Ալատիր (գետ)

Ալատիր
Տեսակ	գետ
Երկիր	Ռուսաստան
Վարչատարածք	Չուվաշիա, Մորդովիա և Նիժնի Նովգորոդի մարզ
Երկարություն	296 կմ
ԲԾՄ	79 մետր
Գետաբերան	Սուրա
Ակունք	Մերձվոլգյան բարձրություն
Հոսող հոսքեր	Insar?, Arzinka?, Ashnya?, Barakhmanka?, Batmas?, Vyshkovka?, Irest'?, Irsa?, Madaevka?, Miroleyka?, Mokraya Chevarda?, Muravey?, Nuya?, Pandus?, Panzelka?, Pelka?, Rudnya?, Selievka?, Tatar-Velen-Ley?, Uksun?, Umoch?, Changa?, Yazovka?, Menshovka?, Peschanka?, Uzhovka?, Sukhoy Alatyr?, Lepeley? և Draevka?
Ջրահավաքի տարածք	Վոլգայի ավազան
Ավազանի տարածք	11 200 կմ²
Ջրի ծախս	42,6 մ³/վ

Ալատիր ( չուվաշերեն՝ Улатӑр, էրզ.՝ Ратор, ռուս.՝ Ала́тырь), գետ Ռուսաստանում, հոսում է Նիժնի Նովգորոդի մարզում, Մորդովիայում և Չուվաշիայում։ Գետաբերանը գտնվում է Սուրա գետի ձախ ափի երկայնքով բերանից 277 կմ հեռավորության վրա։ Երկարությունը՝ 296 կմ, ավազանի մակերեսը՝ 11,2 հազար կմ²։

Աշխարհագրություն

Ակունքը գտնվում է Պերվոմայսկ քաղաքից (Նիժնի Նովգորոդի շրջան) մոտավորապես 10 կմ դեպի արևմուտք։ Հոսանքի ընդհանուր ուղղությունը արևելք է։ Վերին հոսանքում այն Նիժնի Նովգորոդի մարզի և Մորդովիայի միջև սահմանն է, այնուհետև հոսում է Նիժնի Նովգորոդի շրջանի Պերվոմայսկի, Լուկոյանովսկի և Պոչինկովսկի շրջանների տարածքներով, Մորդովիայի Իչալկովսկի և Արդատովսկի շրջաններով, ստորին հոսանքը գտնվում է Չուվաշիայի Ալատիրի շրջանում։ Այն հոսում է Սուրա Ալատիր քաղաքի հյուսիսային ծայրամասում այն թափվում է Սուրա գետ։

Գետը հոսում է Վոլգայի բարձրավանդակի հյուսիսային մասով՝ անտառապատ տարածքներով։ Հիմնական անտառային տարածքները գտնվում են ձախ ափին։ Մադաևո գյուղի աջ ափը գրեթե ծառազուրկ է։

Գետի հովիտը խիտ բնակեցված է, գետի ափերին կան բազմաթիվ բնակավայրեր, որոնցից ամենամեծն են Ալատիր (Չուվաշիա) և Արդատով (Մորդովիա) քաղաքները, քաղաքատիպ ավան Տուրգենևո (Մորդովիա); խոշոր գյուղեր Ախմատովո (Չուվաշիա), Կալասևո, Լունգա, Լունգինսկի Մայդան, Տարխանովո, Բերեգովիյե Սիրեսին, Նովիյե Իչալկին, Կեմլյան, Կերգուդին, Գուլյաևո և Քենդյա (Մորդովիա), Կոչկուրովո , Իլինսկոյե, Մադաևոն, Բայկովոն, Պուզսկայա Սլոբոդան, Նովոմիխայլովկան, Շուտիլովոն և Օբուխովոն (Նիժնի Նովգորոդի մարզ)։

Հիդրոգրաֆիա

Ալատիր գետը վերին հոսանքներում առվակ է 0,5-1 մ լայնությամբ և 0,3-0,5 մ խորությամբ հաճախակի ճահիճներով և մինչև 10 մ լայնությամբ և 1,5-2 մ խորությամբ տարածքներով, սելավը լայն է, ափերը ցածր են (0 5-1 մ)։ Գետի վերին հոսանքը հաճախ չորանում է ամռանը։ Հետագայում Օրլովկա գյուղից հետո գետը փոխվում է՝ լայնությունը՝ մինչև 15 մետր, խորությունները՝ մինչև 2-2,2 մ, հոսքի արագությունը՝ 0,1 մ/վ, զառիթափ ափեր՝ մինչև 3-5 մետր բարձրություն, միայն երբեմն նվազում է, բայց մեծապես գերաճած է թփուտներով։

