Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա

Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա; վրաց.՝ საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემია
Տեսակ	գիտությունների ակադեմիա
Հիմնադրվել է	փետրվարի 10, 1941
Անդամ է	Միջազգային գիտական խորհուրդ, InterAcademy Partnership, Ասիայի գիտությունների ակադեմիաների և միությունների ասոցիացիա, Գիտությունների ակադեմիաների միջազգային ասոցիացիան, International Union of Academies? և Բոլոր եվրոպական ակադեմիաներ
Նախագահ	Ռոին Մեթրևելի
Երկիր	Վրաստան
Տեղագրություն	Թբիլիսի
Հասցե	Rustaveli ave. 52
Կայք	science.org.ge(վրաց.)(անգլ.)
	Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա (Վրաստան) Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա, Վրաստան
	Georgian Academy of Sciences Վիքիպահեստում

Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա (ՎԳԱԱ) (վրաց.՝ საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემია, մինչև 1990 թվականը՝ Վրացական ԽՍՀ գիտությունների ակադեմիա), Վրաստանի գլխավոր գիտական ընկերություն։ Ակադեմիան գտնվում է Թբիլիսիում, Գրուզուգոլ պատմական շենքում (1953)։ Ակադեմիան համակարգում է գիտական հետազոտությունները Վրաստանում և զարգացնում է հարաբերություններ օտարերկրյա այլ պետությունների ակադեմիաների ու գիտական կենտրոնների հետ^[6]։

Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիան հիմնադրվել է 1941 թվականի փետրվարին։ Ակադեմիայի հիմնադիրներ են եղել Գեորգի Ախվլեդիանին (լեզվաբանություն), Իվանե Բերիթաշվիլին (ֆիզիոլոգիա), Առնոլդ Չիկոբավան (իբերո-կովկասյան լեզուներ), Գեորգի Չուբինաշվիլին (արվեստ), Սիմոն Ջանաշիան (պատմություն), Ալեքսանդր Ջանելիձեն (երկրաբանություն), Կոռնելի Կեկելիձեն (բանասիրություն), Նիկո Կեցխովելին (բուսաբանություն), Տարասի Կվարացխելիան (մերձարևադարձային մշակույթներ), Նիկո Մուսխելիշվիլին (մաթեմատիկա, մեխանիկա, ակադեմիայի առաջին նախագահը), Իլիա Վեկուան (մաթեմատիկա, ակադեմիայի երկրորդ նախագահը), Ակակի Շանիձեն (լեզվաբանություն), Ալեքսանդր Թվալչրելիձեն (հանքաբանություն), Դիմիտրի Ուզնաձեն (հոգեբանություն), Կիրիակ Զավրիևը (կառուցողական մեխանիկա) և Ֆիլիպ Զայցևը (կենդանաբանություն).

Ակադեմիայի հայտնի անդամներից են Էքվթիմե Թակաիշվիլին (պատմություն), Շալվա Նուցուբիձեն (փիլիսոփայություն), Գեորգի Ծերեթելին (արևելագիտություն), Սիմոն Կաուխչիշվիլին (դասական բանասիրություն), Կոնստանտինե Գամսախուրդիան (գրականություն), Գիորգի Մելիքիշվիլին (պատմություն), Նիկոլոզ Բերձենիշվիլին (պատմություն), Ռևազ Դոգոնաձեն (ֆիզիկա), Մալխազ Աբդուշելիշվիլին (մարդաբանություն), Գուրամ Մչեդլիձեն (պալեո-կենսաբանություն) և Լևան Չիլաշվիլին (հնէաբանություն)։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կազմակերպության նախորդը եղել է ԽՍՀՄ ԳԱ Անդրկովկասյան մասնաճյուղը, որը գործել է 1932-1933 թվականներին։ 1935 թվականին Անդրկովկասի մասնաճյուղը վերափոխվեց և բաժանվեց ԽՍՀՄ ԳԱ ադրբեջանական, հայկական և վրացական մասնաճյուղերի^[7]։

