմային բաղնիքում
Գյուլ Բաբայի թյուրբե
Իդրիս Բաբայի թյուրբեն Պեչում
Էրդ մինարեթ
Փաշա Քասիմի նախկին մզկիթը Պեչում, այժմ՝ կաթոլիկ եկեղեցի

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Hajduboszormeny | HajduPorta(չաշխատող հղում)
↑ (cf. "The Islamic Review", London, February 1950, 38th vol., No.2).
↑ (comp. 625/1228, vide also Wustenfeld's edition, Leipzig, 1866, 1st vol., p. 469)
↑ ^4,0 ^4,1 «Medieval Hungary and the Islamic World». Hungarian Conservative. 2023. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.
↑ Coloman's Laws Արխիվացված 2007-05-09 Wayback Machine very free translation from Hungarian (original Latin).
↑ The Peace of Passarowitz, 1718. Purdue University Press. 2011. doi:10.2307/j.ctt6wq7kw. ISBN 978-1-55753-594-8. JSTOR j.ctt6wq7kw.
↑ «Radio Sarajevo». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 14-ին.
↑ «Churches Divided On Hungary's New Religion Law». Huffington Post. 2011 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին.
↑ «In Hungary, amended religion law recognize Hungarian Islamic Council». Adventist.org. 2012 թ․ փետրվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
↑ «Központi Statisztikai Hivatal». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 13-ին.
↑ «Hungarian census 2011 - final data and methodology» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
↑ Hungarian Central Statistical Office. «Factors of the nationality of the population based on affiliation with cultural values, knowledge of languages». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 21-ին.
↑ ^13,0 ^13,1 Lederer, Gyorgy (2009), «Hungary», in Nielsen, Jorgen; Akgönül, Samim; Alibašic, Ahmet; Maréchal, Brigitte; Moe, Christian (eds.), Yearbook of Muslims in Europe, Volume 1, BRILL Publishers, էջ 161, ISBN 978-9047428503
↑ ec.europa.eu https://ec.europa.eu/eurostat/cache/infographs/asylum/asylum_2015/. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 3-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)
↑ «First-time asylum applicants in the EU». Eurostat. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 3-ին.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իսլամը Հունգարիայում» հոդվածին։

[1] Hajduboszormeny | HajduPorta(չաշխատող հղում)

[2] (cf. "The Islamic Review", London, February 1950, 38th vol., No.2).

[3] (comp. 625/1228, vide also Wustenfeld's edition, Leipzig, 1866, 1st vol., p. 469)

[:0-4] 4,0 ^4,1 «Medieval Hungary and the Islamic World». Hungarian Conservative. 2023. Վերցված է 2023 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.

[5] Coloman's Laws Արխիվացված 2007-05-09 Wayback Machine very free translation from Hungarian (original Latin).

[6] The Peace of Passarowitz, 1718. Purdue University Press. 2011. doi:10.2307/j.ctt6wq7kw. ISBN 978-1-55753-594-8. JSTOR j.ctt6wq7kw.

[7] «Radio Sarajevo». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 14-ին.

[8] «Churches Divided On Hungary's New Religion Law». Huffington Post. 2011 թ․ հուլիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 19-ին.

[9] «In Hungary, amended religion law recognize Hungarian Islamic Council». Adventist.org. 2012 թ․ փետրվարի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 6-ին.

[10] «Központi Statisztikai Hivatal». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 13-ին.

[11] «Hungarian census 2011 - final data and methodology» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 10-ին.

[HCSO2001-12] Hungarian Central Statistical Office. «Factors of the nationality of the population based on affiliation with cultural values, knowledge of languages». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 23-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 21-ին.

[Lederer-13] 13,0 ^13,1 Lederer, Gyorgy (2009), «Hungary», in Nielsen, Jorgen; Akgönül, Samim; Alibašic, Ahmet; Maréchal, Brigitte; Moe, Christian (eds.), Yearbook of Muslims in Europe, Volume 1, BRILL Publishers, էջ 161, ISBN 978-9047428503

[14] ec.europa.eu https://ec.europa.eu/eurostat/cache/infographs/asylum/asylum_2015/. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 3-ին. {{cite web}}: Missing or empty |title= (օգնություն)

[15] «First-time asylum applicants in the EU». Eurostat. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 23-ին. Վերցված է 2022 թ․ ապրիլի 3-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]