Միջին մասերում ափերը զառիթափ են, բարձր (3-5 մ), կան և՛ ժայռեր (մինչև 20 մ), և՛ ցածրադիր վայրեր։ Լայնությունը 25–50 մետր է, առավելագույնը Տուրգենևի ջրամբարի տարածքում՝ 80–100 մ։ Խոր ջրալայնուտ հատվածներում միջին խորությունը 2-3 մ է, գալարներում՝ 0,2-0,4 (մինչև 1,5 մ)։ Գետերի հատվածներում ընթացիկ արագությունը 0,4–0,92 մ/վ է, Տուրգենևո գյուղի մոտ՝ 0,36–0,55 մ/վ, իսկ ջրամբարում՝ 0,1 մ/վ։

Ստորին հոսանքում հոսքը թույլ է, իսկ ջուրը՝ պղտոր։

Ամենամեծ վտակներն են` Ռուդնյան, Ինսարը (երկուսն էլ աջ)։ Ալատիրի շրջանի Չուվարլի գյուղի մոտ, ողողվող մարգագետնում գտնվում է Շիբլևո լիճը։

Սնվում է հիմնականում ձյան հալոցքից։ Գետը սառչում է նոյեմբերին և բացվում ապրիլի սկզբին։ Գետը լողարկելի է։

Վտակներ, հեռավորությունը գետաբերանից

Սուրայի ջրահավաք ավազան

• 18 կմ, Միրոլեյկա գետ (ձախ)
• 33 կմ, անանուն գետ, Վոլնայա Ռևոլյուցիայի մոտ (ձախ)
• 34 կմ, Պեսչանկա գետ (ձախ)
• 36 կմ, անանուն գետ, Բոլշիե Պոլյանի գյուղում (ձախ)
• 51 կմ, Լեպելեյ գետ (աջ)
• 63 կմ, Ադրյաևկա առու (աջ)
• 75 կմ, Ուքսուն գետ (ձախ)
• 82 կմ, Չանգա գետ (ձախ)
• 94 կմ, Բարախմանկա գետ (ձախ)
• 105 կմ՝ Նույա գետ (աջ)
• 108 կմ, Սելիևկա գետ (աջ)
• 112 կմ, Աշնյա գետ (ձախ)
• 124 կմ, Կալիշա հոսք (աջ)
• 136 կմ, Ինսար գետ (աջ)
• 139 կմ, Թաթար-Վելենի-Լեյ գետ (աջ)
• 140 կմ, Կեմլյատկա առու (աջ)
• 146 կմ, Յազովկա գետ (ձախ)
• 152 կմ, Պելկա գետ (աջ)
• 154 կմ, անանուն գետ, Իկլայ գյուղում (ձախ)
• 165 կմ, Բաթմաս գետ (ձախ)
• 179 կմ, Ռուդնյա գետ (աջ)
• 184 կմ, Ուժովկա գետ (ձախ)
• 190,8 կմ, Մուրավեյ գետ (ձախ)
• 191 կմ, անանուն գետ, Սիրիատինո գյուղում (աջ)
• 200 կմ, Իրեստ գետ (աջ)
• 202 կմ, Արզինկա առու (ձախ)
• 213 կմ, Մենշովկա գետ (ձախ)
• 216 կմ, Մադաևկա գետ (աջ)
• 225 կմ, Արզինկա գետ (ձախ)
• 230 կմ, Իրսա գետ (աջ)
• 233 կմ, Պանզելկա գետ (ձախ)
• 237 կմ, Պանդուս գետ (ձախ)
• 240 կմ, Մոկրայա Չևարդա գետ (ձախ)
• 256 կմ, Վիշկովկա գետ (ձախ)
• 263 կմ, Սուխոյ Ալատիր գետ (ձախ)
• 264 կմ, Ումոչ գետ (ձախ)։

Ջրային ռեգիստրի տվյալներ

Ըստ Ռուսաստանի պետական ջրային ռեգիստրի տվյալների` պատկանում է Վերին Վոլգայի ավազանային շրջանին։ Գետի ավազան - (Վերին) Վոլգա դեպի Կույբիշևի ջրամբար (առանց Օկա ավազանի), գետի ենթաավազան՝ Սուրա, ջրային կառավարման տարածք՝ Ալատիր ակունքից մինչև գետաբերան։

Գրականություն

• «Алатырь, река». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Алатырь (река) // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
• Алатырь // Словарь современных географических названий / Ռուսական աշխարհագրական ընկերություն, Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.
• Ямашкин А. А. Физико-географические условия и ландшафты Мордовии. Учеб. пособие. — Саранск: Изд-во Мордов. ун-та, 1998. — С. 61—62. — 156 с. — 1000 экз. — ISBN 5-7103-0380-1
• Ручин А. Б., Артаев О. Н., Клевакин А. А. и др. Рыбное население бассейна реки Суры: видовое разнообразие, популяции, распределение, охрана. — Саранск: Мордов. ун-та, 2016. — 272 с. — ISBN 978-5-7103-3217-7

Արտաքին հղումներ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալատիր (գետ)» հոդվածին։