Վրացական ԽՍՀ Գիտությունների ակադեմիան ստեղծվել է 1941 թվականի փետրվարի 10-ին ԽՍՀՄ ԳԱ Վրաստանի մասնաճյուղի և նախկինում Թբիլիսիի պետական համալսարանում գործող մի շարք գիտահետազոտական հաստատությունների հիման վրա։

Վրացական ԽՍՀ ԳԱ առաջին իսկական անդամներ են եղել^[8]՝

ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ Գևորգ Ախվլեդիանին (լեզվաբանություն),
ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս Իվան Բերիտաշվիլին (ֆիզիոլոգիա),
Սիմոն Ջանաշիան (ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս 1943 թվականից),
Ալեքսանդր Ջանելիձեն (երկրաբանություն),
Կիրիակ Զավրիևը (կառուցվածքային մեխանիկա),
Ֆիլիպ Զայցևը (կենդանաբանություն),
Տարաս Քվարացխելիան (մերձարևադարձային մշակաբույսեր),
Կոռնելի Կեկելիձեն (բանասիրություն),
Նիկոլայ Կեցխովելին (բուսաբանություն),
ԽՍՀՄ ԳԱ ակադեմիկոս Նիկոլայ Մուսխելիշվիլին (մաթեմատիկա, մեխանիկա),
Ալեքսանդր Թվալչրելիձեն (հանքաբանություն, քարաբանություն),
Դմիտրի Ուզնաձեն (հոգեբանություն),
Առնոլդ Չիկոբավան (լեզվաբանություն),
Գեորգի Չուբինաշվիլին (արվեստագիտություն),
ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ Գեորգի Խաչապուրիձեն (պատմություն),
ԽՍՀՄ ԳԱ թղթակից անդամ Ակակի Շանիձեն (լեզվաբանություն),
Նիկոլայ Մուսխելիշվիլին եղել է առաջին նախագահը։

Ստեղծվել են ինստիտուտներ^[9]՝

Պատմության ինստիտուտ,
Ակադեմիկոս Մառի անվան լեզվի ինստիտուտը^[10],
Հոգեբանության ինստիտուտ,
Ռուսթավելու անվան վրաց գրականության պատմության ինստիտուտ,
Վրացական արվեստի պատմության ինստիտուտ,
Մաթեմատիկայի ինստիտուտ,
Քիմիայի ինստիտուտ,
Երկրաբանության և հանքաբանության ինստիտուտ,
Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտ,
Կենդանաբանության ինստիտուտ,
Ֆիզիկայի և երկրաֆիզիկայի ինստիտուտ,
Տեղական դաբաղահումքի պաշարների ուսումնասիրման և հետազոտման բուսաբանական ինստիտուտ,
Բույսերի պաշտպանության ինստիտուտ,
Խաղողագործության և գինեգործության ինստիտուտ,
Դաշտավարության ինստիտուտ,
Մետաղների և լեռնահանքային արդյունաբերության ինստիտուտ (1945),
Անտառային ինստիտուտ (1945),
Աշխարհագրության ինստիտուտ (1945)։

1944 թվականին Վրացական ԽՍՀ ԳԱ հաստատություններում աշխատել է 903 մարդ, 1945 թվականին՝ 1340 մարդ։

Գիտական ճանաչում են ստացել մաթեմատիկայի, ֆիզիկայի, հոգեբանության, փիլիսոփայության, ֆիզիոլոգիայի, բուսաբանության, արևելագիտության, լեզվաբանության, հնագիտության, ազգագրության և պալեոբիոլոգիայի վրացական դպրոցները։

Վրաստանի պետական անկախության հռչակումից հետո 1995 թվականին ստեղծվել է Վրաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիան, որը դարձել է Գիտական միությունների միջազգային խորհրդի (ICSU, Ֆրանսիա) անդամ։

