Վիտամին D

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Վիտամին D
Ընդհանուր տեղեկություններ
Ավանդական անվանումՎիտամին D3
Քիմիական բանաձևC27H44O
Ֆիզիկական հատկություններ
Մոլյար կոնցենտրացիա cM384,64 գՄոլ−1 մոլ/լ
Ջերմային հատկություններ
Հալման ջերմաստիճան84-85 °C °C
Քիմիական հատկություններ
Դասակարգում
CAS համար1406-16-2
EINECS համար215-797-2
ЕС215-797-2
Թունավորություն
Թունավորություն42 մգ·կգ−1 (LD50, առնետներ, օրալ)[1]
Եթե հատուկ նշված չէ, ապա բոլոր արժեքները բերված են ստանդարտ պայմանների համար (25 °C, 100 կՊա)
Խոլեկալցիֆերոլ

Վիտամին D կամ կալցիֆերոլ[2] (D1, D2, D3, D4, D5, որոնցից առավել հայտնի են D2 (էրգոկալցիֆերոլ) և D3 (խոլեկալցիֆերոլ))[3][4][5], օրգանիզմի բնականոն նյութափոխանակության և կենսագործունեության համար անհրաժեշտ օրգանական միացությունների, կենսաբանորեն ակտիվ սեկոստերոիդների խումբ, ռախիտը կանխարգելող հորմոն[6], լուծվում է ճարպերում, չի լուծվում ջրում, կուտակվում է ճարպերում և լյարդում։

Վիտամին D-ի հիմնական բնական աղբյուրը խոլեկալցիֆերոլի սինթեզն է մաշկի էպիդերմիսի ստորին շերտերում[7]։ Հիմնականում առաջանում է մաշկում ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների բացօթյա ներգործությամբ (ցերեկային լույսի բացակայության դեպքում քվարցային լամպով ճառագայթահարելով) նախավիտամիններից սինթեզվելով[8] և որոշ չափով սննդի միջոցով[7]։

Միայն մի քանի մթերքներ, օրինակ՝ յուղոտ ձկան միսը, բնականում պարունակում են զգալի քանակությամբ վիտամին D: ԱՄՆ-ում և այլ երկրներում կովի կաթը և բույսերից ստացված կաթի փոխարինիչները հարստացված են վիտամին D-ով, ինչպես նաև նախաճաշի շատ հատիկներ։ Ուլտրամանուշակագույն լույսի ազդեցության տակ գտնվող սնկերը նպաստում են օգտակար քանակությամբ վիտամին D2-ի։ Դիետիկ առաջարկությունները սովորաբար ենթադրում են, որ մարդու ամբողջ վիտամին D-ն ընդունվում է բերանով, քանի որ բնակչության շրջանում արևի ազդեցությունը փոփոխական է, իսկ արևի ճառագայթման անվտանգ քանակի վերաբերյալ առաջարկությունները հստակ չեն՝ հաշվի առնելով մաշկի քաղցկեղի ռիսկը[3]։

Վիտամին D-ն, որն օրգանիզմ է թափանցում սննդի կամ մաշկի սինթեզից, կենսաբանորեն ոչ ակտիվ է։ Այն ակտիվանում է սպիտակուցային ֆերմենտի հիդրօքսիլացման երկու փուլով, առաջինը՝ լյարդում, իսկ երկրորդը՝ երիկամներում։ Քանի որ վիտամին D-ն բավարար քանակությամբ կարող է սինթեզվել կաթնասունների կողմից, եթե նրանք ստանում են բավարար արևի լույս, ապա այն էական չէ և, հետևաբար, տեխնիկապես վիտամին չէ։ Փոխարենն այն կարելի է համարել որպես հորմոն՝ վիտամին D պրո-հորմոնի ակտիվացմամբ, որի արդյունքում առաջանում է ակտիվ ձև՝ կալցիտրիոլ, որն այնուհետև ազդեցություն է թողնում կորիզային ընկալիչի միջոցով օրգանիզմի բազմաթիվ մասերում[6]։

Խոլեկալցիֆերոլը լյարդում փոխակերպվում է կալցիֆեդիոլի (25-հիդրօքսիխոլեկալցիֆերոլ); էրգոկալցիֆերոլը վերածվում է 25-հիդրօքսիէրգոկալցիֆերոլի[9]։ Այս երկու վիտամին D-ի մետաբոլիտները (կոչվում են 25-հիդրօքսիվիտամին D կամ 25(OH)D) չափվում են շիճուկում՝ որոշելու մարդու վիտամին D-ի վիճակը[10][11]։ Կալցիֆեդիոլը հետագայում հիդրոքսիլացվում է երիկամների և իմունային համակարգի որոշ բջիջների կողմից՝ ձևավորելով կալցիտրիոլ (1,25-dihydroxycholecalciferol), որը վիտամին D-ի կենսաբանորեն ակտիվ ձևն է[6][12]։ Կալցիտրիոլը շրջանառվում է որպես հորմոն արյան մեջ՝ ունենալով հիմնական դեր՝ կարգավորելով կալցիումի և ֆոսֆատի կոնցենտրացիան և նպաստում է ոսկորների առողջ աճին և վերափոխմանը[7]։ Կալցիտրիոլն ունի նաև այլ ազդեցություններ, այդ թվում՝ բջիջների աճի, նյարդամկանային և իմունային ֆունկցիաների և բորբոքման նվազեցման վրա[3]։

Վիտամին D-ն զգալի դեր ունի կալցիումի հոմեոստազի և նյութափոխանակության մեջ[7]։ Այն հայտնաբերվել է ռախիտով (օստեոմալացիայի մանկական ձևը) հիվանդ երեխաներին պակասող սննդային նյութը գտնելու ջանքերի արդյունքում[13]։ Վիտամին D հավելումները տրվում են օստեոմալացիայի և ռախիտի բուժման կամ կանխարգելման համար[7]։

D վիտամինի պակասի դեպքում ինչպես երեխաների, այնպես էլ մեծահասակների, հատկապես կանանց օրգանիզմը վատ է յուրացնում սննդի մեջ պարունակվող կալցիումը, մագնեզիումը և ֆոսֆատները (ֆոսֆորական թթվի աղերը)[3][7], որի հետևանքով ոսկորները փափկում են և սկսում են ծռվել. երեխաների մոտ առաջանում է ռախիտ, իսկ մեծահասակների, հատկապես կանաց մոտ՝ ոսկրակակղանք, ավելացնելով օստեոպորոզի ռիսկերը։ Կանխարգելման նպատակով բժշկի կողմից նշանակվում են D վիտամինի պատրաստուկներ[14], որոնք ստացվում են գործարանային պայմաններում խմորասնկերը բարդ քիմիական մշակման և ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությանը ենթարկելու միջոցով[15]։

D վիտամինը մարդու օրգանիզմի անփոխարինելի մասն է կազմում։ Օրական անհրաժեշտ չափաբաժինը (RDA) 1 - 70 տարեկանում (ներառյալ հղիները և կերակրող մայրերը) կազմում է 15 մկգ կամ 600 ՄՄ խոլեկալցիֆերոլ[16]։

Վիտամին D հավելումների հետևանքով Վիտամին D-ի ավելցուկից այլ առողջական ազդեցությունների վերաբերյալ ապացույցները հակասական են։ Վիտամին D-ի հավելումների ազդեցությունը մահացության վրա պարզ չէ, թեև մեկ մետավերլուծության արդյունքում պարզվել է տարեց մարդկանց մահացությունը մի փոքր նվազում է[17]։ Բացառությամբ բարձր ռիսկային խմբերում ռախիտի և օստեոմալացիայի կանխարգելման, մկանային-կմախքային համակարգի կամ ընդհանուր առողջության համար վիտամին D հավելումների ցանկացած օգուտ կարող է աննշան լինել[18]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ տեղեկություն՝ Վիտամին

Մարդկությանը այս վիտամինը հայտնի է դեռ 17-րդ դարից, սակայն գիտականորեն այն արժեվորվել է 20-րդ դարի սկզբներին[19]։ Վիտամին D-ի հայտնագործումը թույլ է տվել լուծել մինչ այդ սուր մտահոգություն հանդիսացող ռախիտի խնդիրը։ 1913 թվականին ամերիկյան կենսաքիմիկոս Էլմեր Մակկոլումը (անգլ.՝ Elmer McCollum) և Մարգուրիթ Դեյվիսը (անգլ.՝ Marguerite Davis) ձողաձկան լյարդի յուղի մեջ վիտամին A-ն հայտնաբերելուց հետո[20], 1914 թվականին բրիտանական անասնաբույժ Էդվարդ Մելենբին (անգլ.՝ Edward Mellanby) նկատեց, որ ռախիտից չեն տառապում այն շներերը, որոնց ձողաձկան լյարդի յուղ են տալիս։ Այս դիտարկումը հանգեցրեց նրան այն եզրակացության, որ ռախիտը կանխարգելվում է վիտամին A-ի կամ դրա հետ առընչություն ունեցող որևէ այլ նյութի շնորհիվ[13]։

Այդ հարցը պարզելու համար 1922 թվականին Մակկոլումը ձողաձկան լյարդի յուղով փորձ դրեց, որտեղ լիովին չեզոքացրեց վիտամին A-ն[21]։ Այդ ձկան յուղով սնվող շները հաջողությամբ բուժվեցին ռախիտից։ Այդպես ապացուցվեց, որ ռախիտի բուժման համար պատասխանատու է ոչ թե վիտամին A-ն, այլ մինչ այդ անհայտ վիտամինը։ Եվ քանի որ դա գիտության կողմից հայտնաբերված չորրորդ վիտամինն էր, գիտնականը այն անվանեց լատինական այբուբենի չորրորդ տառով՝ D[22][23][24]:

1923 թվականին ամերիկյան կենսաքիմիկոս Հարի Սթենբոկը (Վիսկոնսինի համալսարան) ցույց տվեց, որ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներով ճառագայթելիս սննդի մեջ վիտամին D-ի քանակն ավելանում է[25]։ Նման ճառագայթումից հետո սովորական սննդի միջոցով փորձարկվող առնետները ռախիտից բուժվեցին։ Գրեթե նույն ժամանակում Ա. Ֆ. Հեսսը (Alfred Fabian Hess) ապացուցեց, որ մարդու օրգանիզմում արևի լույսից վիտամին D է սինթեզվում[26]։

Այդ ընթացքում Սթենբոկը արտոնագրեց կաթի և այլ ճարպային սննդամթերքների ուլտրամանուշակագույնով ճառագայթման եղանակը, նպատակ ունենալով դրանցում ավելացնել արևային վիտամինի քանակը։ Նրա ճառագայթման տեխնիկան օգտագործվել է սննդամթերքի, հատկապես կաթի համար և այժմ լայնորեն տարածված է ԱՄՆ-ում։ 1945 թվականին նրա արտոնագրի ժամկետի ավարտից հետո ռախիտը բոլորովին վերացվել էր ԱՄՆ-ում[27]։

Ադոլֆ Վինդաուսը, Գերմանիայի Գյոթինգենի համալսարանից, ստացել է Նոբելյան մրցանակ քիմիայի բնագավառում 1928 թվականին ստերոլների կազմավորման և վիտամինների հետ նրանց կապի վերաբերյալ իր աշխատանքի համար[28]։

1929 թվականին Լոնդոնի Հեմփստեդ քաղաքի Բժշկական ուսումնասիրությունների ազգային իստիտուտի (NIMR) մի խումբ աշխատում էր D վիտամինի կառուցվածքի վրա, որը դեռևս անհայտ էր, ինչպես նաև ստերոիդների կառուցվածքի վրա։ Ջ.Բ.Ս. Հալդեյնը, Ջ.Դ. Բերնալը և Դորոթի Քրոուֆուտը համտեղ նպաստեցին թիմը համախմբելուն։ Ռենտգենյան բյուրեղագրությունը ցույց տվեց, որ ստերոլի մոլեկուլները հարթ են, ոչ այնպես, ինչպես առաջարկել էր գերմանական թիմը՝ Վինդաուսի գլխավորությամբ։ 1932 թվականին Օտտո Ռոզենհայմը և Հարոլդ Քինգը հրատարակեցին մի փաստաթուղթ, որը ներկայացնում էր ստերոլների և լեղաթթուների կառուցվածքները, որոնք անմիջապես ընդունվեցին[29]։ Թիմի անդամներ Ռոբերտ Բենեդիկտ Բուրդիլոնի, Օտտո Ռոզենհեյմի, Հարոլդ Քինգի և Քենեթ Քելոուի ոչ պաշտոնական ակադեմիական համագործակցությունը շատ արդյունավետ էր և հանգեցրեց վիտամին D-ի անջատմանը և բնութագրմանը[30]։ Բժշկական գիտահետազոտական խորհրդի քաղաքականությունն այդ պահին չէր արտոնագրել հայտնագործությունները՝ հավատալով, որ բժշկական հետազոտությունների արդյունքները պետք է բաց լինեն բոլորի համար։ 1930-ականներին Վինդաուսը ավելի հստակեցրեց վիտամին D-ի քիմիական կառուցվածքը[31]։

1969 թվականին հայտնաբերվել է վիտամին D-ի համար հատուկ կապող սպիտակուց, որը կոչվում է վիտամին D ընկալիչ[32]։ Դրանից կարճ ժամանակ անց հաստատվեց վիտամին D-ի փոխակերպումը կալցիֆեդիոլի, այնուհետև կալցիտրիոլի՝ կենսաբանորեն ակտիվ ձևի[33][12][34]։ Վիտամին D3-ի ֆոտոսինթեզը մաշկի մեջ նախավիտամին D3-ի միջոցով և դրա հետագա նյութափոխանակությունը նկարագրվել է 1980 թվականին[35]։

Նշանակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ն կենսաբանական ակտիվ նյութերի խումբ է (այդ թվում էրգոկալցիֆերոլ և խոլեկալցիֆերոլ)։ D խմբի վիտամինները մարդու սննդակազմի անփոխարինելի մասն են հանդիսանում։ Օրվա պահանջը՝ 10-25 մկգ։

Վիտամինը բաղկացած է ֆերոլներից, որոնք ակտիվանում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներից։ Կալցիֆերոլը ճարպերում լուծվում է։ Ճարպերն անհրաժեշտ են նաև աղիներում այդ վիտամինի լիարժեք ներծծման համար։ Ճարպերում լուծվող այլ վիտամինների նման ճարպային հյուսվածքներում կուտակվելու հատկություն ունի։ Ամռան ընթացքում D վիտամինի կուտակված պաշարները կարող են աստիճանաբար սպառվել ձմռան ամիսներին[36]։

Օրգանիզմում այդ պրոցեսը կատարվում է մաշկում։ Վիտամին D - ի անբավարարությունը շատ տարածված է և կարող է օրգանների բջիջների զարգացման խնդիրներ առաջացնել, առավելապես մաշկային։ Գիտնականներն ապացույցներ են փնտրում նաև, որ վիտամին D-ի երկարաժամկետ անբավարարությունը հանգեցնում է քաղցկեղի։ Բացի այդ, մի շարք կլինիկական ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ վիտամին D -ն մասնակցում է բջիջների բազմացման կարգավորմանը, նյութափոխանակությանը, խթանում է որոշ հորմոնների սինթեզը, կանխում է շաքարախտը[37], քաղցկեղի որոշ տեսակները[38][39]։

Վիտամին D հավասարակշռում է կալցիում և ֆոսֆոր միներալների՝ յուրացումը, արյան մեջ նրանց պարունակության մակարդակը և նրանց ներթափանցումը ոսկրային հյուսվածքներ և ատամներ։ Վիտամին А-ի, կալցիումի և ֆոսֆորի հետ օրգանիզմը պաշտպանում է մրսածությունից, շաքարախտից, աչքի և մաշկային հիվանդություններից։ Այն կանխարգելում է ատամների կարիեսը և լնդերի պաթոլոգիան, օգնում է պայքարել օստեոպորոզի դեմ և արագացնում է կոտրվածքների ապաքինումը։

Շիճուկում վիտամին D մակարդակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի շիճուկի մակարդակը մեծահասակների շրջանում (նմոլ/լ) 2018 թվականին[40][41]     > 75 նմոլ/լ     50-74 նմոլ/լ     25-49 նմոլ/լ

Շիճուկում 25(OH)D մակարդակների վերաբերյալ առաջարկությունները տարբերվում են տարբեր իրավասու մարմինների կողմից և տարբերվում են՝ կախված տարիքից[3]։ ԱՄՆ լաբորատորիաները սովորաբար հայտնում են 25(OH)D մակարդակը նգ/մլ-ով[42]։ Այլ երկրներ հաճախ օգտագործում են նմոլ/լ[42]։ Մեկ նգ/մլ մոտավորապես հավասար է 2,5 նմոլ/լ[43]։

2014 թվականի ուսումնասիրությունը եզրակացրել է, որ շիճուկում 25(OH)D առավել նպաստավոր մակարդակները բոլոր արդյունքների համար մոտ 30 նգ/մլ (75 նմոլ/լ) է[44]։ Վիտամին D-ի օպտիմալ մակարդակները դեռևս հակասական են, քանի որ մեկ այլ ուսումնասիրություն եզրակացրել է, որ մարզիկների համար առաջարկվում է 30-40 նգ/մլ (75-ից 100 նմոլ/լ)[45]։ Ինչպես նաև բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ 25(OH)D-ի շիճուկի մակարդակները տարբեր էթնիկ խմբերի մոտ տարբեր են. ուսումնասիրությունները այս տատանումները մեկնաբանելիս մատնանշում են գենետիկական, ինչպես նաև բնապահպանական պատճառները[46]։ Ստանդարտ մակարդակներին հասնելու համար հավելումների կիրառումը կարող է առաջացնել անոթների վնասակար կալցիֆիկացում[47]։

2012 թվականի մետավերլուծությունը ցույց է տվել, որ սրտանոթային հիվանդությունների ռիսկը մեծանում է, երբ արյան մեջ վիտամին D-ի մակարդակն ամենացածրն է՝ 8-ից 24 նգ/մլ (20-ից 60 նմոլ/լ) միջակայքում, այնուամենայնիվ, վերլուծված ուսումնասիրությունների արդյունքները հակասական են[48]։

2011 թվականին Բժշկության ազգային ակադեմիայի կոմիտեն եզրակացրել է[49], որ շիճուկի 25(OH)D մակարդակը 20 նգ/մլ (50 նմոլ/լ) է, որն անհրաժեշտ է ոսկորների և ընդհանուր առողջության համար։ Վիտամին D-ի սննդակարգի չափաբաժիններն ընտրվում են անվտանգության միջակայքով և «գերազանցում» շիճուկի նպատակային արժեքին՝ ապահովելու համար, որ ընդունման նշված չափաբաժինները հասնեն շիճուկում 25(OH)D ցանկալի մակարդակին գրեթե բոլոր մարդկանց մոտ։ Եվ ենթադրվում է, որ շիճուկում 25(OH)D մակարդակի վրա չեն ազդում արևի ճառագայթները, և ցուցումները լիովին կիրառելի են մուգ մաշկ ունեցող կամ արևի լույսի աննշան ազդեցության տակ գտնվող մարդկանց համար։ Ակադեմիան պարզել է, որ շիճուկի 25(OH)D կոնցենտրացիաները 30 նգ/մլ-ից (75 նմոլ/լ) ավելի «ոչ մշտապես են կապված օգտակարության աճի հետ»։ Շիճուկի 25(OH)D մակարդակը 50 նգ/մլ (125 նմոլ/լ) ավելի բարձր կարող է անհանգստության պատճառ լինել։ Այնուամենայնիվ, շիճուկում 25(OH)D 30-ից 50 նգ/մլ (75 նմոլ/լ-125 նմոլ/լ) կոնցենտրացիայով որոշ մարդկանց մոտ նույնպես կարող է վիտամին D-ն անբավարար լինել[49]։

Վիտամին D-ի բավարարության կատեգորիա Շիճուկում 25(HO)D քանակը (նգ/մլ) Շիճուկում 25(HO)D քանակը (նմոլ/լ)
դեֆիցիտի ռիսկ < 12 < 30
անբավարար մակարդակ 12—19 30—49
բավարար մակարդակ 20—50 50—125
գերդոզավորման մակարդակ > 50 > 125

Վիտամին D-ի անբավարարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Վիտամին D-ի անբավարարություն

Անբավարար վիտամին D-ով դիետան արևի անբավարար ազդեցության հետ միասին առաջացնում է վիտամին D-ի պակաս, որի ստորին սահմանը արյան մեջ 25(OH)D մակարդակի 12 նգ/մլ (30 նմոլ/լ)-ից ցածր է, ընդ որում վիտամին D-ի անբավարարությունը արյան մեջ 25( OH)D-ի 12-20 նգ/մլ (30-50 նմոլ/լ) մակարդակն է[3][50]։ Մոտավոր հաշվարկներով աշխարհում մեկ միլիարդ մեծահասակների մոտ կա վիտամին D-ի դեֆիցիտ կամ անբավարարություն[51], այդ թվում՝ Եվրոպայի զարգացած երկրներում[52]։ Վիտամին D-ի ծանր անբավարարությունը երեխաների մոտ, որը հազվագյուտ հիվանդություն է զարգացած աշխարհում, առաջացնում է աճող ոսկորների փափկացում և թուլացում և ռախիտ կոչվող վիճակ[53]։

Վիտամին D-ի դեֆիցիտը հայտնաբերվում է ամբողջ աշխարհում տարեց մարդկանց մոտ և տարածված է մնում երեխաների և մեծահասակների մոտ[51][54][55]։ Անբավարարությունը հանգեցնում է ոսկրերի հանքայնացման խանգարմանը և ոսկորների վնասմանը, ինչը հանգեցնում է ոսկորների փափկեցման հիվանդությունների[56], ներառյալ ռախիտը երեխաների մոտ և օստեոմալացիան մեծահասակների մոտ։ Արյան ցածր կալցիֆեդիոլը (25-հիդրօքսի-վիտամին D) կարող է առաջանալ արևից խուսափելու պատճառով[57]։ Վիտամին D-ի պակասի պատճառով սննդային կալցիումի կլանումը նորմալից (60-ից 80 տոկոսի միջև) կարող է ընկնել մինչև 15 տոկոսի[12][58]։

Ցույց է տրվել, որ բարեխառն կլիմայական գոտիներում ապրող մուգ մաշկ ունեցող մարդիկ վիտամին D-ի ցածր մակարդակ ունեն[47][59][60]։ Սև մաշկ ունեցող մարդիկ ավելի քիչ արդյունավետ են վիտամին D արտադրելու հարցում, քանի որ մաշկի մեջ մելանինը խանգարում է վիտամին D-ի սինթեզին[61]։ Վիտամին D-ի պակասը տարածված է ԱՄՆ-ի իսպանախոս և աֆրոամերիկացիների մոտ, ձմռանը դրանց մակարդակը զգալիորեն նվազում է։ Դա պայմանավորված է մաշկի մեջ մելանինի մակարդակով, քանի որ այն գործում է որպես բնական պաշտպանիչ արևի ազդեցությունից[50]։

Ոսկորների առողջություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռախիտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝ Ռախիտ

Ռախիտը` մանկության հիվանդությունը, բնութագրվում է խանգարված աճով և փափուկ, թույլ, դեֆորմացված երկար ոսկորներով (long bone), որոնք թեքվում և ծռվում են իրենց քաշի տակ, երբ երեխաները սկսում են քայլել։ Ռախիտը սովորաբար ի հայտ է գալիս 3-ից 18 ամսականում[62]։ Դեպքերը շարունակում են գրանցվել Հյուսիսային Ամերիկայում և Արևմտյան այլ երկրներում և հիմնականում նկատվում են կրծքով կերակրվող նորածինների և ավելի մուգ մաշկ ունեցող երեխաների մոտ[62]։ Այս վիճակը բնութագրվում է կոր ոտքերով[56], որոնք կարող են առաջանալ կալցիումի կամ ֆոսֆորի անբավարարությամբ, ինչպես նաև D վիտամինի պակասով; 21-րդ դարում այն հիմնականում հանդիպում է Աֆրիկայի, Ասիայի կամ Մերձավոր Արևելքի ցածր եկամուտ ունեցող երկրներում[63], ինչպես նաև այնպիսի գենետիկական խանգարումներ ունեցող երկրներում, ինչպիսին է պսևդո-վիտամին D-դեֆիցիտի ռախիտը[64]։

Վիտամին D-ի մոր անբավարարությունը կարող է առաջացնել ոսկրային ախտահարում մինչև ծնունդը և ոսկորների որակի վատթարացում ծնվելուց հետո[65][66]։ Սննդային ռախիտ գոյություն ունի այն երկրներում, որտեղ ինտենսիվ արևի լույս կա, ինչպիսին է Նիգերիան, և կարող է առաջանալ առանց վիտամին D-ի դեֆիցիտի[67][68]։

Չնայած ռախիտը և օստեոմալացիան այժմ հազվադեպ են Միացյալ Թագավորությունում, բռնկումներ են տեղի ունեցել որոշ ներգաղթյալ համայնքներում, որտեղ օստեոմալացիա ունեցող մարդիկ ներառում էին արևմտյան հագուստ կրող կանայք, որոնց թվում էր, թե ցերեկային լույսը բավարար է բացօթյա լույսի ներքո[69]։ Ավելի մուգ մաշկ ունենալը և արևի լույսի ցածր ազդեցությունը չեն առաջացրել ռախիտ, քանի դեռ սննդակարգը չի շեղվել արևմտյան ամենակերների օրինաչափությունից, որը բնութագրվում է մսի, ձկան և ձվի մեծ քանակով[70][71][72]։ Ռախիտի սննդային ռիսկի գործոնները ներառում են կենդանական սնունդից հրաժարվելը[69][73]։

Վիտամին D-ի դեֆիցիտը մնում է նորածինների ռախիտի հիմնական պատճառը երկրների մեծ մասում, քանի որ կրծքի կաթը ցածր է վիտամին D-ով, իսկ սոցիալական սովորույթներն ու կլիմայական պայմանները կարող են կանխել համապատասխան արևի ազդեցությունը։ Արևոտ երկրներում, ինչպիսիք են Նիգերիան, Հարավային Աֆրիկան և Բանգլադեշը, որտեղ ռախիտը հանդիպում է մեծահասակների և երեխաների մոտ, այն վերագրվում է սննդակարգում կալցիումի ցածր ընդունմանը, որը բնորոշ է հացահատիկային սննդակարգին, որտեղ կաթնամթերքի սահմանափակ հասանելիություն կա[72]։

Ռախիտը նախկինում հանրային առողջության հիմնական խնդիր էր ԱՄՆ բնակչության շրջանում։ Դենվերում 1920-ականների վերջին 500 երեխաների գրեթե երկու երրորդը թեթև ռախիտ ուներ[74]։ 20-րդ դարի ամերիկյան սննդակարգում կենդանական սպիտակուցի համամասնության աճը[73][75], որը զուգորդվում է վիտամին D-ի համեմատաբար փոքր քանակությամբ հարստացված կաթի ավելացմամբ[76][77], համընկնում է ռախիտի դեպքերի թվի կտրուկ նվազման հետ[58]։ Նաև ԱՄՆ-ում և Կանադայում վիտամին D-ով հարստացված կաթը, մանկական վիտամինային հավելումները և վիտամինային հավելումները օգնել են վերացնել ռախիտի դեպքերի մեծ մասը ճարպային անբավարար կլանման պայմաններով երեխաների մոտ[56]։

Օստեոմալացիա և օստեոպորոզ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Ոսկրակակղանք և Օստեոպորոզ

Օստեոմալացիան մեծահասակների մոտ հիվանդություն է, որն առաջանում է վիտամին D-ի պակասից[7]։ Այս հիվանդության առանձնահատկություններն են ոսկորների փափկացումը, ինչը հանգեցնում է ողնաշարի ծռման, մոտակա մկանների թուլության, ոսկորների փխրունության և կոտրվածքների ռիսկի բարձրացման[7]։ Օստեոմալացիան նվազեցնում է կալցիումի կլանումը և մեծացնում ոսկորից կալցիումի կորուստը, ինչը մեծացնում է ոսկրերի կոտրվածքների վտանգը։ Օստեոմալացիան սովորաբար առկա է, երբ 25-հիդրօքսիվիտամին D-ի մակարդակը մոտ 10 նգ/մլ-ից պակաս է[78]։ Թեև ենթադրվում է, որ օստեոմալացիայի հետևանքները նպաստում են մկանային-կմախքային խրոնիկական ցավին, չկան համոզիչ ապացույցներ վիտամին D-ի ցածր մակարդակի քրոնիկ ցավ ունեցող մարդկանց մոտ[79], կամ որ հավելումը թեթևացնում է մկանային-կմախքային համակարգի քրոնիկ ոչ սպեցիֆիկ ցավը[80]։ Օստեոմալացիան վերածվում է օստեոպորոզի՝ ոսկրային հանքային խտության նվազման վիճակ՝ ոսկրերի փխրունության բարձրացմամբ և ոսկրերի կոտրվածքների ռիսկով։ Օստեոպորոզը կարող է լինել կալցիումի և/կամ վիտամին D-ի անբավարարության երկարաժամկետ հետևանք, վերջինս նպաստում է կալցիումի կլանման նվազեցմանը[3]։

Վիտամին D-ի ավելցուկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի թունավորությունը հազվադեպ է[51]։ Դա պայմանավորված է վիտամին D-ի հավելումների բարձր չափաբաժիններով, այլ ոչ թե արևի լույսով։ Վիտամին D-ի թունավորության շեմը հաստատված չէ. սակայն, ըստ որոշ հետազոտությունների, թույլատրելի ընդունման վերին սահմանը (UL) 4000 IU/օր է 9-71 տարեկանների համար (100 մկգ/օր)[81], մինչդեռ մյուս հետազոտությունները եզրակացնում են, որ առողջ մեծահասակների մոտ 50000 IU/օր-ից ավելի կայուն ընդունում (1250 մկգ) կարող է առաջացնել ակնհայտ թունավորություն մի քանի ամիս անց և կարող է բարձրացնել շիճուկում 25-հիդրօքսիվիտամին D մակարդակը մինչև 150 նգ/մլ և ավելի[51][82]։ Նրանք, ովքեր ունեն որոշակի բժշկական պայմաններ, ինչպիսիք են առաջնային հիպերպարաթիրեոզը[83], շատ ավելի զգայուն են վիտամին D-ի նկատմամբ և զարգացնում են հիպերկալցեմիա՝ ի պատասխան վիտամին D-ի ընդունման ցանկացած աճի, մինչդեռ հղիության ընթացքում մայրական հիպերկալցեմիան կարող է մեծացնել պտղի զգայունությունը վիտամին D-ի ազդեցության նկատմամբ և հանգեցնել մտավոր հաշմանդամության համախտանիշի և դեմքի դեֆորմացիաների[83][84]։

Իդիոպաթիկ մանկական հիպերկալցեմիան պայմանավորված է CYP24A1 գենի մուտացիայով, ինչը հանգեցնում է վիտամին D-ի դեգրադացիայի նվազեցմանը։ Նման մուտացիա ունեցող նորածինների մոտ բարձրանում է D վիտամինի նկատմամբ զգայունությունը, իսկ լրացուցիչ ընդունման դեպքում՝ հիպերկալցեմիայի վտանգը[85][86]։ Խանգարումը կարող է շարունակվել նաև հասուն տարիքում[87]։

2015 թվականին հրապարակված ակնարկը նշում է, որ անբարենպաստ ազդեցությունները գրանցվել են միայն 200 նմոլ/լ-ից բարձր 25(OH)D շիճուկային կոնցենտրացիաների դեպքում[45]։

Հիպերկալցեմիայի հետ կապված թունավորության հրապարակված դեպքերը, որոնցում հայտնի են վիտամին D-ի չափաբաժինը և 25-հիդրօքսի-վիտամին D-ի մակարդակները, բոլորը ներառում են օրական ≥40,000 IU (1,000 μg) ընդունում[83]։

Նրանք, ովքեր հղի են կամ կրծքով կերակրում են, պետք է խորհրդակցեն բժշկի հետ վիտամին D-ի հավելումներ ընդունելուց առաջ։ Սննդի և դեղերի վարչությունը (F ood and Drug Administration - FDA) խորհուրդ է տվել հեղուկ վիտամին D հավելումների արտադրողներին, որ այս արտադրանքին ուղեկցող կաթոցիկների վրա պետք է հստակ և ճշգրիտ նշված լինեն 400 միջազգային միավորի համար (1 IU-ն 25 նգ խոլեկալցիֆերոլի/էրգոկալցիֆերոլի կենսաբանական համարժեքն է)։ Բացի այդ, նորածինների համար նախատեսված արտադրանքի համար FDA-ն խորհուրդ է տալիս կաթոցիչում պահել 400 IU-ից ոչ ավելի[88]։ Նորածինների համար (ծնունդից մինչև 12 ամսական) թույլատրելի վերին սահմանը (առավելագույն չափը, որն անվնաս կլինի) սահմանվել է 25 մկգ/օր (1000 IU): Նորածինների մոտ օրական հազար միկրոգրամը թունավորություն է առաջացրել մեկ ամսվա ընթացքում[82]։ Կանադայի և Ամերիկայի կառավարությունների կողմից հանձնարարվելուց հետո Բժշկության ինստիտուտը (IOM) 2010 թվականի 30 Նոյեմբերի  դրությամբ բարձրացրել է թույլատրելի վերին սահմանը (UL) օրական մինչև 2500 IU 1-3 տարեկանների համար, օրական 3000 IU` 4-8 տարեկանների և օրական 4000 IU 9–71+ տարեկանների համար (ներառյալ հղի կամ կերակրող կանայք)[89]։

Կալցիտրիոլն ինքնին ինքնակարգավորվում է բացասական հետադարձ կապի ցիկլում և դրա վրա ազդում են նաև պարաթիրեոիդ հորմոնը, ֆիբրոբլաստների աճի ֆակտոր 23 (FGF23 հեպարին կապող սպիտակուցներ), ցիտոկինները, կալցիումը և ֆոսֆատը[90]։

2017 թվականին հրապարակված ուսումնասիրությունը գնահատեց ԱՄՆ-ում 20+ տարեկան մեծահասակների շրջանում հավելյալ վիտամին D-ի օրական ընդունման բարձր մակարդակների տարածվածությունը՝ հիմնված 1999 թվականից մինչև 2014 թվականների հանրային հասանելի ԱՄՆ Առողջապահության և սնուցման ազգային հետազոտության (NHANES) տվյալների վրա։ Դրա տվյալները ցույց են տալիս հետևյալը.