1998 թվականի դրությամբ ակադեմիան ընդգրկել է 63 գիտական հաստատություն, գործել են գիտական սարքաշինության հատուկ կոնստրուկտորական բյուրոն՝ փորձնական արտադրությամբ, «Մեծնիերեբա» արտադրական և հրատարակչական միավորումը և կենտրոնական գրադարանը։ Ակադեմիայի կառուցվածքային ստորաբաժանումներում աշխատել է 9108 մարդ, որից 5346-ը՝ գիտաշխատողներ, այդ թվում՝ 633 դոկտորներ և 2487 գիտությունների թեկնածուներ։ Դրանցից 68-ը ընտրվել են իսկական անդամներ, 78-ը՝ թղթակից անդամներ, 44-ը՝ օտարերկրյա անդամներ։

2007 թվականին ակադեմիայում բարեփոխումներ են իրականացրել բոլոր գիտահետազոտական ինստիտուտները, որոնք ընդգրկված են Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի կազմում, անցել են համալսարանների ենթակայության ներքո^[11]։

Ակադեմիայի նախագահներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1941 թվականից՝ մաթեմատիկոս Նիկոլայ Մուսխելիշվիլի,
1972 թվականից՝ մաթեմատիկոս Իլյա Վեկուա,
1978 թվականից՝ աստղաֆիզիկոս Եվգենի Խարաձե,
1986 թվականից՝ ֆիզիկոս Ալբերտ Թավխելիձե,
2005 թվականից՝ լեզվաբան Թամազ Գամղրելիձե,
2013 թվականից՝ կենսաբան Գեորգի Քվեսիտաձե,
2023 թվականից՝ պատմաբան Ռոին Մեթրևելի։

Անդամակցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օրենքի համաձայն^[12]՝ Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիան ունի ոչ ավելի, քան 70 իսկական անդամ (ակադեմիկոս)։ Անդամակցության մյուս կատեգորիաներն են՝ թղթակից անդամ, պատվավոր անդամ, օտարերկրյա անդամ։

Ակադեմիայի բոլոր անդամները ընդգրկված են նրա ինը բաժանմունքներից մեկում՝

Կենսաբանական գիտությունների բաժանմունք (ԿԳԲ անդամների ցանկում ընդգրկված են՝ 6 ակադեմիկոս և 1 թղթակից անդամ, ներկայումս ակադեմիկոս-քարտուղար՝ Թինաթին Սադունիշվիլի)։
Մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի բաժանմունք (ՄՖԲ՝ 12 ակադեմիկոս և 1 թղթակից անդամ, ակադեմիակոս քարտուղար՝ Գեորգի Ջափարիձե),
Երկրաբանության բաժանմունք (ԵԲ՝ 5 ակադեմիկոս և 1 թղթակից անդամ, ակադեմիկոս-քարտուղար՝ Թամազ Չելիձե),
Հասարակական գիտությունների բաժանմունք (ՀԳԲ՝ 12 ակադեմիկոս և 1 թղթակից անդամ, ակադեմիակոս քարտուղար՝ Լիանա Մելիքիշվիլի),
Գյուղատնտեսական գիտությունների բաժանմունք (ԳԳԲ՝ 5 ակադեմիկոս և 1 թղթակից անդամ, ակադեմիկոս-քարտուղար՝ Ավթանդիլ Կորախաշվիլի),
Տեխնիկական գիտությունների և տեղեկատվական տեխնոլոգիաների բաժանմունք (ՏԳՏՏԲ՝ 8 ակադեմիկոս և 2 թղթակից անդամ, ակադեմիկոս-քարտուղար՝ Էլգուջա Մեձմարիաշվիլի),
Ֆիզիոլոգիայի և բժշկության բաժանմունք (ՖԲԲ՝ 7 ակադեմիկոս և 2 թղթակից անդամ, ակադեմիոս քարտուղար՝ Ռամազ Խեցուրիանի),
Քիմիայի և քիմիական տեխնոլոգիաների բաժանմունք (ՔՔՏԲ՝ 5 ակադեմիկոս, ակադեմիկոս-քարտուղար՝ Վլադիմիր Ցիցիշվիլի)։
Լեզվի, գրականության և արվեստի բաժանմունք (ԼԳԱԲ՝ 9 ակադեմիկոս և 1 թղթակից անդամ, ակադեմիկոս-քարտուղար՝ Էլիզբար Ջավելիձե)։

Նոր ակադեմիկոսների և համապատասխան անդամների ընտրությունները^[13] անցկացվում են ակադեմիայի անդամների Ընդհանուր ժողովի կողմից, պատվավոր և օտարերկրյա անդամների ընտրությունները՝ Ակադեմիայի գիտական խորհրդի կողմից, որին հաջորդում է Ընդհանուր ժողովի հաստատումը։ Գործող օրենսդրության համաձայն՝ ակադեմիկոսներին և թղթակից-անդամներին պետությունը վճարում է ցմահ ամսական թոշակ (համապատասխանաբար 1600 և 1000 լարիից ոչ պակաս)^[12]։

Վրաստանի այլ ակադեմիաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վրաստանում գործում են նաև՝

Աբխազիայի գիտությունների տարածաշրջանային ակադեմիան (հիմնադրվել է 1995 թվականին, գործում է Թբիլիսիում),
Վրաստանի գյուղատնտեսական գիտությունների ակադեմիան (հիմնադրվել է 1991 թվականին),
Վրաստանի կենսաբժշկական գիտությունների ակադեմիան։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ https://council.science/members/online-directory/
↑ https://www.interacademies.org/network/member-academies
↑ http://aassa.asia/member/academies.php
↑ https://web.archive.org/web/20240125131018/http://www.unionacademique.org/en/members
↑ https://allea.org/members
↑ «About Georgian Academy of Sciences». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
↑ Филиалы Академии наук СССР հոդվածը Սովետական մեծ հանրագիտարանում. Н. С. Пширков
↑ «დამფუძნებლები». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
↑ «Вице-президент Академии Наук Грузинской ССР Н. Н. Кецховели АКАДЕМИЯ НАУК ГРУЗИНСКОЙ ССР ЗА ЧЕТЫРЕ ГОДА». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 8-ին.
↑ «Arnold Chikobava Institute of Linguistics. History». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին.
↑ Силагадзе З., Филипчук К. Мировая линия физики высоких энергий в Грузии Արխիվացված 2015-06-20 Wayback Machine. «Троицкий Вариант», № 98, c. 10. 28 февраля 2012 года.
↑ ^12,0 ^12,1 Georgian Law «On the Georgian National Academy of Sciences Արխիվացված 2012-02-18 Wayback Machine» on 14 December, 2007, N 5600-rs.
↑ Выборы новых членов-корреспондентов, согласно закону, прекращены с мая 2009.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 217)։

[_7324c0f40ef21927-1] ttps://council.science/members/online-directory/

[_47a4c665efbb938f-2] ttps://www.interacademies.org/network/member-academies

[_327e7ab693895ac5-3] ttp://aassa.asia/member/academies.php

[_1f3ada01f697f081-4] ttps://web.archive.org/web/20240125131018/http://www.unionacademique.org/en/members

[_2b5dc6a720436b23-5] ttps://allea.org/members

[6] «About Georgian Academy of Sciences». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.

[7] Филиалы Академии наук СССР հոդվածը Սովետական մեծ հանրագիտարանում. Н. С. Пширков

[8] «დამფუძნებლები». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.

[9] «Вице-президент Академии Наук Грузинской ССР Н. Н. Кецховели АКАДЕМИЯ НАУК ГРУЗИНСКОЙ ССР ЗА ЧЕТЫРЕ ГОДА». Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ հոկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 8-ին.

[10] «Arnold Chikobava Institute of Linguistics. History». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 26-ին.

[11] Силагадзе З., Филипчук К. Мировая линия физики высоких энергий в Грузии Արխիվացված 2015-06-20 Wayback Machine. «Троицкий Вариант», № 98, c. 10. 28 февраля 2012 года.

[law-12] 12,0 ^12,1 Georgian Law «On the Georgian National Academy of Sciences Արխիվացված 2012-02-18 Wayback Machine» on 14 December, 2007, N 5600-rs.

[13] Выборы новых членов-корреспондентов, согласно закону, прекращены с мая 2009.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]