  • ԱՄՆ բնակչության ավելի քան 18%-ը գերազանցում է Ազգային առողջապահության ինստիտուտի (NIH) օրական առաջարկվող 600-800 IU[3] չափաբաժինը՝ ընդունելով ավելի քան 1000 IU, ինչը ենթադրում է հավելումների կանխամտածված ընդունում[91]։
  • ԱՄՆ բնակչության ավելի քան 3%-ը գերազանցում է NIH օրական թույլատրելի վերին ընդունման սահմանը (UL)՝ 4000 IU, որի մակարդակից բարձր թունավոր ազդեցությունների ռիսկը մեծանում է[91][92]։
  • Ըստ միտումների վերլուծության, օրական 1000 IU-ից ավելի ընդունող բնակչության տոկոսը, ինչպես նաև օրական 4000 IU-ից ավել ընդունող տոկոսը երկուսն էլ աճել են 1999 թվականից ի վեր[91]։

Ավելցուկի հետևանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի չափից մեծ դոզա առաջացնում է հիպերկալցեմիա, որը վկայում է վիտամին D-ի թունավորության մասին, ինչը կարելի է նկատել միզելու և ծարավի ավելացմամբ։ Եթե հիպերկալցեմիան չի բուժվում, դա հանգեցնում է կալցիումի ավելցուկային կուտակումների փափուկ հյուսվածքներում և օրգաններում, ինչպիսիք են երիկամները, լյարդը և սիրտը, ինչը հանգեցնում է ցավի և օրգանների վնասմանը[51][56][93]։

Վիտամին D-ի չափից մեծ դոզայի հիմնական ախտանշաններն են հիպերկալցեմիան, ներառյալ անորեքսիան, սրտխառնոցը և փսխումը։ Սրանց կարող են հետևել պոլիուրիա, պոլիդիպսիա, թուլություն, անքնություն, նյարդայնություն, քոր և, ի վերջո, երիկամային անբավարարություն։ Ավելին, կարող են զարգանալ սպիտակուցիուրիա, urinary casts, ազոտեմիա և մետաստատիկ կալցիֆիկացում (հատկապես երիկամներում)[82]։ Վիտամին D-ի թունավորության այլ ախտանշանները ներառում են մտավոր հաշմանդամություն փոքր երեխաների մոտ, ոսկրերի աննորմալ աճ և ձևավորում, փորլուծություն, դյուրագրգռություն, քաշի կորուստ և ծանր դեպրեսիա[51][93]։

Վիտամին D-ի թունավորությունը բուժվում է՝ դադարեցնելով վիտամին D-ի հավելումները և սահմանափակելով կալցիումի ընդունումը։ Երիկամների վնասը կարող է անդառնալի լինել։ Արևի լույսի երկարատև ազդեցությունը սովորաբար չի առաջացնում վիտամին D-ի թունավորություն։ Մաշկում արտադրվող վիտամին D-ի պրեկուրսորների կոնցենտրացիաները հասնում են հավասարակշռության, և ցանկացած հետագա արտադրված վիտամին D քայքայվում է[83]։

Վիտամին D-ի բնական աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներ. խոլեկալցիֆերոլը՝ D3 պրեվիտամինը, կազմավորվում է մաշկի էպիդերմիսում արևի լույսի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությամբ D3 պրովիտամինից։ D3 պրովիտամինը խոլեկալցիֆերոլի է վերածվում ջերմային իզոմերիզացման ճանապարհով (մարմնի ջերմաստիճանում). Էպիդերմիսում խոլեկալցիֆերոլը կապվում է D վիտամին կապակցող սպիտակուցի հետ և այդ վիճակով անցնում է արյան մեջ և տեղափոխվում է լյարդ[8][94]։ Ստվերը և ամպամած եղանակը ընդունակ են 60 %-ով կրճատել պրեվիտամինի սինթեզը[95]։ Պրեվիտամինի սինթեզի համար անհրաժեշտ ուլտամանուշակագույն ճառագայթները չեն անցնում ապակու, հագուստի և արևայրուքի համար նախատեսված քսուկների միջով[36]։ Բավարար քանակով վիտամին սինթեզվում է սոլյարիում պարբերաբար ճառագայթում ստանալիս, սակայն դա կարող է հանգեցնել մաշկի քաղցկեղի[96]։
  • Սնունդ
Բուսական. առվույտ, ձիաձետ, եղինջ, մաղադանոս, սունկ ( շամպինյոն ), արևածաղիկ, եգիպտացորեն, որոշ ջրիմուռներ։ Էրգոկալցիֆերոլի բնական աղբյուր է (ոչ արհեստական լուսավորության տակ աճած) անտառային աղվեսասունկը և այն սնկատեսակները, որոնց հյուսվածքներում էրգոկալցեֆերոլը արտադրվում է էրգոստերոլից։ Վիտամին D-ի (էրգոստերոլ) արտադրական ստացման հիմնական աղբյուրը խմորասնկերն են[97]։
Կենդանական. կարագ, պանիր և այլ կաթնամթերքներ, ձվի դեղնուց, ձկան յուղ, խավիար, ջրիմուռներով սնվող ձկներ։ 400 ՄՄ[98] վիտամինի ստացման համար հարկավոր է ամեն օր 150 գրամ սաղմոն և 900 գրամ ձողաձուկ ուտել[36][96]։
D վիտամինով հարուստ մթերքներ[99]
Մթերքի անուն 100 գրամում
Ձկան յուղ 250-350 մկգ
Ձողաձկան լյարդ 100-200 մկգ
Վարդագույն սաղմոն, սաղմոն, սկումբրիա, ծովատառեխ, իշխան, օձաձուկ, հալիբուտ 10-20 մկգ
Սև խավիար 8 մկգ
Ձվի դեղնուց 7,7 մկգ
Այծի կաթ 1,3 մկգ
Կարագ 1,5 մկգ
Պինդ պանիրներ 1 մկգ

Վիտամին D-ի հավելումների օգտագործում և ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի հավելումը հուսալի մեթոդ է ռախիտի կանխարգելման կամ բուժման համար[7]։ Մյուս կողմից, վիտամին D-ի հավելումների ազդեցությունը ոչ կմախքի առողջության վրա անորոշ է[100][101]։ Ուսումնասիրությունը չի գտել հավելումների որևէ ազդեցություն ոչ կմախքային հիվանդությունների մակարդակի վրա, բացառությամբ տարեցների մահացության նախնական նվազման[102]։ Վիտամին D-ի հավելումները չեն փոխում սրտամկանի ինֆարկտի, ինսուլտի կամ ուղեղային անոթային հիվանդության, քաղցկեղի, ոսկորների կոտրվածքների կամ ծնկի օստեոարթրիտի արդյունքները[103][104]։

ԱՄՆ Բժշկության ինստիտուտի (IOM) զեկույցում ասվում է. «Քաղցկեղի, սիրտ-անոթային հիվանդության և հիպերտոնիայի, շաքարախտի և նյութափոխանակության համախտանիշի, ընկնելու և ֆիզիկական կատարողականության, իմունային ֆունկցիայի և աուտոիմուն խանգարումների, վարակների, նյարդահոգեբանական ֆունկցիայի և պրեէկլամպսիայի հետ կապված արդյունքները չեն կարող հաստատապես կապված լինել կալցիումի կամ վիտամին D-ի ընդունման հետ, և հաճախ իրար հակասում են»[49]:5: Որոշ հետազոտողներ պնդում են, որ IOM-ն չափազանց խիստ էր իր առաջարկություններում և մաթեմատիկական սխալ է թույլ տվել արյան մեջ վիտամին D-ի մակարդակի հաշվարկներում, որը կապված է ոսկրերի առողջության հետ[105]։ IOM-ի խմբի անդամները պնդում են, որ իրենք օգտագործել են «սննդային առաջարկությունների ստանդարտ ընթացակարգ», և որ զեկույցը հիմնավորված է տվյալների վրա[105]։

Ազդեցությունը մահացության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փորձնականորեն պարզվել է, որ վիտամին D3-ի հավելումը հանգեցնում է տարեցների մահվան ռիսկի նվազմանը[17][102], բայց ազդեցությունը չի նկատվել կամ բավականաչափ որոշակի չէ, որպեսզի հավելումներ ընդունելը խորհուրդ տրվի[103]։ Մյուս ձևերը (վիտամին D2, ալֆակալցիդոլ և կալցիտրիոլ), ըստ երևույթին, ոչ մի օգտակար ազդեցություն չունեն մահվան ռիսկի հետ կապված[17]։ Արյան բարձր մակարդակը, ըստ երևույթին, կապված է մահվան ավելի ցածր ռիսկի հետ, բայց պարզ չէ, թե արդյոք հավելումը կարող է հանգեցնել այս օգուտին[106]։ Վիտամին D-ի և՛ ավելցուկը, և՛ պակասը, ըստ երևույթին, հանգեցնում են աննորմալ աշխատանքի և վաղաժամ ծերացման[107][108][109]։ Շիճուկում կալցիֆեդիոլի կոնցենտրացիաների և մահացության բոլոր պատճառների միջև կապը «U-աձև» է. մահացությունը բարձրանում է կալցիֆեդիոլի բարձր և ցածր մակարդակներում՝ համեմատած միջին մակարդակի[49]։ Վիտամին D-ից ստացվող վնասը, ըստ երևույթին, տեղի է ունենում սևամորթ բնակչության ավելի ցածր վիտամին D մակարդակի վրա, քան սպիտակամորթների մոտ[49]:435:

Ազդեցությունը ոսկորների առողջության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ, հստակորեն հիմնավորված չէ այն համոզմունքը, որ վիտամին D-ի հավելումները կարող են օգնել կանխել օստեոպորոզը[103]։ Հետևաբար, դրա ընդհանուր օգտագործումը այս հիվանդության կանխարգելման համար նրանց մոտ, ովքեր չունեն վիտամին D-ի պակաս, հավանաբար անհրաժեշտ չէ[110]։ Օստեոպորոզ ունեցող տարեց մարդկանց համար կալցիումի հետ վիտամին D ընդունելը կարող է օգնել կանխել ազդրի կոտրվածքները, սակայն այն նաև փոքր-ինչ մեծացնում է ստամոքսի և երիկամների հետ կապված խնդիրների վտանգը[111]։ Հետազոտությունը ցույց է տվել, որ օրական 800 IU կամ ավելի հավելումը 65 տարեկանից բարձր մարդկանց մոտ «որոշ չափով բարենպաստ է ազդրի կոտրվածքների և ոչ ողնաշարային կոտրվածքների կանխարգելման համար»[112]։ Դրանից անկախ ապրող մարդկանց համար ազդեցությունը փոքր է կամ բացակայում է[113][114]։ Շիճուկում վիտամին D-ի ցածր մակարդակը կապված է ընկնելու և ոսկրերի ցածր հանքային խտության հետ[115]։ Լրացուցիչ վիտամին D-ի ընդունումը, սակայն, կարծես թե չի փոխում ռիսկը[116]։

Վիտամին D-ի պակաս ունեցող մարզիկները սթրեսային կոտրվածքների և/կամ լուրջ կոտրվածքների վտանգի տակ են, հատկապես նրանք, ովքեր զբաղվում են կոնտակտային սպորտով։ Հավելումների լրացուցիչ օգտագործման ամենամեծ օգուտը նկատվում է այն մարզիկների մոտ, ովքեր ունեն դեֆիցիտ (25(OH)D շիճուկի մակարդակ <30 նգ/մլ) կամ խիստ դեֆիցիտ (25(OH)D շիճուկի մակարդակ <25 նգ/մլ)։ Ռիսկերի աստիճանական նվազում է նկատվում շիճուկում 25(OH)D կոնցենտրացիաների բարձրացման դեպքում, սակայն 50 նգ/մլ-ից ավել մակարդակի դեպքում որևէ լրացուցիչ օգուտ չի դիտվում[117]։

2020 թվականին ապացուցողական բժշկության արդյունավետության ուսումնասիրությամբ զբաղվող Cochrane կազմակերպությունը որոշ ապացույցներ է գտել, որ վիտամին D-ն կալցիումի հետ համատեղ, բայց ոչ առանձին-առանձին, կարող է բարելավել սննդային ռախիտով հիվանդ երեխաների բուժումը, սակայն ապացույցները վերջնական չեն եղել կոտրվածքները նվազեցնելու հետ կապված[118]։

ԱՄՆ Սննդամթերքի և դեղերի վարչությունը (FDA) 2016 թվականի մայիսից պահանջում է արտադրողներից նշել վիտամին D-ի քանակությունը սննդային արժեքի պիտակների վրա՝ որպես «հանրային առողջության համար կարևոր սնուցիչներ»։

Քաղցկեղ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պոտենցիալ կապեր են հայտնաբերվել D վիտամինի ցածր մակարդակի և քաղցկեղի մի քանի տեսակների զարգացման ռիսկի միջև[119][120]։ Դիտորդական հետազոտությունների մետավերլուծությունները հայտնաբերել են քաղցկեղի առաջացման ռիսկի նվազեցում` կապված վիտամին D-ի ընդունման և 25(OH)D մակարդակների հետ, հատկապես կոլոռեկտալ քաղցկեղի դեպքում, չնայած դրանց կապը դասակարգվել է որպես թույլ[120][121]։ Թեև պատահականորեն վերահսկվող փորձարկումները չեն հաստատել, որ վիտամին D-ի հավելումները նվազեցնում են քաղցկեղի առաջացման վտանգը, քաղցկեղից մահացության հարաբերական ռիսկը մի քանի մետավերլուծություններում ավելի ցածր է եղել մինչև 16%-ով[121][122]։

Սրտամկանի ինֆարակտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի հավելումը կապված չէ ինսուլտի, ուղեղի անոթային հիվանդության, սրտամկանի ինֆարկտի կամ սրտի իշեմիկ հիվանդության ռիսկի նվազեցման հետ[103][123][124]։ Հավելումը չի նվազեցնում արյան ճնշումը ընդհանուր բնակչության մեջ[125][126][127]։

Իմուն համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վարակիչ հիվանդություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ, վիտամին D-ն ակտիվացնում է բնածին և թուլացնում ձեռքբերովի իմունային համակարգերը՝ հակաբակտերիալ, հակավիրուսային և հակաբորբոքային ազդեցություններով[128][129]։ Վիտամին D-ի ցածր մակարդակը, ըստ երևույթին, ռիսկի գործոն է տուբերկուլյոզի համար[130], և պատմականորեն այն օգտագործվել է որպես բուժում[131]։

Վիտամին D-ի ցածր չափաբաժիններով հավելումը (400-ից 1000 IU/օր) կարող է փոքր-ինչ նվազեցնել սուր շնչառական ուղիների վարակների ընդհանուր ռիսկը[132]։ Օգուտները հայտնաբերվել են փոքր երեխաների և դեռահասների մոտ (1-ից մինչև 16 տարեկան) և չեն հաստատվել ավելի բարձր չափաբաժիններով (օրական 1000 IU կամ ավելի)[132]։ Վիտամին D-ի հավելումը էապես նվազեցնում է թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդության (COPD) չափավոր կամ ծանր սրացումների հաճախականությունը 25(OH)D -ի 25 նմոլ/լ-ից ցածր մակարդակ ունեցող մարդկանց մոտ, բայց պակաս ծանր անբավարարություն ունեցողներինը` ոչ[133]։

Ասթմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի հավելումը չի օգնում կանխել ասթմայի նոպաները կամ թեթևացնել դրանց ախտանիշները[134]։

Բորբոքային աղիքային հիվանդություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի ցածր մակարդակը կապված է մարդու աղիների բորբոքային հիվանդության երկու հիմնական ձևերի՝ Կրոնի հիվանդության և խոցային կոլիտի հետ[135]։ Վիտամին D-ի դեֆիցիտը կապված է աղիքային բորբոքման հիվանդության դեպքի ծանրության հետ, սակայն պարզ չէ, թե արդյոք վիտամին D-ի դեֆիցիտը բորբոքային հիվանդություն է առաջացնում, թե հիվանդության ախտանիշ է[136]։

Որոշ ապացույցներ կան, որ աղիների բորբոքային հիվանդություն ունեցող մարդկանց համար վիտամին D-ի հավելումների թերապիան կարող է կապված լինել աղիների բորբոքային հիվանդության կլինիկական ակտիվության և կենսաքիմիական մարկերների գնահատականների բարելավման հետ։ Վիտամին D-ի բուժումը կարող է կապված լինել բորբոքային հիվանդության ախտանիշների ավելի քիչ կրկնության հետ (ռեցիդիվ)։ Պարզ չէ, թե արդյոք այս բուժումը բարելավում է մարդու կյանքի որակը կամ ինչպիսին է վիտամին D-ի բուժման կլինիկական պատասխանը։ Իդեալական բուժման ռեժիմը և վիտամին D-ի թերապիայի չափաբաժինը բավականաչափ լավ ուսումնասիրված չեն[136]։

Որոշ ուսումնասիրություններով վիտամին D-ի հավելումների կանոնավոր օգտագործումը կարող է օգնել թեթևացնել հաստ աղիքի գրգռման համախտանիշի ախտանիշները[137]։

Այլ պայմաններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դիաբետ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մետա-վերլուծությունը ցույց է տվել, որ վիտամին D-ի հավելումը զգալիորեն նվազեցնում է 2-րդ տիպի շաքարախտի վտանգը նախադիաբետով տառապող ոչ գեր մարդկանց մոտ[138]։ Մեկ այլ մետավերլուծություն ցույց է տվել, որ վիտամին D-ի հավելումը զգալիորեն բարելավում է անոթի վիճակում գլիկեմիկ ինքնահսկողությունը [[[Ինսուլինառեզիստենտականություն|ինսուլինառեզիստենտականության]] հոմեոստատիկ մոդելի գնահատում (HOMA-IR)], հեմոգլոբին A1C (HbA1C) և արյան գլյուկոզան (FBG) 2-րդ տիպի շաքարախտ ունեցող առանձին մարդկանց մոտ[139]։ Հեռանկարային ուսումնասիրություններում վիտամին D-ի բարձր և ցածր մակարդակը համապատասխանաբար կապված էր 2-րդ տիպի շաքարախտի, համակցված 2-րդ տիպի շաքարախտի և նախադիաբետի և նախադիաբետի ռիսկի զգալի նվազման հետ[140]։ 2011 թվականի Cochrane-ը կատարել է մի ուսումնասիրություն, որը ցույց է տվել, որ վիտամին D-ն ինսուլինի հետ միասին 12 ամիս հետո ավելի լավ է պահպանել C-պեպտիդի մակարդակը անոթի վիճակում, քան միայն ինսուլինը։ Այնուամենայնիվ, կարևոր է ընդգծել, որ այս ուսումնասիրության մեջ ներառվելու համար հասանելի ուսումնասիրությունները որակի և դիզայնի զգալի թերություններ են ունեցել[141]։

Ուշադրության դեֆիցիտի և հիպերակտիվության խանգարում (ADHD)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դիտորդական հետազոտությունների մետա-վերլուծությունը ցույց է տվել, որ Ուշադրության պակասի և հիպերակտիվության համախտանիշով (ADHD) երեխաների մոտ վիտամին D-ի մակարդակը ցածր է, և որ որոշ կապ կա ծննդյան պահին վիտամին D-ի ցածր մակարդակների և ADHD-ի հետագա զարգացման միջև[142]։ Վիտամին D-ի հավելումների որոշ պատահականորեն վերահսկվող փորձարկումներ ցույց են տվել ADHD-ի ախտանիշների, ինչպիսիք են իմպուլսիվությունը և հիպերակտիվությունը, դեպի դրական տեղաշարժ[143]։

Դեպրեսիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեպրեսիվ ախտանիշների համար վիտամին D-ի հավելումների կլինիկական փորձարկումները հիմնականում ցածր որակի են եղել և ընդհանուր ազդեցություն չեն ունեցել, չնայած ենթախմբային վերլուծությունը ցույց է տվել, որ կլինիկական նշանակալի դեպրեսիվ ախտանիշներով կամ դեպրեսիվ խանգարում ունեցող մասնակիցների համար հավելումները չափավոր ազդեցություն են ունեցել[144]։

Ճանաչողություն և դեմենցիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդվածներ՝ Կոգնիտիվ խանգարում, Դեմենցիա, և Ալցհայմերի հիվանդություն

Կլինիկական հետազոտությունների համակարգված վերանայումը ցույց է տվել վիտամին D-ի ցածր մակարդակների կապը ճանաչողական խանգարումների և Ալցհեյմերի հիվանդության զարգացման ավելի բարձր ռիսկի միջև։ Այնուամենայնիվ, վիտամին D-ի ցածր կոնցենտրացիաները կապված են նաև վատ սնվելու և դրսում ավելի քիչ ժամանակ անցկացնելու հետ։ Հետևաբար, գոյություն ունեն ճանաչողական խանգարումների աճի այլընտրանքային բացատրություններ, և, հետևաբար, վիտամին D-ի մակարդակների և ճանաչողության միջև ուղղակի պատճառահետևանքային կապ չի կարող հաստատվել[145]։

Շիզոֆրենիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փորձարկումները ցույց են տվել, որ վիտամին D-ի ցածր մակարդակները շատ տարածված են շիզոֆրենիա ունեցող մարդկանց մոտ, հատկապես՝ սուր դեպքերում[146]։

Հղիություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հղիության ընթացքում վիտամին D-ի ցածր մակարդակը կապված է գեստացիոն շաքարախտի, նախաէկլամպսիայի և ծննդկանի փոքր (հղիության տարիքի) տարիքի հետ[147]։ Թեև հղիության ընթացքում վիտամին D-ի հավելումներ ընդունելը հղիության ընթացքում բարձրացնում է վիտամին D-ի արյան մակարդակը մոր մոտ[148], մոր կամ երեխայի համար օգուտների ամբողջական չափը պարզ չէ[147][148][149]։ Հղի կանայք, ովքեր հղիության ընթացքում բավարար քանակությամբ վիտամին D են ընդունում, կարող են զգալ նախաէկլամպսիայի ավելի ցածր ռիսկ[150] և իմունային դրական ազդեցություններ[151]։ Վիտամին D-ի հավելումը կարող է նվազեցնել նաև հղիության դիաբետի, փոքրածավալ երեխաների[150] և նրանց աճի դանդաղման ռիսկերը[152]։ Հղի կանայք հաճախ չեն ընդունում վիտամին D-ի առաջարկված քանակությունը[151]։

Քաշի կորուստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեև ենթադրվում էր, որ վիտամին D-ի հավելումը կարող է արդյունավետ բուժում լինել ճարպակալման համար, բացի կալորիաների սահմանափակումից, համակարգված ուսումնասիրություններից մեկը չի հայտնաբերվել հավելումների որևէ կապ մարմնի քաշի կամ ճարպային զանգվածի հետ[153]։ 2016 թվականի մետա-վերլուծությունը պարզել է, որ շրջանառվող վիտամին D-ի մակարդակը բարելավվել է քաշի պակասելով, ինչը ցույց է տալիս, որ ճարպային զանգվածը կարող է հակադարձ համեմատական կապված լինել արյան մեջ վիտամին D-ի մակարդակի հետ[154]։

Հավելումների օրական չափաբաժին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարիք Վիտամին D հավելումների օրական նորմա, IU (մկգ) Վիտամին D հավելումների անվտանգ վերին սահման, IU (մկգ)
0—12 ամսական 400 (10) 5000 (125 մկգ)
1—13 տարեկան 600 (15) 5000 (125 մկգ)
14—18 տարեկան 600 (15) 10000 (250 մկգ)
19—70 տարեկան 600 (15) 10000 (250 մկգ)
71 տարեկան և բարձր 800 (20) 10000 (250 մկգ)
Հղի և կերակրող կանայք 600 (15) 10000 (250 մկգ)

Փաթեթավորման վրա նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետական կարգավորող մարմինները սննդի և սննդային հավելումների արդյունաբերության համար սահմանում են որոշակի առողջապահական պնդումներ, որոնք կիրառելի են, որպես փաթեթավորման վրա դրված հայտարարությունները։

Սննդի անվտանգության եվրոպական մարմին[155]

  • իմունային համակարգի բնականոն գործունեություն[155]
  • նորմալ բորբոքային պատասխան[155]
  • նորմալ մկանային ֆունկցիա
  • նվազել է ընկնելու ռիսկը 60 տարեկանից բարձր մարդկանց մոտ[156]։

ԱՄՆ Սննդի և դեղերի վարչություն (FDA)

  • «Կալցիումի և վիտամին D-ի բավարար քանակությունը, որպես հավասարակշռված դիետայի մի մաս, ֆիզիկական ակտիվության հետ մեկտեղ, կարող է նվազեցնել օստեոպորոզի վտանգը»[157]։

Կանադայի առողջապահության նախարարություն

  • «Բավարար կալցիումը և կանոնավոր վարժությունները կարող են օգնել երեխաներին և դեռահասներին ամուր ոսկորներ ունենալ, իսկ տարեցներին նվազեցնել օստեոպորոզի վտանգը։ Անհրաժեշտ է նաև վիտամին D-ի բավարար ընդունում»[158]։

Նման հայտարարություններ կիրառում են Ճապոնիան FOSHU[159] և Ավստրալիա-Նոր Զելանդիան[160]։

Տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի ենթատեսակներն են՝ D1, D2, D3, D4, D5, որոնցից հիմնական երկուսն են վիտամին D2 (էրգոկալցիֆերոլ) և վիտամին D3 (խոլեկալցիֆերոլ)։ Առանց ինդեքսի վիտամին D նշանակում է կամ D2 կամ D3, կամ երկուսն էլ։ Դրանք հայտնի են որպես կալցիֆերոլ։ Խոլեկալցիֆերոլը (D3) ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ազդեցությամբ սինթեզվում է մաշկի մեջ կամ օրգանիզմ է մտնում սննդի միջոցով, իսկ էրգոկալցիֆերոլը (D2)՝ միայն սննդի միջոցով։ Խոլեկալցիֆերոլը և էրգոկալցիֆերոլը հիմնականում ապահովում են բարակ աղիներում (հատկապես տասներկումատնյա աղիում) սննդամթերքի կալցիումի և ֆոսֆորի ներծծումը և ոսկրային հյուսվածքներում դրանց կուտակումը։

Անվանում Քիմիական կառուցվածքի

նկարագրություն

Քիմիական կառուցվածքի պատկերում
Վիտամին D1 էրգոկալցիֆերոլի համակցումը լյումիստերոլի հետ, 1:1
Վիտամին D2 էրգոկալցիֆերոլ (էրգոստերոլի ածանցյալ) Note double bond at top center.
Վիտամին D3 խոլեկալցիֆերոլ (կազմավորվում է մաշկում 7-դիհիդրոխոլեստերոլից)
Վիտամին D4 22-դիհիդրոէրգոկալցիֆերոլ
Վիտամին D5 սիտոկալցիֆերոլ ( 7-դիհիդրոսիտոստերոլի ածանցյալ)

Վիտամին D2-ը քիմիապես բնութագրվել է 1931 թվականին։ 1935 թվականին որոշվեց վիտամին D3-ի քիմիական կառուցվածքը և ցույց տրվեց, որ այն առաջանում է 7-դեհիդրոխոլեստերոլի ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումից։ Վիտամին D-ի ձևերի քիմիական նոմենկլատուրան առաջարկվել է 1981 թվականին[161], սակայն այլընտրանքային անվանումները մնում են ընդհանուր օգտագործման մեջ[9]։

Քիմիական առումով վիտամին D-ի տարբեր ձևերը սեկոստերոիդներ են, այսինքն՝ ստերոիդներ, որոնցում ստերոիդ օղակների կապերից մեկը կոտրված է[162]։ D2 և D3 -ի միջև կառուցվածքային տարբերությունն այն է, որ D2-ի շղթայում ածխածնի ատոմների և մեթիլ խմբի միջև կրկնակի կապ կա[4]։

Կենսաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կալցիումի կարգավորումը մարդու մարմնում[163]
նարնջագույնով ցուցադրված է ակտիվ վիտամին D-ի (1,25-դիհիդրօքսիվիտամին D, կալցիտրիոլ) դերը

Ակտիվ վիտամին D-ի մետաբոլիտ կալցիտրիոլը միջնորդում է իր կենսաբանական ազդեցությունը՝ կապվելով վիտամին D-ի ռեցեպտորին (VDR), որը հիմնականում տեղակայված է թիրախային բջիջների բջջակորիզներում[7][162]։ Կալցիտրիոլի միացումը VDR-ին թույլ է տալիս VDR-ին գործել որպես տրանսկրիպցիոն գործոն, որը կարգավորում է տրանսպորտային սպիտակուցների (օրինակ՝ TRPV6 և կալբինդին) գենային էքսպրեսիան, որոնք մասնակցում են աղիքներում կալցիումի կլանմանը[164]։ Վիտամին D-ի ընկալիչը պատկանում է ստերոիդ/վահանաձև գեղձի հորմոնների ընկալիչների կորիզային ընկալիչների գերընտանիքին, և VDR-ներն արտահայտվում են օրգանների մեծ մասի բջիջներով, ներառյալ ուղեղը, սիրտը, մաշկը, սեռական գեղձերը, շագանակագեղձը և կրծքագեղձը։

VDR-ի ակտիվացումը աղիներում, ոսկորների, երիկամների և պարաթիրեոիդ գեղձի բջիջներում հանգեցնում է արյան մեջ կալցիումի և ֆոսֆորի մակարդակի պահպանմանը (պարաթիրեոիդ հորմոնի և կալցիտոնինի օգնությամբ) և ոսկորների պարունակության պահպանմանը[7][58]։

Վիտամին D-ի ամենակարևոր դերերից է կմախքի կալցիումի հավասարակշռությունը պահպանելը՝ խթանելով կալցիումի կլանումը աղիքներում, խթանելով ոսկրային ռեզորբցիան՝ ավելացնելով օստեոկլաստների քանակը, պահպանելով կալցիումի և ֆոսֆատի մակարդակները ոսկրերի ձևավորման համար և թույլ տալով պարաթիրոիդ հորմոնի պատշաճ գործունեությունը պահպանել շիճուկում կալցիումի մակարդակը[7]։ Վիտամին D-ի պակասը կարող է հանգեցնել ոսկրերի հանքային խտության նվազմանը և ոսկրերի խտության նվազեցման (օստեոպորոզ) կամ ոսկրերի կոտրվածքների ռիսկի բարձրացմանը, քանի որ վիտամին D-ի պակասը փոխում է օրգանիզմում հանքային նյութափոխանակությունը։ Այսպիսով, վիտամին D-ն կարևոր է նաև ոսկորների վերափոխման համար՝ ոսկրային ռեզորբցիայի հզոր խթանիչի դերի շնորհիվ[165]։

VDR-ն կարգավորում է բջիջների բազմացումը և տարբերակումը։ Վիտամին D-ն ազդում է նաև իմունային համակարգի վրա, և VDR-ներն արտահայտվում են արյան որոշ սպիտակ բջիջներում, ներառյալ մոնոցիտները և ակտիվացված T և B բջիջները[166]։ In vitro (փորձարարական) վիտամին D-ն մեծացնում է թիրոզին հիդրօքսիլազ գենի էքսպրեսիան մակերիկամային մեդուլյար բջիջներում և ազդում նեյտրոֆիկ գործոնների, ազոտի օքսիդի սինթազի և գլուտաթիոնի սինթեզի վրա[167]։

Վիտամին D-ի ընկալիչների էքսպրեսիան նվազում է տարիքի հետ[7]։

Կենսասինթեզ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնության մեջ վիտամին D-ի սինթեզը կախված է ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման առկայությունից և հետագա ակտիվացումից լյարդում և երիկամներում։ Շատ կենդանիներ վիտամին D3 սինթեզում են 7-դեհիդրոխոլեստերոլից, իսկ շատ սնկեր վիտամին D2 սինթեզում են էրգոստերոլից[168][169]։

Ֆոտոքիմիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի կենսասինթեզի ֆոտոքիմիան կենդանիների և սնկերի մեջ
Ջերմային իզոմերացում նախավիտամին D3-ից մինչև վիտամին D3

Փոխակերպումը, որը 7-դեհիդրոխոլեստերոլը վերածում է վիտամին D3-ի, տեղի է ունենում երկու փուլով[170][171]։ Նախ, 7-դեհիդրոխոլեստերոլը ֆոտոլիզվում է ուլտրամանուշակագույն լույսի միջոցով 6-էլեկտրոն աջ բացված էլեկտրոնցիկլիկ ռեակցիայի մեջ; պրոդուկտը նախավիտամին D3 -ն է։ Երկրորդ, նախավիտամին D3-ն ինքնաբերաբար իզոմերիզացվում է դեպի վիտամին D3 (խոլեկալցիֆերոլ) անտարաֆացիալ սիգմատրոպիկ [1,7] հիդրիդային տեղաշարժով։ Սենյակային ջերմաստիճանում օրգանական լուծիչում նախավիտամին D3-ից վիտամին D3-ի վերածումը տևում է մոտ 12 օր։ Մաշկում նախավիտամին D3-ի փոխակերպումը վիտամին D3-ի մոտ 10 անգամ ավելի արագ է, ընթանում քան օրգանական լուծիչում[172]։

Էրգոստերոլից վիտամին D2-ի փոխակերպումը կատարվում է նմանատիպ ընթացակարգով՝ ֆոտոլիզի միջոցով ձևավորելով նախավիտամին D2, որը իզոմերիզացվում է վիտամին D2-ի (ergocalciferol)[173]: Մեթանոլում նախավիտամինի D2-ը վիտամին D2-ի փոխակերպման արագությունը համեմատելի է նախավիտամին D3-ի հետ։ Գործընթացն ավելի արագ է ընթանում սպիտակ ագարիկոն սնկում[168]fig. 3:

Սինթեզ մաշկի մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ի արտադրությունն ամենաշատն է մաշկի վերին` էպիդերմիսային շերտերից բազալային շերտում (նկարում կարմիր գույնը) և spinosum շերտում (բաց շագանակագույն)[⇨]

Մաշկը բաղկացած է երկու հիմնական շերտերից՝ ներքին շերտը, որը կոչվում է դերմիս, և արտաքինը՝ ավելի բարակ էպիդերմիս։ Վիտամին D-ն արտադրվում է էպիդերմիսի երկու ամենաներքին շերտերի կերատինոցիտներում՝ բազալային և spinosum շերտում, որոնք նույնպես ունակ են արտադրել կալցիտրիոլ և լինել վիտամին D-ի ռեցեպտոր (VDR)[174]:

Վիտամին D3-ը ֆոտոքիմիապես արտադրվում է 7-դեհիդրոխոլեստերոլից ողնաշարավոր կենդանիների մեծ մասի, այդ թվում՝ մարդկանց մաշկի մեջ[175]։ Վիտամին D3-ի ավետաբեր 7-դեհիդրոխոլեստերոլն արտադրվում է համեմատաբար մեծ քանակությամբ։ 7-դեհիդրոխոլեստերոլը փոխազդում է ուլտրամանուշակագույն լույսի հետ 290–315 նմ ալիքի երկարությամբ[176]։

Այս ալիքների երկարություններն առկա են արևի լույսի ներքո, ինչպես նաև սոլյարիների ուլտրամանուշակագույն լամպերի լույսի ներքո. սոլյարիներում արտադրում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթներ հիմնականում երկարալիք դիապազոնի` А ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման (UVA) սպեկտրում, բայց սովորաբար արտադրում են ընդհանուր ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման 4% -ից 10% -ը որպես միջին ալիք` B ուլտրամանուշակագույն ճառագայթում (UVB), որոշ սոլյարիներում կարող են օգտագործվել միայն առանձին UVB լամպեր, որոնք հատուկ վիտամին D-ի արտադրության համար են։

Լույսի ազդեցությունը պատուհանների միջով անբավարար է, քանի որ ապակին գրեթե ամբողջությամբ արգելափակում է UVB լույսը[177]։

Բավարար քանակությամբ վիտամին D կարող է արտադրվել դեմքի, ձեռքերի և ոտքերի վրա չափավոր արևի ազդեցության դեպքում (նվազագույն մելանին ունեցողների համար), շաբաթական 2 անգամ միջինը 5-30 րոպե կամ նվազագույն արևայրուք ստանալու մոտավորապես 25% ժամանակը։ Որքան մուգ է մաշկը և որքան թույլ է արևի լույսը, այնքան ավելի շատ րոպեներ են պահանջվում։ Վիտամին D-ի չափից մեծ դոզա ուլտրամանուշակագույն ճառագայթումից անհնար է. մաշկը հասնում է հավասարակշռության, որտեղ վիտամին D-ն քայքայվում է նույնքան արագ, որքան այն ստեղծվում է[51][178]։

Էվոլյուցիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ն կարող է սինթեզվել միայն ֆոտոքիմիական գործընթացով։ Ստերոլներից դրա արտադրությունը կսկսվեր շատ վաղ՝ ֆոտոսինթեզի ծագման շուրջ կյանքի էվոլյուցիայի ժամանակ, ինչը, հնարավոր է, կօգներ կանխել ԴՆԹ-ի վնասը՝ կլանելով ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները՝ D վիտամինը դարձնելով ոչ ակտիվ վերջնական արտադրանք։ Վիտամին D-ի ծանոթ էնդոկրին մեխանիզմը, որը պարունակում է վիտամին D-ի ընկալիչ (VDR), ակտիվացման և ապաակտիվացման տարբեր CYP450 ֆերմենտներ և վիտամին D կապող սպիտակուց (DBP) հայտնաբերվել է միայն ողնաշարավորների մոտ։ Ենթադրվում է, որ պարզունակ ծովային ողնաշարավորները ներծծում են կալցիումը օվկիանոսից իրենց կմախքների մեջ և ուտում են վիտամին D-ով հարուստ պլանկտոն, թեև կալցիֆիկացված (հյուսվածքում կալցիումի աղերի կուտակում) աճառ չունեցողների գործառույթը պարզ չէ[179]։ Օվկիանոսում ֆիտոպլանկտոնները (օրինակ՝ կոկոլիտոֆորը և Emiliania huxleyi-ն) ավելի քան 500 միլիոն տարի շարունակ ֆոտոսինթեզում են վիտամին D-ն։

Ցամաքային ողնաշարավորներն իրենց կալցիֆիկացված կմախքի համար բույսերից բացի վիտամին D-ի այլ աղբյուր էին պահանջում։ Նրանք պետք է կա՛մ սնունդով ընդունեին այն, կա՛մ ենթարկվեին արևի լույսին՝ այն իրենց մաշկի մեջ ֆոտոսինթեզելու համար[169][172]։ Ցամաքային ողնաշարավորները ֆոտոսինթեզում են վիտամին D-ն ավելի քան 350 միլիոն տարի[180]։

Թռչունների և մորթատու կաթնասունների մոտ մորթին կամ փետուրները արգելափակում են ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները մաշկից։ Փոխարենը, վիտամին D-ն ստեղծվում է մաշկի յուղոտ սեկրեցներից, որոնք կուտակվում են փետուրների կամ մորթու վրա և ստացվում է բերանով՝ մորթու կամ փետուրների հարդարման ժամանակ[181]։ Այնուամենայնիվ, որոշ կենդանիներ, ինչպիսիք են մերկ հողափոր առնետը, բնականաբար խոլեկալցիֆերոլ-դեֆիցիտ ունեն, քանի որ շիճուկում 25-OH վիտամին D-ի մակարդակն աննշան է[182]։ Շներն ու կատուները գործնականում չեն կարողանում սինթեզել վիտամին D՝ 7-դեհիդրոխոլեստերոլ ռեդուկտազ` DHCR7 սպիտակուցի բարձր ակտիվության պատճառով, բայց վիտամին D ստանում են գիշատիչ կենդանիներից[183]։

Արդյունաբերական սինթեզ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D3 (խոլեկալցիֆերոլ) արտադրվում է արդյունաբերական ճանապարհով՝ 7-դեհիդրոխոլեստերոլի ազդեցության տակ միջին ալիք (UVB) և կարճալիք (UVC) լույսի ներքո, որին հաջորդում է մաքրումը[168][184]։ 7-դեհիդրոխոլեստերոլը բնական նյութ է ձկան օրգաններում, հատկապես լյարդում[185], կամ ոչխարի բրդի յուղում (լանոլին)։ Վիտամին D2-ը (ergocalciferol) արտադրվում է նույն կերպ՝ օգտագործելով խմորիչի կամ սնկերի էրգոստերինը որպես սկզբնական նյութ[168][184]։

Արևապաշտպան միջոցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2017 թվականին Կալիֆորնիայի Տուրո համալսարանի գիտնականները հետազոտություն են անցկացրել, ըստ որի՝ SPF 15 և ավելի բարձր արևապաշտպան քսուքները 99%-ով նվազեցնում են մարդու օրգանիզմում 7-դեհիդրոխոլեստերոլից վիտամին D3 արտադրությունը[186][187]։

Գործողության մեխանիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նյութափոխանակության ակտիվացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լյարդում խոլեկալցիֆերոլի հիդրօքսիլացումը կալցիֆեդիոլի
Երիկամներում կալցիֆեդիոլի հիդրօքսիլացումը կալցիտրիոլի

Վիտամին D-ն արյան միջոցով տեղափոխվում է լյարդ, որտեղ այն վերածվում է պրոհորմոն կալցիֆեդիոլի։ Շրջանառվող կալցիֆեդիոլն այնուհետև երիկամներում կարող է վերածվել կալցիտրիոլի՝ վիտամին D-ի կենսաբանորեն ակտիվ ձևի[188]։

Անկախ նրանից, թե սինթեզվում է մաշկի մեջ, թե ընդունվում է սնունդով կամ հավելումով, վիտամին D-ն հիդրոքսիլացվում է լյարդում 25-րդ դիրքում (մոլեկուլի վերին աջ կողմում) ձևավորելով 25-հիդրօքսիխոլեկալցիֆերոլ (կալցիֆեդիոլ կամ 25(OH)D)[9]: Այս ռեակցիան կատալիզացվում է միկրոսոմային վիտամին D 25-հիդրօքսիլազա ֆերմենտի կողմից, որը CYP2R1 մարդու գենի արտադրանքն է և արտահայտվում է հեպատոցիտներով[189]։ Առաջանալուց հետո պրոդուկտը թափանցում է պլազմայի մեջ, որտեղ այն կապված է α-գլոբուլին կրող պրոտեոլիտիկ սպիտակուցի հետ, որը կոչվում է վիտամին D-կապող սպիտակուց[190]։

Կալցիֆեդիոլը տեղափոխվում է երիկամների պրոքսիմալ խողովակիկներ (տես` նեֆրոններ), որտեղ այն հիդրոքսիլացվում է 1-α դիրքում (մոլեկուլի ներքևի աջ կողմում) առաջացնելով կալցիտրիոլ (1,25-դիհիդրօքսիխոլեկալցիֆերոլ, 1,25(OH)2D)[7]: Կալցիֆեդիոլի փոխակերպումը կալցիտրիոլի կատալիզացվում է 25-հիդրօքսիվիտամին D3 1-ալֆա-հիդրօքսիլազա ֆերմենտի միջոցով, որը հանդիսանում է CYP27B1 մարդու գենի արտադրանքը։ CYP27B1-ի ակտիվությունը մեծանում է պարաթիրեոիդ հորմոնով, ինչպես նաև ցածր կալցիումով կամ ֆոսֆատով[7]։ Երիկամում փոխակերպման վերջնական փուլից հետո կալցիտրիոլը թափանցում է շրջանառության մեջ։ Վիտամին D կապող սպիտակուցին կապվելով՝ կալցիտրիոլը տեղափոխվում է ամբողջ մարմնով՝ ներառյալ աղիքներ, երիկամներ և ոսկորներ[162]։ Կալցիտրիոլը վիտամին D-ի ընկալիչի ամենահզոր բնական լիգանդն է, որը միջնորդում է վիտամին D-ի ֆիզիոլոգիական գործողությունների մեծ մասը[7][188]։ Բացի երիկամներից, կալցիտրիոլը սինթեզվում է նաև որոշ այլ բջիջների կողմից, ներառյալ իմունային համակարգի մոնոցիտ-մակրոֆագները։ Երբ սինթեզվում է մոնոցիտ-մակրոֆագների կողմից, կալցիտրիոլը գործում է որպես ցիտոկին՝ մոդուլավորելով օրգանիզմի պաշտպանությունն ընդդեմ մանրէաբանական զավթիչների՝ խթանելով բնածին իմունային համակարգը[188]։

Ինակտիվացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կալցիֆեդիոլի և կալցիտրիոլի ակտիվությունը կարող է կրճատվել 24-րդ դիրքում հիդրոքսիլացմամբ վիտամին D3 24-հիդրօքսիլազի միջոցով՝ համապատասխանաբար ձևավորելով սեկալցիֆերոլ և կալցիտետրոլ[9]։

Սուբստրատների միջև տարբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D2-ը (ergocalciferol) և վիտամին D3-ը (խոլեկալցիֆերոլ) ունեն նույն գործողության մեխանիզմը, ինչպես նկարագրված է վերևում[9]։ Վիտամին D2-ով արտադրվող մետաբոլիտները կոչվում են էր- կամ էրգո- նախածանցով, որպեսզի դրանք տարբերվեն D3-ի վրա հիմնված նմանատիպերից (երբեմն՝ խոլե- նախածանցով)[161]։

  • Վիտամին D2-ից արտադրված մետաբոլիտները վիտամին D կապող սպիտակուցի հետ ավելի թույլ կապվելու հակում ունեն[9]։
  • Վիտամին D3-ը կարող է որպես այլընտրանքային հիդրօքսիլացվել կալցիֆեդիոլի ստերոլ 27-հիդրօքսիլազայի (CYP27A1) միջոցով, սակայն վիտամին D2-ը չի կարող[9]։
  • Էրգոկալցիֆերոլը կարող է ուղղակիորեն հիդրոքսիլացվել 24-րդ դիրքում CYP27A1-ով[9]։ Այս հիդրօքսիլացումը նաև հանգեցնում է ավելի մեծ ինակտիվացման. կալցիտրիոլի ակտիվությունը նվազում է մինչև սկզբնականի 60%-ը 24-հիդրօքսիլացումից հետո[191], մինչդեռ էրկալցիտրիոլը ենթարկվում է ակտիվության 10 անգամ նվազմանը, երբ վերածվում է էրկալցիտետրոլի[192]։

Այս տարբերությունները վիճելի չեն։ Քանի որ որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ վիտամին D3-ն ավելի արագ է բարձրացնում արյան մեջ 25(OH)D մակարդակը և ավելի երկար է ակտիվ մնում օրգանիզմում[193][194], իսկ այլ ուսումնասիրություններ պնդում են, որ վիտամին D2-ի աղբյուրները հավասարապես բիոմատչելի են և արդյունավետ, ինչպես D3-ը՝ 25( OH)D մակարդակը արյան մեջ բարձրացնելու և պահպանելու առումով[168][195][196]։

Ներբջջային մեխանիզմներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տե՛ս նաև՝ Վիտամին D ռեցեպտոր և Կալցիտրիոլ

Կալցիտրիոլը մտնում է թիրախային բջիջ և կապվում է ցիտոպլազմայի վիտամին D-ի ընկալիչին։ Այս ակտիվացված ընկալիչը ներթափանցում է միջուկ և կապվում է վիտամին D-ի արձագանքման տարրերին (VDRE), որոնք գեներում հատուկ ԴՆԹ-ի հաջորդականություններ են[7]։ Այս գեների տրանսկրիպցիան խթանվում է և հանգեցնում է սպիտակուցների ավելացմանը, որոնք միջնորդում են վիտամին D-ի ազդեցությունը[9]։

Կալցիտրիոլի նկատմամբ բջջի որոշ ռեակցիաներ, թվում են, չափազանց արագ` դասական VDRE տրանսկրիպցիոն ուղու համար, ինչը հանգեցնում է վիտամին D-ի տարբեր ոչ գենոմային գործողությունների հայտնաբերմանը։ Թաղանթով կապված PDIA3-ը, հավանաբար, ծառայում է որպես այլընտրանքային ընկալիչ այս ճանապարհին[197]։ Դասական VDR-ը կարող է շարունակել դերակատարում ունենալ[198]։

Հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիտամին D-ով միջամտությունների օգուտների մասին ապացույցները հակասական են։ 800-ից մինչև 1000 IU հավելումը անվտանգ է, սակայն ավելի բարձր մակարդակները, որոնք հանգեցնում են արյան մեջ ավելի քան 50 նգ/մլ (125 նմոլ/լ) մակարդակի, կարող են առաջացնել անբարենպաստ ազդեցություն[3][199]։

ԱՄՆ-ի դիետիկ հավելումների գրասենյակը 2004-2018 թվականներին ստեղծել է Վիտամին D-ի նախաձեռնություն՝ ընթացիկ հետազոտություններին հետևելու և սպառողներին կրթելու համար[200]։ 2022 թվականի դրությամբ վիտամին D-ի դերը շաքարախտի, գլյուկոզայի ինտոլերանտության, հիպերտոնիայի, ցրված սկլերոզի և այլ բժշկական պայմանների կանխարգելման և բուժման գործում մնում է նախնական հետազոտության տակ[3]։

Որոշ նախնական ուսումնասիրություններ օրգանիզմում վիտամին D-ի ցածր մակարդակը կապում են կյանքի ընթացքում ունեցած հիվանդությունների հետ[201]։ Մեկ մետավերլուծության արդյունքում պարզվել է տարեց մարդկանց մահացության նվազում[17]։ Մեկ այլ մետավերլուծություն, որն ընդգրկում էր ավելի քան 350,000 մարդ, եզրակացրել է, որ վիտամին D-ի հավելումը ոչընտրանքային համայնքում բնակվող անհատների մոտ չի նվազեցնում կմախքային (ընդհանուր կոտրվածք) կամ ոչ կմախքային հետևանքները (սրտամկանի ինֆարկտ, սրտի իշեմիկ հիվանդություն, ինսուլտ, ուղեղային անոթային հիվանդություն, քաղցկեղ) ոչ ավելի քան 15%, և որ նմանատիպ հետագա հետազոտական փորձարկումները դժվար թե փոխեն այս եզրակացությունները[103]։ 2022 թվականի դրությամբ՝ քաղցկեղի առաջացման ռիսկի վրա D վիտամինի հավելումների ազդեցության վերաբերյալ բավարար ապացույցներ չկան[3][202][203]։ 2019 թվականի մետավերլուծությունը հայտնաբերել է կալցիումի և վիտամին D-ի հավելումները միասին ընդունվելու դեպքերում ինսուլտի ռիսկի որոշ աճ[204]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Colecalciferol». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 31-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
  2. ↑ Dorland's Illustrated Medical Dictionary. Vitamin (Table of Vitamins)
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 «Vitamin D». Office of Dietary Supplements, US National Institutes of Health. 2022 թ․ օգոստոսի 12. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 22-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Nomenclature of Vitamin D. Recommendations 1981. IUPAC-IUB Joint Commission on Biochemical Nomenclature (JCBN). reproduced at the Queen Mary, University of London website.
  5. ↑ Bikle DD (2014 թ․ մարտ). «Vitamin D metabolism, mechanism of action, and clinical applications». Chemistry & Biology. 21 (3): 319–29. doi:10.1016/j.chembiol.2013.12.016. PMC 3968073. PMID 24529992.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Norman, Anthony W (2008 թ․ օգոստոսի 1). «From vitamin D to hormone D: fundamentals of the vitamin D endocrine system essential for good health1». The American Journal of Clinical Nutrition. 88 (2): 491S–499S. doi:10.1093/ajcn/88.2.491S. ISSN 0002-9165.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 «Vitamin D». Micronutrient Information Center, Linus Pauling Institute, Oregon State University, Corvallis. 2021 թ․ փետրվարի 11. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 14-ին.
  8. ↑ 8,0 8,1 2- La Photosynthèse cutanée. a) La Vitamine D.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Bikle DD (2014 թ․ մարտ). «Vitamin D metabolism, mechanism of action, and clinical applications». Chemistry & Biology. 21 (3): 319–29. doi:10.1016/j.chembiol.2013.12.016. PMC 3968073. PMID 24529992. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  10. ↑ Hollis BW (1996 թ․ հունվար). «Assessment of vitamin D nutritional and hormonal status: what to measure and how to do it». Calcified Tissue International. 58 (1): 4–5. doi:10.1007/BF02509538. PMID 8825231. S2CID 35887181.
  11. ↑ «Vitamin D Tests». Lab Tests Online (USA). American Association for Clinical Chemistry. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունիսի 23-ին.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 Holick, M. F.; Schnoes, H. K.; DeLuca, H. F. (1971-04). «Identification of 1,25-Dihydroxycholecalciferol, a Form of Vitamin D 3 Metabolically Active in the Intestine». Proceedings of the National Academy of Sciences (անգլերեն). 68 (4): 803–804. doi:10.1073/pnas.68.4.803. ISSN 0027-8424. PMC 389047. PMID 4323790.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ PMC format (link)
  13. ↑ 13,0 13,1 Wolf, George (2004 թ․ հունիսի 1). «The Discovery of Vitamin D: The Contribution of Adolf Windaus». The Journal of Nutrition. 134 (6): 1299–1302. doi:10.1093/jn/134.6.1299. ISSN 0022-3166.
  14. ↑ Bischoff-Ferrari HA, Willett WC, Wong JB et Als. Prevention of Nonvertebral Fractures With Oral Vitamin D and Dose Dependency. A Meta-analysis of Randomized Controlled Trials
  15. ↑ «Ինչպես են արտադրում վիտամինները». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  16. ↑ Institute of Medicine (US) Committee to Review Dietary Reference Intakes for Vitamin D and Calcium; Ross AC, Taylor CL, Yaktine AL, Del Valle HB, editors (2011). «Dietary Reference Intakes for Calcium and Vitamin D» (National Academies Press (US)). PMID 21796828.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Bjelakovic G, Gluud LL, Nikolova D, Whitfield K, Wetterslev J, Simonetti RG; և այլք: (2014 թ․ հունվար). «Vitamin D supplementation for prevention of mortality in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews (Systematic review). 1 (1): CD007470. doi:10.1002/14651858.CD007470.pub3. PMID 24414552. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  18. ↑ «The Lancet Diabetes & Endocrinology: Vitamin D supplementation in adults does not prevent fractures, falls or improve bone mineral density». EurekAlert!. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մարտի 24-ին. Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 23-ին. «The authors conclude that there is therefore little reason to use vitamin D supplements to maintain or improve musculoskeletal health, except for the prevention of rare conditions such as rickets and osteomalacia in high risk groups, which can be caused by vitamin D deficiency after long lack of exposure to sunshine.»
  19. ↑ «History of Vitamin D». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  20. ↑ Wolf G (June 2004). "The discovery of vitamin D: the contribution of Adolf Windaus". J Nutr. 134 (6): 1299–302. PMID 15173387.
  21. ↑ Jones G (2022 թ․ ապրիլ). «100 YEARS OF VITAMIN D: Historical aspects of vitamin D». Endocrine Connections. 11 (4). doi:10.1530/EC-21-0594. PMC 9066576. PMID 35245207. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  22. ↑ Elena Conis (July 24, 2006). "Fortified foods took out rickets". Los Angeles Times.
  23. ↑ Carere S (2007 թ․ հուլիսի 25). «Age-old children's disease back in force». Toronto Star. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 24-ին.
  24. ↑ McClean FC, Budy AM (1964 թ․ հունվարի 28). «Vitamin A, Vitamin D, Cartilage, Bones, and Teeth». Vitamins and Hormones. Vol. 21. Academic Press. էջեր 51–52. ISBN 978-0-12-709821-0. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  25. ↑ Ziedonis AA, Mowery DC, Nelson RR, Bhaven NS (2004). Ivory tower and industrial innovation: university-industry technology transfer before and after the Bayh-Dole Act in the United States. Stanford Business Books. էջեր 39–40. ISBN 978-0-8047-4920-6. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 19-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  26. ↑ "History of Vitamin D". Արխիվացված 2017-10-16 Wayback Machine University of California at Riverside. 2011.
  27. ↑ Marshall J (2010 թ․ սեպտեմբեր). Elbridge a Stuart: Founder of Carnation Company. Kessinger Publishing. ISBN 978-1-164-49678-6. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 9-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  28. ↑ «Adolf Windaus – Biography». Nobelprize.org. 2010 թ․ մարտի 25. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2010 թ․ մարտի 25-ին.
  29. ↑ Rosenheim O, King H (1932). «The Ring-system of sterols and bile acids. Part II». J. Chem. Technol. Biotechnol. 51 (47): 954–7. doi:10.1002/jctb.5000514702. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  30. ↑ Askew FA, Bourdillon RB, Bruce HM, Callow RK, St. L. Philpot J, Webster TA (1932). «. Crystalline Vitamin D». Proceedings of the Royal Society of London. Series B, Containing Papers of a Biological Character. 109 (764): 488–506. doi:10.1098/rspb.1932.0008. JSTOR 81571. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  31. ↑ Hirsch AL (2011). «Industrial aspects of vitamin D». In Feldman DJ, Pike JW, Adams JS (eds.). Vitamin D. Academic Press. էջ 73. ISBN 978-0-12-387035-3. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  32. ↑ Haussler MR, Norman AW (1969 թ․ հունվար). «. Chromosomal receptor for a vitamin D metabolite». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 62 (1): 155–62. Bibcode:1969PNAS...62..155H. doi:10.1073/pnas.62.1.155. PMC 285968. PMID 5253652. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  33. ↑ Norman AW, Myrtle JF, Midgett RJ, Nowicki HG, Williams V, Popják G (1971 թ․ հուլիս). «1,25-dihydroxycholecalciferol: identification of the proposed active form of vitamin D3 in the intestine». Science. 173 (3991): 51–4. Bibcode:1971Sci...173...51N. doi:10.1126/science.173.3991.51. PMID 4325863. S2CID 35236666. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  34. ↑ Holick MF, DeLuca HF, Avioli LV (1972 թ․ հունվար). «Isolation and identification of 25-hydroxycholecalciferol from human plasma». Archives of Internal Medicine. 129 (1): 56–61. doi:10.1001/archinte.1972.00320010060005. PMID 4332591. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  35. ↑ Holick MF, MacLaughlin JA, Clark MB, Holick SA, Potts JT, Anderson RR; և այլք: (1980 թ․ հոկտեմբեր). «Photosynthesis of previtamin D3 in human skin and the physiologic consequences». Science. 210 (4466): 203–5. Bibcode:1980Sci...210..203H. doi:10.1126/science.6251551. JSTOR 1685024. PMID 6251551. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 Vitamin D and your health — Harvard Health Publications
  37. ↑ Vitamin D supplementation reduces insulin resistance in South Asian women living in New Zealand who are insulin resistant and vitamin D deficient - a randomised, placebo-controlled trial.
  38. ↑ «EFFET PROTECTEUR DE LA VITAMINE D FACE AU CANCER DU SEIN». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ սեպտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 24-ին.
  39. ↑ La vitamine D en prévention du cancer? ֆրանսերեն
  40. ↑ Wahl DA, Cooper C, Ebeling PR, Eggersdorfer M, Hilger J, Hoffmann K; և այլք: (2012 թ․ օգոստոսի 29). «A global representation of vitamin D status in healthy populations» (PDF). Archives of Osteoporosis. 7 (1–2): 155–172. doi:10.1007/s11657-012-0093-0. hdl:11343/220606. PMID 23225293. S2CID 207300035. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 20-ին. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  41. ↑ Wahl DA, Cooper C, Ebeling PR, Eggersdorfer M, Hilger J, Hoffmann K; և այլք: (2013 թ․ փետրվարի 1). «A global representation of vitamin D status in healthy populations: reply to comment by Saadi». Archives of Osteoporosis. 8 (1–2): 122. doi:10.1007/s11657-013-0122-7. PMID 23371520. S2CID 5929230. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  42. ↑ 42,0 42,1 «25(OH)D levels in ng/mL». health harvard edu/. 2016 թ․ դեկտեմբերի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 2-ին.
  43. ↑ «nmol converter». endmemo. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 5-ին.
  44. ↑ Bischoff-Ferrari HA (2008). «Optimal Serum 25-Hydroxyvitamin D Levels for Multiple Health Outcomes». Sunlight, Vitamin D and Skin Cancer (Review). Advances in Experimental Medicine and Biology. Vol. 810. էջեր 500–25. doi:10.1007/978-0-387-77574-6_5. ISBN 978-0-387-77573-9. PMID 25207384. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  45. ↑ 45,0 45,1 Dahlquist DT, Dieter BP, Koehle MS (2015). «Plausible ergogenic effects of vitamin D on athletic performance and recovery». Journal of the International Society of Sports Nutrition (Review). 12: 33. doi:10.1186/s12970-015-0093-8. PMC 4539891. PMID 26288575. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  46. ↑ Engelman CD, Fingerlin TE, Langefeld CD, Hicks PJ, Rich SS, Wagenknecht LE; և այլք: (2008 թ․ սեպտեմբեր). «Genetic and environmental determinants of 25-hydroxyvitamin D and 1,25-dihydroxyvitamin D levels in Hispanic and African Americans». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 93 (9): 3381–8. doi:10.1210/jc.2007-2702. PMC 2567851. PMID 18593774. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  47. ↑ 47,0 47,1 Freedman BI, Register TC (2012 թ․ հունիս). «Effect of race and genetics on vitamin D metabolism, bone and vascular health». Nature Reviews. Nephrology. 8 (8): 459–66. doi:10.1038/nrneph.2012.112. PMC 10032380. PMID 22688752. S2CID 29026212. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  48. ↑ Wang L, Song Y, Manson JE, Pilz S, März W, Michaëlsson K; և այլք: (2012 թ․ նոյեմբեր). «Circulating 25-hydroxy-vitamin D and risk of cardiovascular disease: a meta-analysis of prospective studies». Circulation: Cardiovascular Quality and Outcomes. 5 (6): 819–29. doi:10.1161/CIRCOUTCOMES.112.967604. PMC 3510675. PMID 23149428. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 Institute of Medicine (2011). «8, Implications and Special Concerns». In Ross AC, Taylor CL, Yaktine AL, Del Valle HB (eds.). Dietary Reference Intakes for Calcium and Vitamin D. The National Academies Collection: Reports funded by National Institutes of Health. National Academies Press. doi:10.17226/13050. ISBN 978-0-309-16394-1. PMID 21796828. S2CID 58721779. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  50. ↑ 50,0 50,1 Holick MF, Binkley NC, Bischoff-Ferrari HA, Gordon CM, Hanley DA, Heaney RP; և այլք: (2011 թ․ հուլիս). «. Evaluation, treatment, and prevention of vitamin D deficiency: an Endocrine Society clinical practice guideline». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 96 (7): 1911–30. doi:10.1210/jc.2011-0385. PMID 21646368. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 51,5 51,6 Holick MF (2007 թ․ հուլիս). «Vitamin D deficiency». The New England Journal of Medicine. 357 (3): 266–81. doi:10.1056/NEJMra070553. PMID 17634462. S2CID 18566028. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  52. ↑ Cashman KD, Dowling KG, Škrabáková Z, Gonzalez-Gross M, Valtueña J, De Henauw S; և այլք: (2016 թ․ ապրիլ). «Vitamin D deficiency in Europe: pandemic?». The American Journal of Clinical Nutrition. 103 (4): 1033–44. doi:10.3945/ajcn.115.120873. PMC 5527850. PMID 26864360. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  53. ↑ «Rickets». National Health Service. 2012 թ․ մարտի 8. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 9-ին.
  54. ↑ Munns CF, Shaw N, Kiely M, Specker BL, Thacher TD, Ozono K; և այլք: (2016 թ․ փետրվար). «Global Consensus Recommendations on Prevention and Management of Nutritional Rickets». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 101 (2): 394–415. doi:10.1210/jc.2015-2175. PMC 4880117. PMID 26745253. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  55. ↑ Eriksen EF, Glerup H (2002). «Vitamin D deficiency and aging: implications for general health and osteoporosis». Biogerontology. 3 (1–2): 73–7. doi:10.1023/A:1015263514765. PMID 12014847. S2CID 22112344. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 Brown JE, Isaacs J, Krinke B, Lechtenberg E, Murtaugh M (2013 թ․ հունիսի 28). Nutrition Through the Life Cycle. Cengage Learning. ISBN 978-1-285-82025-5. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 9-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  57. ↑ Schoenmakers I, Goldberg GR, Prentice A (2008 թ․ հունիս). «Abundant sunshine and vitamin D deficiency». The British Journal of Nutrition. 99 (6): 1171–3. doi:10.1017/S0007114508898662. PMC 2758994. PMID 18234141. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  58. ↑ 58,0 58,1 58,2 Holick MF (2004 թ․ դեկտեմբեր). «. Sunlight and vitamin D for bone health and prevention of autoimmune diseases, cancers, and cardiovascular disease». The American Journal of Clinical Nutrition. 80 (6 Suppl): 1678S–88S. doi:10.1093/ajcn/80.6.1678S. PMID 15585788. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  59. ↑ Lowe NM, Bhojani I (2017 թ․ հունիս). «Special considerations for vitamin D in the south Asian population in the UK». Therapeutic Advances in Musculoskeletal Disease. 9 (6): 137–44. doi:10.1177/1759720X17704430. PMC 5466148. PMID 28620422. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  60. ↑ O'Connor MY, Thoreson CK, Ramsey NL, Ricks M, Sumner AE (2013). «The uncertain significance of low vitamin D levels in African descent populations: a review of the bone and cardiometabolic literature». Progress in Cardiovascular Diseases. 56 (3): 261–9. doi:10.1016/j.pcad.2013.10.015. PMC 3894250. PMID 24267433. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  61. ↑ Khalid AT, Moore CG, Hall C, Olabopo F, Rozario NL, Holick MF; և այլք: (2017 թ․ սեպտեմբեր). «Utility of sun-reactive skin typing and melanin index for discerning vitamin D deficiency». Pediatric Research. 82 (3): 444–51. doi:10.1038/pr.2017.114. PMC 5570640. PMID 28467404. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  62. ↑ 62,0 62,1 Wagner CL, Greer FR (2008 թ․ նոյեմբեր). «Prevention of rickets and vitamin D deficiency in infants, children, and adolescents». Pediatrics. 122 (5): 1142–52. doi:10.1542/peds.2008-1862. PMID 18977996. S2CID 342161. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  63. ↑ Lerch C, Meissner T (2007 թ․ հոկտեմբեր). Lerch C (ed.). «Interventions for the prevention of nutritional rickets in term born children». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2010 (4): CD006164. doi:10.1002/14651858.CD006164.pub2. PMC 8990776. PMID 17943890. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  64. ↑ Zargar AH, Mithal A, Wani AI, Laway BA, Masoodi SR, Bashir MI; և այլք: (2000 թ․ հունիս). «Pseudovitamin D deficiency rickets—a report from the Indian subcontinent». Postgraduate Medical Journal. 76 (896): 369–72. doi:10.1136/pmj.76.896.369. PMC 1741602. PMID 10824056. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  65. ↑ Elidrissy AT (2016 թ․ սեպտեմբեր). «The Return of Congenital Rickets, Are We Missing Occult Cases?». Calcified Tissue International (Review). 99 (3): 227–36. doi:10.1007/s00223-016-0146-2. PMID 27245342. S2CID 14727399. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  66. ↑ Paterson CR, Ayoub D (2015 թ․ հոկտեմբեր). «Congenital rickets due to vitamin D deficiency in the mothers». Clinical Nutrition (Review). 34 (5): 793–8. doi:10.1016/j.clnu.2014.12.006. PMID 25552383. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  67. ↑ Oramasionwu GE, Thacher TD, Pam SD, Pettifor JM, Abrams SA (2008 թ․ օգոստոս). «Adaptation Adaptation of calcium absorption during treatment of nutritional rickets in Nigerian children». The British Journal of Nutrition. 100 (2): 387–92. doi:10.1017/S0007114507901233. PMID 18197991. S2CID 15406992. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  68. ↑ Fischer PR, Rahman A, Cimma JP, Kyaw-Myint TO, Kabir AR, Talukder K; և այլք: (1999 թ․ հոկտեմբեր). «Nutritional Nutritional rickets without vitamin D deficiency in Bangladesh». Journal of Tropical Pediatrics. 45 (5): 291–3. doi:10.1093/tropej/45.5.291. PMID 10584471. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  69. ↑ 69,0 69,1 Dunnigan MG, Henderson JB (1997 թ․ նոյեմբեր). «. An epidemiological model of privational rickets and osteomalacia». The Proceedings of the Nutrition Society. 56 (3): 939–56. doi:10.1079/PNS19970100. PMID 9483661. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  70. ↑ Robertson I, Ford JA, McIntosh WB, Dunnigan MG (1981 թ․ հունվար). «The role of cereals in the aetiology of nutritional rickets: the lesson of the Irish National Nutrition Survey 1943-8». The British Journal of Nutrition. 45 (1): 17–22. doi:10.1079/BJN19810073. PMID 6970590. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  71. ↑ Clements MR (1989). «The problem of rickets in UK Asians». Journal of Human Nutrition and Dietetics. 2 (2): 105–16. doi:10.1111/j.1365-277X.1989.tb00015.x. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  72. ↑ 72,0 72,1 Pettifor JM (2004 թ․ դեկտեմբեր). «Nutritional rickets: deficiency of vitamin D, calcium, or both?». The American Journal of Clinical Nutrition. 80 (6 Suppl): 1725S–9S. doi:10.1093/ajcn/80.6.1725S. PMID 15585795. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  73. ↑ 73,0 73,1 Dunnigan MG, Henderson JB, Hole DJ, Barbara Mawer E, Berry JL (2005 թ․ դեկտեմբեր). «. Meat consumption reduces the risk of nutritional rickets and osteomalacia». The British Journal of Nutrition. 94 (6): 983–91. doi:10.1079/BJN20051558. PMID 16351777. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  74. ↑ Weick MT (1967 թ․ նոյեմբեր). «A history of rickets in the United States». The American Journal of Clinical Nutrition. 20 (11): 1234–41. doi:10.1093/ajcn/20.11.1234. PMID 4862158. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  75. ↑ Garrison RH, Somer E (1997). The Nutrition Desk Reference. McGraw-Hill. ISBN 978-0-87983-826-3. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 9-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  76. ↑ Dupuis EM (2002 թ․ փետրվարի 1). Nature's Perfect Food: How Milk Became America's Drink. NYU Press. ISBN 978-0-8147-1938-1. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 9-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  77. ↑ Teegarden D, Lyle RM, Proulx WR, Johnston CC, Weaver CM (1999 թ․ մայիս). «. Previous milk consumption is associated with greater bone density in young women». The American Journal of Clinical Nutrition. 69 (5): 1014–7. doi:10.1093/ajcn/69.5.1014. PMID 10232644. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  78. ↑ Holick MF (2006 թ․ մարտ). «. High prevalence of vitamin D inadequacy and implications for health». Mayo Clinic Proceedings. 81 (3): 353–73. doi:10.4065/81.3.353. PMID 16529140. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  79. ↑ Straube S, Andrew Moore R, Derry S, McQuay HJ (2009 թ․ հունվար). «Vitamin D and chronic pain». Pain. 141 (1–2): 10–3. doi:10.1016/j.pain.2008.11.010. PMID 19084336. S2CID 17244398. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  80. ↑ Gaikwad M, Vanlint S, Mittinity M, Moseley GL, Stocks N (2017 թ․ մայիս). «Does vitamin D supplementation alleviate chronic nonspecific musculoskeletal pain? A systematic review and meta-analysis». Clinical Rheumatology. 36 (5): 1201–08. doi:10.1007/s10067-016-3205-1. PMID 26861032. S2CID 30189971. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  81. ↑ Ross AC, Manson JE, Abrams SA, Aloia JF, Brannon PM, Clinton SK; և այլք: (2011 թ․ հունվար). «The 2011 report on dietary reference intakes for calcium and vitamin D from the Institute of Medicine: what clinicians need to know». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 96 (1): 53–8. doi:10.1210/jc.2010-2704. PMC 3046611. PMID 21118827. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  82. ↑ 82,0 82,1 82,2 Vitamin D at Merck Manual of Diagnosis and Therapy Professional Edition
  83. ↑ 83,0 83,1 83,2 83,3 Vieth R (1999 թ․ մայիս). «. Vitamin D supplementation, 25-hydroxyvitamin D concentrations, and safety». The American Journal of Clinical Nutrition. 69 (5): 842–56. doi:10.1093/ajcn/69.5.842. PMID 10232622 (PDF). {{cite journal}}: |archive-date= requires |archive-url= (օգնություն); |archive-url= requires |url= (օգնություն); Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ url-status (link)
  84. ↑ Tolerable Upper Intake Limits for Vitamins And Minerals (PDF). European Food Safety Authority. 2006 թ․ դեկտեմբեր. ISBN 978-92-9199-014-6. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 27-ին.
  85. ↑ De Paolis E, Scaglione GL, De Bonis M, Minucci A, Capoluongo E (2019 թ․ հոկտեմբեր). «. CYP24A1 and SLC34A1 genetic defects associated with idiopathic infantile hypercalcemia: from genotype to phenotype». Clinical Chemistry and Laboratory Medicine. 57 (11): 1650–1667. doi:10.1515/cclm-2018-1208. PMID 31188746. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  86. ↑ Schlingmann KP, Kaufmann M, Weber S, Irwin A, Goos C, John U; և այլք: (2011 թ․ օգոստոս). «. Mutations in CYP24A1 and idiopathic infantile hypercalcemia». The New England Journal of Medicine. 365 (5): 410–21. doi:10.1056/NEJMoa1103864. PMID 21675912. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  87. ↑ Tebben PJ, Singh RJ, Kumar R (2016 թ․ հոկտեմբեր). «Vitamin D-Mediated Hypercalcemia: Mechanisms, Diagnosis, and Treatment». Endocrine Reviews. 37 (5): 521–547. doi:10.1210/er.2016-1070. PMC 5045493. PMID 27588937. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  88. ↑ «FDA Cautions on Accurate Vitamin D Supplementation for Infants» (Press release). Food and Drug Administration (FDA). 2010 թ․ հունիսի 15. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 12-ին.  This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  89. ↑ Ross AC, Manson JE, Abrams SA, Aloia JF, Brannon PM, Clinton SK; և այլք: (2011 թ․ հունվար). «The 2011 report on dietary reference intakes for calcium and vitamin D from the Institute of Medicine: what clinicians need to know». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 96 (1): 53–8. doi:10.1210/jc.2010-2704. PMC 3046611. PMID 21118827. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  90. ↑ Olmos-Ortiz A, Avila E, Durand-Carbajal M, Díaz L (2015 թ․ հունվար). «. Regulation of calcitriol biosynthesis and activity: focus on gestational vitamin D deficiency and adverse pregnancy outcomes». Nutrients. 7 (1): 443–80. doi:10.3390/nu7010443. PMC 4303849. PMID 25584965. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  91. ↑ 91,0 91,1 91,2 Rooney MR, Harnack L, Michos ED, Ogilvie RP, Sempos CT, Lutsey PL (2017 թ․ հունիս). «Trends in Use of High-Dose Vitamin D Supplements Exceeding 1000 or 4000 International Units Daily, 1999–2014». JAMA. 317 (23): 2448–2450. doi:10.1001/jama.2017.4392. PMC 5587346. PMID 28632857. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  92. ↑ Institute of Medicine (US) Committee to Review Dietary Reference Intakes for Vitamin D and Calcium (2011). Ross AC, Taylor CL, Yaktine AL, Del Valle HB (eds.). Dietary Reference Intakes for Calcium and Vitamin D. The National Academies Collection: Reports funded by National Institutes of Health. Washington (DC): National Academies Press (US). PMID 21796828. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 29-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 7-ին.
  93. ↑ 93,0 93,1 Insel P, Ross D, Bernstein M, McMahon K (2015 թ․ մարտի 18). Discovering Nutrition. Jones & Bartlett Publishers. ISBN 978-1-284-06465-0. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 9-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  94. ↑ Брикман А. Нарушение обмена кальция и фосфора у взрослых. Эндокринология (под ред. Н. Лавина). Москва: Практика, 1999. էջեր 413–454. — 1128 էջ, ISBN 5898160175.
  95. ↑ Shining a Light on Vitamin D — Nutrition Studies
  96. ↑ 96,0 96,1 Vitamin D — Health Professional Fact Sheet
  97. ↑ Елинов Н.П. Основы биотехнологии. — СпБ: "Наука", 1995. — 600 с. — ISBN 5-02-026027-4.
  98. ↑ 1 ՄՄ D վիտամինը համարժեք է 0,025 մկգ խոլե- կամ էրգոկալցիֆերոլին
  99. ↑ «Витамин Д». 2021 թ․ ապրիլի 14. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 4-ին. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 4-ին.
  100. ↑ Chung M, Balk EM, Brendel M, Ip S, Lau J, Lee J; և այլք: (2009 թ․ օգոստոս). «Vitamin D and calcium: a systematic review of health outcomes». Evidence Report/Technology Assessment (183): 1–420. PMC 4781105. PMID 20629479. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  101. ↑ Theodoratou E, Tzoulaki I, Zgaga L, Ioannidis JP (2014 թ․ ապրիլ). «Vitamin D and multiple health outcomes: umbrella review of systematic reviews and meta-analyses of observational studies and randomised trials». BMJ. 348: g2035. doi:10.1136/bmj.g2035. PMC 3972415. PMID 24690624. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  102. ↑ 102,0 102,1 Autier P, Boniol M, Pizot C, Mullie P (2014 թ․ հունվար). «Vitamin D status and ill health: a systematic review». The Lancet. Diabetes & Endocrinology. 2 (1): 76–89. doi:10.1016/S2213-8587(13)70165-7. PMID 24622671. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  103. ↑ 103,0 103,1 103,2 103,3 103,4 Bolland MJ, Grey A, Gamble GD, Reid IR (2014 թ․ ապրիլ). «The effect of vitamin D supplementation on skeletal, vascular, or cancer outcomes: a trial sequential meta-analysis». The Lancet. Diabetes & Endocrinology (Meta-analysis). 2 (4): 307–20. doi:10.1016/S2213-8587(13)70212-2. PMID 24703049. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  104. ↑ Hussain S, Singh A, Akhtar M, Najmi AK (2017 թ․ սեպտեմբեր). «Vitamin D supplementation for the management of knee osteoarthritis: a systematic review of randomized controlled trials». Rheumatology International. 37 (9): 1489–98. doi:10.1007/s00296-017-3719-0. PMID 28421358. S2CID 23994681. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  105. ↑ 105,0 105,1 Maxmen A (2011 թ․ հուլիս). «. Nutrition advice: the vitamin D-lemma» (PDF). Nature. 475 (7354): 23–5. doi:10.1038/475023a. PMID 21734684. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 17-ին. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  106. ↑ Schöttker B, Jorde R, Peasey A, Thorand B, Jansen EH, Groot L; և այլք: (Consortium on Health Ageing: Network of Cohorts in Europe the United States) (2014 թ․ հունիս). «Vitamin D and mortality: meta-analysis of individual participant data from a large consortium of cohort studies from Europe and the United States». BMJ. 348 (jun17 16): g3656. doi:10.1136/bmj.g3656. PMC 4061380. PMID 24938302. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  107. ↑ Tuohimaa P (2009 թ․ մարտ). «Vitamin D and aging». The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology. 114 (1–2): 78–84. doi:10.1016/j.jsbmb.2008.12.020. PMID 19444937. S2CID 40625040. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  108. ↑ Tuohimaa P, Keisala T, Minasyan A, Cachat J, Kalueff A (2009 թ․ դեկտեմբեր). «Vitamin D, nervous system and aging». Psychoneuroendocrinology. 34 (Suppl 1): S278–86. doi:10.1016/j.psyneuen.2009.07.003. PMID 19660871. S2CID 17462970. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  109. ↑ Manya H, Akasaka-Manya K, Endo T (2010 թ․ հուլիս). «. Klotho protein deficiency and aging». Geriatrics & Gerontology International. 10 (Suppl 1): S80-7. doi:10.1111/j.1447-0594.2010.00596.x. PMID 20590845. S2CID 36692930. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  110. ↑ Reid IR, Bolland MJ, Grey A (2014 թ․ հունվար). «Effects of vitamin D supplements on bone mineral density: a systematic review and meta-analysis». Lancet. 383 (9912): 146–55. doi:10.1016/s0140-6736(13)61647-5. PMID 24119980. S2CID 37968189. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  111. ↑ Avenell A, Mak JC, O'Connell D (2014 թ․ ապրիլ). «Vitamin D and vitamin D analogues for preventing fractures in post-menopausal women and older men». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 4 (4): CD000227. doi:10.1002/14651858.CD000227.pub4. PMC 7032685. PMID 24729336. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  112. ↑ Bischoff-Ferrari HA, Willett WC, Orav EJ, Oray EJ, Lips P, Meunier PJ; և այլք: (2012 թ․ հուլիս). «A pooled analysis of vitamin D dose requirements for fracture prevention» (PDF). The New England Journal of Medicine. 367 (1): 40–9. doi:10.1056/NEJMoa1109617. hdl:1871/48765. PMID 22762317. S2CID 24338997. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 17-ին. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  113. ↑ Chung M, Lee J, Terasawa T, Lau J, Trikalinos TA (2011 թ․ դեկտեմբեր). «Vitamin D with or without calcium supplementation for prevention of cancer and fractures: an updated meta-analysis for the U.S. Preventive Services Task Force». Annals of Internal Medicine. 155 (12): 827–38. doi:10.7326/0003-4819-155-12-201112200-00005. PMID 22184690. S2CID 22380502. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  114. ↑ Zhao JG, Zeng XT, Wang J, Liu L (2017 թ․ դեկտեմբեր). «Association Between Calcium or Vitamin D Supplementation and Fracture Incidence in Community-Dwelling Older Adults: A Systematic Review and Meta-analysis». JAMA. 318 (24): 2466–2482. doi:10.1001/jama.2017.19344. PMC 5820727. PMID 29279934. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  115. ↑ Cranney A, Horsley T, O'Donnell S, Weiler H, Puil L, Ooi D; և այլք: (2007 թ․ օգոստոս). «Effectiveness and safety of vitamin D in relation to bone health». Evidence Report/Technology Assessment (158): 1–235. PMC 4781354. PMID 18088161. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  116. ↑ Bolland MJ, Grey A, Gamble GD, Reid IR (2014 թ․ հուլիս). «Vitamin D supplementation and falls: a trial sequential meta-analysis». The Lancet. Diabetes & Endocrinology. 2 (7): 573–80. doi:10.1016/S2213-8587(14)70068-3. PMID 24768505. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  117. ↑ Shuler FD, Wingate MK, Moore GH, Giangarra C (2012 թ․ նոյեմբեր). «Sports health benefits of vitamin d». Sports Health. 4 (6): 496–501. doi:10.1177/1941738112461621. PMC 3497950. PMID 24179588. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  118. ↑ Chibuzor MT, Graham-Kalio D, Osaji JO, Meremikwu MM, et al. (Cochrane Metabolic and Endocrine Disorders Group); և այլք: (Cochrane Metabolic and Endocrine Disorders Group) (2020 թ․ ապրիլ). «Vitamin D, calcium or a combination of vitamin D and calcium for the treatment of nutritional rickets in children». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2020 (4): CD012581. doi:10.1002/14651858.CD012581.pub2. PMC 7164979. PMID 32303107. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  119. ↑ Zhao Y, Chen C, Pan W, Gao M, He W, Mao R; և այլք: (2016 թ․ մայիս). «Comparative efficacy of vitamin D status in reducing the risk of bladder cancer: A systematic review and network meta-analysis». Nutrition. 32 (5): 515–523. doi:10.1016/j.nut.2015.10.023. PMID 26822497. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  120. ↑ 120,0 120,1 Hernández-Alonso P, Boughanem H, Canudas S, Becerra-Tomás N, Fernández de la Puente M, Babio N; և այլք: (2021 թ․ հուլիս). «Circulating vitamin D levels and colorectal cancer risk: A meta-analysis and systematic review of case-control and prospective cohort studies». Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 63 (1): 1–17. doi:10.1080/10408398.2021.1939649. hdl:10609/136992. PMID 34224246. S2CID 235746547. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  121. ↑ 121,0 121,1 Sluyter JD, Manson JE, Scragg R (2021 թ․ հունվար). «Vitamin D and Clinical Cancer Outcomes: A Review of Meta-Analyses». JBMR Plus. 5 (1): e10420. doi:10.1002/jbm4.10420. PMC 7839823. PMID 33553987. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  122. ↑ Keum N, Lee DH, Greenwood DC, Manson JE, Giovannucci E (2019 թ․ մայիս). «Vitamin D supplementation and total cancer incidence and mortality: a meta-analysis of randomized controlled trials». Annals of Oncology. 30 (5): 733–743. doi:10.1093/annonc/mdz059. PMC 6821324. PMID 30796437. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  123. ↑ Barbarawi M, Kheiri B, Zayed Y, Barbarawi O, Dhillon H, Swaid B; և այլք: (2019 թ․ օգոստոս). «Vitamin D Supplementation and Cardiovascular Disease Risks in More Than 83 000 Individuals in 21 Randomized Clinical Trials: A Meta-analysis». JAMA Cardiology. 4 (8): 765–76. doi:10.1001/jamacardio.2019.1870. PMC 6584896. PMID 31215980. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  124. ↑ Nudy M, Krakowski G, Ghahramani M, Ruzieh M, Foy AJ (2020). «Vitamin D supplementation, cardiac events and stroke: A systematic review and meta-regression analysis». Int J Cardiol Heart Vasc. 28: 100537. doi:10.1016/j.ijcha.2020.100537. PMC 7240168. PMID 32462077. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  125. ↑ Beveridge LA, Struthers AD, Khan F, Jorde R, Scragg R, Macdonald HM; և այլք: (2015 թ․ մայիս). «Effect of Vitamin D Supplementation on Blood Pressure: A Systematic Review and Meta-analysis Incorporating Individual Patient Data». JAMA Internal Medicine. 175 (5): 745–54. doi:10.1001/jamainternmed.2015.0237. PMC 5966296. PMID 25775274. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  126. ↑ Zhang D, Cheng C, Wang Y, Sun H, Yu S, Xue Y; և այլք: (2020). «Effect of Vitamin D on Blood Pressure and Hypertension in the General Population: An Update Meta-Analysis of Cohort Studies and Randomized Controlled Trials». Prev Chronic Dis. 17: E03. doi:10.5888/pcd17.190307. PMC 6977781. PMID 31922371. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  127. ↑ Abboud M, Al Anouti F, Papandreou D (2021). «Vitamin D status and blood pressure in children and adolescents: a systematic review of observational studies». Systematic Reviews. 10 (1): 60. doi:10.1186/s13643-021-01584-x. PMC 7898425. PMID 33618764. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  128. ↑ Hewison M (2011). «Vitamin D and innate and adaptive immunity». Vitamins and the Immune System. Vitamins & Hormones. Vol. 86. էջեր 23–62. doi:10.1016/B978-0-12-386960-9.00002-2. ISBN 9780123869609. PMID 21419266. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  129. ↑ Bishop E, Ismailova A, Dimeloe SK, Hewison M, White JH (2020 թ․ օգոստոս). «Vitamin D and immune regulation: antibacterial, antiviral, anti-inflammatory». JBMR Plus. 5 (1): e10405. doi:10.1002/jbm4.10405. PMC 7461279. PMID 32904944. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  130. ↑ Nnoaham KE, Clarke A (2008 թ․ փետրվար). «Low serum vitamin D levels and tuberculosis: a systematic review and meta-analysis». International Journal of Epidemiology. 37 (1): 113–9. CiteSeerX 10.1.1.513.3969. doi:10.1093/ije/dym247. PMID 18245055. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  131. ↑ Luong K, Nguyen LT (2011 թ․ հունիս). «Impact of vitamin D in the treatment of tuberculosis». The American Journal of the Medical Sciences. 341 (6): 493–8. doi:10.1097/MAJ.0b013e3182070f47. PMID 21289501. S2CID 18802134. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  132. ↑ 132,0 132,1 «SACN rapid review: Vitamin D and acute respiratory tract infections». Public Health England. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 6-ին.
  133. ↑ Jolliffe DA, Greenberg L, Hooper RL, Mathyssen C, Rafiq R, de Jongh RT; և այլք: (2019 թ․ ապրիլ). «. Vitamin D to prevent exacerbations of COPD: systematic review and meta-analysis of individual participant data from randomised controlled trials». Thorax. 74 (4): 337–345. doi:10.1136/thoraxjnl-2018-212092. PMID 30630893. S2CID 58548871. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  134. ↑ Williamson A, Martineau AR, Sheikh A, Jolliffe D, Griffiths CJ (2023 թ․ փետրվար). «Vitamin D for the management of asthma». Cochrane Database Syst Rev. 2023 (2): CD011511. doi:10.1002/14651858.CD011511.pub3. PMC 9899558. PMID 36744416. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  135. ↑ Del Pinto R, Pietropaoli D, Chandar AK, Ferri C, Cominelli F (2015 թ․ նոյեմբեր). «Association Between Inflammatory Bowel Disease and Vitamin D Deficiency: A Systematic Review and Meta-analysis». Inflammatory Bowel Diseases. 21 (11): 2708–17. doi:10.1097/MIB.0000000000000546. PMC 4615394. PMID 26348447. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  136. ↑ 136,0 136,1 Wallace, Chris; Gordon, Morris; Sinopoulou, Vassiliki; Limketkai, Berkeley N (2023 թ․ հոկտեմբերի 2). Cochrane Gut Group (ed.). «Vitamin D for the treatment of inflammatory bowel disease». Cochrane Database of Systematic Reviews (անգլերեն). 2023 (10). doi:10.1002/14651858.CD011806.pub2. PMC 10542962. PMID 37781953.
  137. ↑ «Витамин D поможет людям с синдромом раздраженного кишечника | MEDdaily — новости медицины и медицинских технологий. Комментарии специалистов. Архив материалов». web.archive.org. 2018 թ․ հունվարի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
  138. ↑ Zhang Y, Tan H, Tang J, Li J, Chong W, Hai Y; և այլք: (2020 թ․ հուլիս). «[https://diabetesjournals.org/care/article/43/7/1650/35577/Effects-of-Vitamin-D-Supplementation-on-Prevention Effects of Vitamin D Supplementation on Prevention of Type 2 Diabetes in Patients With Prediabetes: A Systematic Review and Meta-analysis]». Diabetes Care. 43 (7): 1650–58. doi:10.2337/dc19-1708. PMID 33534730. S2CID 219897727. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |ref= and |title= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  139. ↑ Sahebi R, Rezayi M, Emadzadeh M, Salehi M, Tayefi M, Parizadeh SM; և այլք: (2019 թ․ փետրվար). «The effects of vitamin D supplementation on indices of glycemic control in Iranian diabetics: A systematic review and meta-analysis». Complementary Therapies in Clinical Practice. 34: 294–304. doi:10.1016/j.ctcp.2018.12.009. PMID 30712741. S2CID 57479957. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  140. ↑ Mohammadi S, Hajhashemy Z, Saneei P (2021 թ․ հունիս). «Serum vitamin D levels in relation to type-2 diabetes and prediabetes in adults: a systematic review and dose-response meta-analysis of epidemiologic studies». Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 2 (29): 8178–8198. doi:10.1080/10408398.2021.1926220. PMID 34076544. S2CID 235295924. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  141. ↑ Brophy S, Davies H, Mannan S, Brunt H, Williams R (2011 թ․ սեպտեմբեր). «Interventions for latent autoimmune diabetes (LADA) in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 2011 (9): CD006165. doi:10.1002/14651858.cd006165.pub3. PMC 6486159. PMID 21901702. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  142. ↑ Khoshbakht Y, Bidaki R, Salehi-Abargouei A (2018 թ․ հունվար). «. Vitamin D Status and Attention Deficit Hyperactivity Disorder: A Systematic Review and Meta-Analysis of Observational Studies». Advances in Nutrition. 9 (1): 9–20. doi:10.1093/advances/nmx002. PMC 6333940. PMID 29438455. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  143. ↑ Gan J, Galer P, Ma D, Chen C, Xiong T (2019 թ․ նոյեմբեր). «The Effect of Vitamin D Supplementation on Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Controlled Trials». Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology. 29 (9): 670–87. doi:10.1089/cap.2019.0059. PMID 31368773. S2CID 199054851. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  144. ↑ Shaffer JA, Edmondson D, Wasson LT, Falzon L, Homma K, Ezeokoli N; և այլք: (2014 թ․ ապրիլ). «Vitamin D supplementation for depressive symptoms: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials». Psychosomatic Medicine. 76 (3): 190–6. doi:10.1097/psy.0000000000000044. PMC 4008710. PMID 24632894. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  145. ↑ Balion C, Griffith LE, Strifler L, Henderson M, Patterson C, Heckman G; և այլք: (2012 թ․ սեպտեմբեր). «Vitamin D, cognition, and dementia: a systematic review and meta-analysis». Neurology. 79 (13): 1397–405. doi:10.1212/WNL.0b013e31826c197f. PMC 3448747. PMID 23008220. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  146. ↑ Yüksel RN, Altunsoy N, Tikir B, Cingi Külük M, Unal K, Goka S; և այլք: (2014 թ․ դեկտեմբեր). «Correlation between total vitamin D levels and psychotic psychopathology in patients with schizophrenia: therapeutic implications for add-on vitamin D augmentation». Therapeutic Advances in Psychopharmacology. 4 (6): 268–75. doi:10.1177/2045125314553612. PMC 4257987. PMID 25489478. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  147. ↑ 147,0 147,1 Aghajafari F, Nagulesapillai T, Ronksley PE, Tough SC, O'Beirne M, Rabi DM (2013 թ․ մարտ). «. Association between maternal serum 25-hydroxyvitamin D level and pregnancy and neonatal outcomes: systematic review and meta-analysis of observational studies». BMJ. 346: f1169. doi:10.1136/bmj.f1169. PMID 23533188. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  148. ↑ 148,0 148,1 Palacios C, De-Regil LM, Lombardo LK, Peña-Rosas JP (2016 թ․ նոյեմբեր). «Vitamin D supplementation during pregnancy: Updated meta-analysis on maternal outcomes». The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology. 164: 148–55. doi:10.1016/j.jsbmb.2016.02.008. PMC 5357731. PMID 26877200. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  149. ↑ Roth DE, Leung M, Mesfin E, Qamar H, Watterworth J, Papp E (2017 թ․ նոյեմբեր). «Vitamin D supplementation during pregnancy: state of the evidence from a systematic review of randomised trials». BMJ. 359: j5237. doi:10.1136/bmj.j5237. PMC 5706533. PMID 29187358. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  150. ↑ 150,0 150,1 Palacios C, Kostiuk LK, Peña-Rosas JP (2019 թ․ հուլիս). «Vitamin D supplementation for women during pregnancy». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 7 (7): CD008873. doi:10.1002/14651858.CD008873.pub4. PMC 3747784. PMID 31348529. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  151. ↑ 151,0 151,1 Wagner CL, Taylor SN, Dawodu A, Johnson DD, Hollis BW (2012 թ․ մարտ). «. Vitamin D and its role during pregnancy in attaining optimal health of mother and fetus». Nutrients. 4 (3): 208–30. doi:10.3390/nu4030208. PMC 3347028. PMID 22666547. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  152. ↑ Bi WG, Nuyt AM, Weiler H, Leduc L, Santamaria C, Wei SQ (2018 թ․ հուլիս). «Association Between Vitamin D Supplementation During Pregnancy and Offspring Growth, Morbidity, and Mortality: A Systematic Review and Meta-analysis». JAMA Pediatrics. 172 (7): 635–45. doi:10.1001/jamapediatrics.2018.0302. PMC 6137512. PMID 29813153. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  153. ↑ Pathak K, Soares MJ, Calton EK, Zhao Y, Hallett J (2014 թ․ հունիս). «Vitamin D supplementation and body weight status: a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials». Obesity Reviews. 15 (6): 528–37. doi:10.1111/obr.12162. PMID 24528624. S2CID 8660739. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  154. ↑ Mallard SR, Howe AS, Houghton LA (2016 թ․ հոկտեմբեր). «. Vitamin D status and weight loss: a systematic review and meta-analysis of randomized and nonrandomized controlled weight-loss trials». The American Journal of Clinical Nutrition. 104 (4): 1151–1159. doi:10.3945/ajcn.116.136879. PMID 27604772. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 European Food Safety Authority (EFSA) Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA) (2010). «Scientific opinion on the substantiation of health claims related to vitamin D and normal function of the immune system and inflammatory response (ID 154, 159), maintenance of normal muscle function (ID 155) and maintenance of normal cardiovascular function (ID 159) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006». EFSA Journal. 8 (2): 1468–85. doi:10.2903/j.efsa.2010.1468.
  156. ↑ European Food Safety Authority (EFSA) Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies (NDA) (2011). «Scientific opinion on the substantiation of a health claim related to vitamin D and risk of falling pursuant to Article 14 of Regulation (EC) No 1924/2006» (PDF). EFSA Journal. 9 (9): 2382–2400. doi:10.2903/j.efsa.2011.2382. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  157. ↑ «Guidance for Industry: Food Labeling Guide». Սննդի և դեղերի վարչություն (FDA). 2013 թ․ հունվար. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 17-ին.  This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  158. ↑ «Health Canada Scientific Summary on the U. S. Health Claim Regarding Calcium and Osteoporosis». Bureau of Nutritional Sciences Food Directorate, Health Products and Food Branch Health Canada. 2000 թ․ մայիսի 1. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 3-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 29-ին.
  159. ↑ «Regulatory Systems of Health Claims in Japan» (PDF). Japan Consumer Affairs Agency, Food Labelling Division. 2011 թ․ հունիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ մարտի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 29-ին.
  160. ↑ «Nutrient Reference Values for Australia and New Zealand Including Recommended Dietary Intakes». 2006. ISBN 1864962437. {{cite web}}: |archive-url= requires |archive-date= (օգնություն)
  161. ↑ 161,0 161,1 «. IUPAC-IUB Joint Commission on Biochemical Nomenclature (JCBN): Nomenclature of vitamin D. Recommendations 1981». European Journal of Biochemistry. 124 (2): 223–7. 1982 թ․ մայիս. doi:10.1111/j.1432-1033.1982.tb06581.x. PMID 7094913. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն)
  162. ↑ 162,0 162,1 162,2 Fleet JC, Shapses SA (2020). "Vitamin D". In BP Marriott, DF Birt, VA Stallings, AA Yates (eds.). Present Knowledge in Nutrition, Eleventh Edition. London, United Kingdom: Academic Press (Elsevier). pp. 93–114. ISBN 978-0-323-66162-1.
  163. ↑ Boron WF, Boulpaep EL (2016 թ․ մարտի 29). Medical Physiology E-Book. Elsevier Health Sciences. ISBN 978-1-4557-3328-6. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2017 թ․ ապրիլի 9-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  164. ↑ Bouillon R, Van Cromphaut S, Carmeliet G (2003 թ․ փետրվար). «Intestinal calcium absorption: Molecular vitamin D mediated mechanisms». Journal of Cellular Biochemistry. 88 (2): 332–9. doi:10.1002/jcb.10360. PMID 12520535. S2CID 9853381. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  165. ↑ Bell TD, Demay MB, Burnett-Bowie SA (2010 թ․ սեպտեմբեր). «The biology and pathology of vitamin D control in bone». Journal of Cellular Biochemistry. 111 (1): 7–13. doi:10.1002/jcb.22661. PMC 4020510. PMID 20506379. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  166. ↑ Watkins RR, Lemonovich TL, Salata RA (2015 թ․ մայիս). «An update on the association of vitamin D deficiency with common infectious diseases». Canadian Journal of Physiology and Pharmacology. 93 (5): 363–8. doi:10.1139/cjpp-2014-0352. PMID 25741906. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  167. ↑ Puchacz E, Stumpf WE, Stachowiak EK, Stachowiak MK (1996 թ․ փետրվար). «Vitamin D increases expression of the tyrosine hydroxylase gene in adrenal medullary cells». Brain Research. Molecular Brain Research. 36 (1): 193–6. doi:10.1016/0169-328X(95)00314-I. PMID 9011759. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  168. ↑ 168,0 168,1 168,2 168,3 168,4 Keegan RJ, Lu Z, Bogusz JM, Williams JE, Holick MF (2013 թ․ հունվար). «Photobiology of vitamin D in mushrooms and its bioavailability in humans». Dermato-Endocrinology. 5 (1): 165–76. doi:10.4161/derm.23321. PMC 3897585. PMID 24494050. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  169. ↑ 169,0 169,1 Holick MF (1992). «[https://www.jstage.jst.go.jp/article/jnsv1973/38/Special/38_Special_79/_article Evolutionary biology and pathology of vitamin D]». J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo). Spec No: 79–83. doi:10.3177/jnsv.38.special_79. PMID 1297827. {{cite journal}}: External link in |title= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  170. ↑ Deluca HF (2014 թ․ հունվար). «History of the discovery of vitamin D and its active metabolites». BoneKEy Reports. 3: 479. doi:10.1038/bonekey.2013.213. PMC 3899558. PMID 24466410. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  171. ↑ Holick MF (1987 թ․ ապրիլ). «Photosynthesis of vitamin D in the skin: effect of environmental and life-style variables». Federation Proceedings. 46 (5): 1876–82. PMID 3030826. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  172. ↑ 172,0 172,1 Holick MF (2004 թ․ մարտ). «. Vitamin D: importance in the prevention of cancers, type 1 diabetes, heart disease, and osteoporosis». The American Journal of Clinical Nutrition. 79 (3): 362–71. doi:10.1093/ajcn/79.3.362. PMID 14985208. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  173. ↑ Eyley SC, Williams DH (1975). «Photolytic production of vitamin D. The preparative value of a photo-sensitiser». Journal of the Chemical Society, Chemical Communications (20): 858a. doi:10.1039/C3975000858A. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  174. ↑ Bikle DD (2010 թ․ մարտ). «Vitamin D and the skin». Journal of Bone and Mineral Metabolism. 28 (2): 117–30. doi:10.1007/s00774-009-0153-8. PMID 20107849. S2CID 6072459. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  175. ↑ Crissey SD, Ange KD, Jacobsen KL, Slifka KA, Bowen PE, Stacewicz-Sapuntzakis M; և այլք: (2003 թ․ հունվար). «. Serum concentrations of lipids, vitamin d metabolites, retinol, retinyl esters, tocopherols and selected carotenoids in twelve captive wild felid species at four zoos». The Journal of Nutrition. 133 (1): 160–6. doi:10.1093/jn/133.1.160. PMID 12514284. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  176. ↑ Holick MF (2018). «Chapter 4: Photobiology of Vitamin D». In Feldman D, Pike JW, Bouillon R, Giovannucci E, Goltzman D, Hewison M (eds.). Vitamin D: Volume 1: Biochemistry, Physiology and Diagnostics (4th ed.). London, UK: Academic Press. ISBN 978-0-12-809965-0. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  177. ↑ Holick MF (2020). «Sunlight, UV Radiation, Vitamin D, and Skin Cancer: How Much Sunlight do We Need?». Sunlight, Vitamin D and Skin Cancer. Advances in Experimental Medicine and Biology. Vol. 1268. էջեր 19–36. doi:10.1007/978-3-030-46227-7_2. ISBN 978-3-030-46226-0. PMID 32918212. S2CID 221636019. «108 references» {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  178. ↑ Holick MF (2002 թ․ փետրվար). «Vitamin D: the underappreciated D-lightful hormone that is important for skeletal and cellular health». Current Opinion in Endocrinology, Diabetes and Obesity. 9 (1): 87–98. doi:10.1097/00060793-200202000-00011. S2CID 87725403. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  179. ↑ Bouillon R, Suda T (2014 թ․ հունվար). «Vitamin D: calcium and bone homeostasis during evolution». BoneKEy Reports. 3: 480. doi:10.1038/bonekey.2013.214. PMC 3899559. PMID 24466411. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  180. ↑ Holick MF (2010 թ․ ապրիլի 1). The Vitamin D Solution: A 3-Step Strategy to Cure Our Most Common Health Problems. Penguin Publishing Group. ISBN 978-1-101-22293-5. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 19-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  181. ↑ Agarwal SC, Stout SD (2011 թ․ հունիսի 28). Bone Loss and Osteoporosis: An Anthropological Perspective. Springer Science & Business Media. ISBN 978-1-4419-8891-1. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2006 թ․ հունվարի 29-ին. «The high 25(OH)D concentrations, and relatively high vitamin D requirements of apes and monkeys are understandable in light of their biology—their body surface area relative to mass is generally greater than for humans, and they are inveterate groomers, consuming by mouth the vitamin D generated from the oils secreted by skin into fur. Although much of the vitamin D produced within human skin is absorbed directly, birds and furbearing animals acquire most of their vitamin D orally, as they groom themselves (Bicknell and Prescott, 1946; Carpenter and Zhao, 1999). Vitamin D is generated from the oily secretions of skin into fur. The oral consumption of UV-exposed dermal excretion is the way many animals acquire the "nutrient," vitamin D. Although Fraser (1983) has argued that dermal absorption of vitamin D may be more natural, what we know from animals indicates that oral consumption is equally physiological. Since vitamin D can be extracted from UV-exposed human sweat and skin secretions (Bicknell and Prescott, 1946), it is also reasonable to think that early humans obtained some of their vitamin D by mouth as well, by licking the skin.» {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  182. ↑ Yahav S, Buffenstein R (1993 թ․ հունվար). «. Cholecalciferol supplementation alters gut function and improves digestibility in an underground inhabitant, the naked mole rat (Heterocephalus glaber), when fed on a carrot diet». The British Journal of Nutrition. 69 (1): 233–41. doi:10.1079/BJN19930025. PMID 8384476. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  183. ↑ Zafalon RV, Risolia LW, Pedrinelli V, Vendramini TH, Rodrigues RB, Amaral AR; և այլք: (2020 թ․ հունվար). «. Vitamin D metabolism in dogs and cats and its relation to diseases not associated with bone metabolism». Journal of Animal Physiology and Animal Nutrition. 104 (1): 322–42. doi:10.1111/jpn.13259. PMID 31803981. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  184. ↑ 184,0 184,1 Holick MF (2005 թ․ նոյեմբեր). «. The vitamin D epidemic and its health consequences» (PDF). The Journal of Nutrition. 135 (11): 2739S–48S. doi:10.1093/jn/135.11.2739S. PMID 16251641. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 24-ին. «[Vitamin D3] is produced commercially by extracting 7-dehydrocholesterol from wool fat, followed by UVB irradiation and purification [...] [Vitamin D2] is commercially made by irradiating and then purifying the ergosterol extracted from yeast» {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  185. ↑ Takeuchi A, Okano T, Sayamoto M, Sawamura S, Kobayashi T, Motosugi M; և այլք: (1986 թ․ փետրվար). «. Tissue distribution of 7-dehydrocholesterol, vitamin D3 and 25-hydroxyvitamin D3 in several species of fishes». Journal of Nutritional Science and Vitaminology. 32 (1): 13–22. doi:10.3177/jnsv.32.13. PMID 3012050. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 20-ին. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  186. ↑ Pfotenhauer, Kim M. Vitamin D Deficiency, It's Role in Health and Disease, and Current Supplementation Recommendations : [անգլ.] / Kim M. Pfotenhauer, Jay H. Shubrook // The Journal of the American Osteopathic Association. — 2017. — Vol. 117, no. 5 (May). — P. 301−305. — ISSN 0098-6151. — doi:10.7556/jaoa.2017.055.
  187. ↑ Дина Мингалиева (2017 թ․ մայիսի 4). «Использование солнцезащитного крема может вызвать дефицит витамина D». Медпортал (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  188. ↑ 188,0 188,1 188,2 Adams JS, Hewison M (2010 թ․ փետրվար). «Update in vitamin D». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 95 (2): 471–8. doi:10.1210/jc.2009-1773. PMC 2840860. PMID 20133466. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  189. ↑ Cheng JB, Levine MA, Bell NH, Mangelsdorf DJ, Russell DW (2004 թ․ մայիս). «. Genetic evidence that the human CYP2R1 enzyme is a key vitamin D 25-hydroxylase». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 101 (20): 7711–5. Bibcode:2004PNAS..101.7711C. doi:10.1073/pnas.0402490101. PMC 419671. PMID 15128933. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  190. ↑ Laing CJ, Cooke NE (2004). «Section I: Ch. 8: Vitamin D Binding Protein». In Feldman D, Glorieux FH, Pike JW (eds.). Vitamin D. Vol. 1 (2 ed.). Academic Press. էջեր 117–134. ISBN 978-0122526879. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 19-ին. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  191. ↑ Holick MF, Kleiner-Bossaller A, Schnoes HK, Kasten PM, Boyle IT, DeLuca HF (1973 թ․ հոկտեմբեր). «1,24,25-Trihydroxyvitamin D3. A metabolite of vitamin D3 effective on intestine». The Journal of Biological Chemistry. 248 (19): 6691–6. doi:10.1016/S0021-9258(19)43408-X. PMID 4355503.
  192. ↑ Horst RL, Reinhardt TA, Ramberg CF, Koszewski NJ, Napoli JL (1986 թ․ հուլիս). «24-Hydroxylation of 1,25-dihydroxyergocalciferol. An unambiguous deactivation process». The Journal of Biological Chemistry. 261 (20): 9250–6. doi:10.1016/S0021-9258(18)67647-1. PMID 3013880.
  193. ↑ Tripkovic L (2013). «Vitamin D2 vs. vitamin D3: Are they one and the same?». Nutrition Bulletin. 38 (2): 243–248. doi:10.1111/nbu.12029.
  194. ↑ Alshahrani F, Aljohani N (2013 թ․ սեպտեմբեր). «. Vitamin D: deficiency, sufficiency and toxicity». Nutrients. 5 (9): 3605–16. doi:10.3390/nu5093605. PMC 3798924. PMID 24067388. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  195. ↑ Biancuzzo RM, Clarke N, Reitz RE, Travison TG, Holick MF (2013 թ․ մարտ). «Serum concentrations of 1,25-dihydroxyvitamin D2 and 1,25-dihydroxyvitamin D3 in response to vitamin D2 and vitamin D3 supplementation». The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 98 (3): 973–9. doi:10.1210/jc.2012-2114. PMC 3590486. PMID 23386645. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  196. ↑ Borel P, Caillaud D, Cano NJ (2015). «Vitamin D bioavailability: state of the art» (PDF). Critical Reviews in Food Science and Nutrition. 55 (9): 1193–205. doi:10.1080/10408398.2012.688897. PMID 24915331. S2CID 9818323. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2021 թ․ հուլիսի 13-ին. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 27-ին. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  197. ↑ Doroudi M, Schwartz Z, Boyan BD (2015 թ․ մարտ). «Membrane-mediated actions of 1,25-dihydroxy vitamin D3: a review of the roles of phospholipase A2 activating protein and Ca(2+)/calmodulin-dependent protein kinase II». The Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology. 147: 81–84. doi:10.1016/j.jsbmb.2014.11.002. PMC 4323845. PMID 25448737. {{cite journal}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  198. ↑ Hii CS, Ferrante A (2016 թ․ մարտ). «. The Non-Genomic Actions of Vitamin D». Nutrients. 8 (3): 135. doi:10.3390/nu8030135. PMC 4808864. PMID 26950144. {{cite journal}}: Check |title-link= value (օգնություն); External link in |title-link= (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)
  199. ↑ Rizzoli R (2021 թ․ հունվար). «Vitamin D supplementation: upper limit for safety revisited?». Aging Clin Exp Res (Review). 33 (1): 19–24. doi:10.1007/s40520-020-01678-x. PMC 7897606. PMID 32857334.
  200. ↑ «ODS Vitamin D Initiative». Office of Dietary Supplements, US National Institutes of Health. 2018. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 26-ին. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 22-ին.
  201. ↑ Pyrżak B, Witkowska-Sędek E, Krajewska M, Demkow U, Kucharska AM (2015). «Metabolic and immunological consequences of vitamin D deficiency in obese children». Body Metabolism and Exercise. Advances in Experimental Medicine and Biology. Vol. 840. էջեր 13–9. doi:10.1007/5584_2014_81. ISBN 978-3-319-10249-8. PMID 25315624. S2CID 13296456. {{cite book}}: More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  202. ↑ «Vitamin D and cancer prevention». National Cancer Institute, US National Institutes of Health. 2013 թ․ հոկտեմբերի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
  203. ↑ Goulão, Beatriz; Stewart, Fiona; Ford, John A.; MacLennan, Graeme; Avenell, Alison (2018). «Cancer and vitamin D supplementation: a systematic review and meta-analysis». The American Journal of Clinical Nutrition. 107 (4): 652–63. doi:10.1093/ajcn/nqx047. PMID 29635490.
  204. ↑ Khan SU, Khan MU, Riaz H, Valavoor S, Zhao D, Vaughan L; և այլք: (2019 թ․ օգոստոս). «Effects of Nutritional Supplements and Dietary Interventions on Cardiovascular Outcomes: An Umbrella Review and Evidence Map». Annals of Internal Medicine. 171 (3): 190–98. doi:10.7326/m19-0341. PMC 7261374. PMID 31284304. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |last= (օգնություն); Invalid |display-authors=6 (օգնություն); More than one of author-name-list parameters specified (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վիտամին D» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: sh85143982 · Microsoft: 2911204165 · NDL: 00560694 · NKC: ph280227 · SUDOC: 027364593
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Վիտամին_D&oldid=9838520» էջից