Վարունգ
| Վարունգ | |
 Վարունգ | |
| Դասակարգում | |
| Թագավորություն | Բույսեր (Plantae) |
| Տիպ/Բաժին | Անոթավոր բույսեր (Tracheophyta) |
| Ենթատիպ | Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes) |
| Կարգ | Դդմածաղկավորներ (Cucurbitales) |
| Ընտանիք | Դդմազգիներ (Cucurbitaceae) |
| Տրիբա | Benincaseae |
| Ցեղ | Cucumis |
| Տեսակ | Վարունգ (C. sativus) |
| Միջազգային անվանում | |
| Cucumis sativus | |
Վարունգ (լատին․՝ Cucumis sativus), դդմազգիների ընտանիքին (Cucurbitaceae) պատկանող բանջարեղեն։ Այն համարվում է ամենատարածված և հնագույն աղցանային բանջարեղեններից մեկը։ Կարճ վեգետացիոն շրջանի շնորհիվ մշակվում է կլիմայական բոլոր գոտիների ինչպես բաց, այնպես էլ պաշտպանված գրունտներում։ Խավունի հայրենիքը համարվում է Հյուսիսային Հնդկաստանը։
Հայտնի է 30, ՀՀ-ում՝ 1 տեսակ՝ Խավունի ցանովի (C. sativus)։ Մշակվում է գրեթե բոլոր մարզերում։
Կենսաբանական նկարագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 | |||||
Բուսաբանական նկարազարդում «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz» գրքից, 1885
| |||||
Ցողունը սողացող կամ մագլցող է, ճյուղավորվող, երկարությունը՝ 50-200 սմ, տերևները հերթադիր են, ատամնաեզր, հնգաբլթակ։ Ծաղիկները միատուն են (հազվադեպ՝ երկտուն), ծծմբադեղնագույն, արականները՝ վահանաձև կամ ողկուզանման ծաղկաբույլերով, իգականները՝ տերևանութներում, մեկական։ Ցողունի հանգույցներում, բացի տերևներից և ծաղիկներից, կան նաև փաթաթվող բեղիկներ։
Պտուղը տարբեր ձևերի (կլոր, ձվաձև, գլանաձև, երկարավուն և այլն) և չափերի (5-100 սմ) դդմիկ կամ կեղծ հատապտուղ է։
Քիմիական կազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վարունգի պտուղների 94-96%-ը ջուր է, իսկ մոտ 1-2%-ը՝ շաքար։ Պարունակում է A, C, B և B2 վիտամիններ, սպիտակուցներ, ճարպեր, բջջանյութ, օրգանական թթուներ, եթերայուղ և այլն։
Մշակություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վարունգի սերմերը աճում են 120 °C-ից ոչ ցածր ջերմաստիճանում, այդ պատճառով դրանք պետք է ցանել միայն տաքացած հողի մեջ։ Սառը հողում (100 °C-ից ցածր) սերմերը չեն ծլում և սովորաբար նեխում են։ Վարունգի աճման ու զարգացման համար օդի լավագույն ջերմությունը 25-300 °C է, հողինը՝ 20-250 °C:
Ուտելի է չհասունացած կանաչ սերմնարանը։ Կան նաև անսերմ (պարթենոկարպ) ձևեր։ Ջերմա-, լուսա- և խոնավասեր է։ Տարբեր սորտերի ծաղկման ու պտղաբերման շրջանը տևում է 30-60, իսկ սերմացու պտուղների հասունացումը՝ 80-90 օր։
Վարունգը աճեցնում են բաց և փակ գրունտում՝ սերմերով և սածիլներով։ Բերքատվությունը բաց գրունտում 300-400 ց/հա է, ջերմատներում՝ 18-20 կգ/մ² (առավելագույնը՝ 40)։
Բաց գրունտում շրջանացված են Կոտայքի, Առինջի, Նեժինսկի, Ուսպեխ, Դրուժբա 60 և այլն, փակ գրունտում՝ Ստելլա, Կուկարաչա (անսերմ), Ալմա Աթայի և այլ սորտեր։
Վարունգը կարելի է աճեցնել նաև տնային պայմաններում։ Վարունգը տնային պայմաններում աճեցնում են ամառա-աշնանային և ձմեռա-գարնանային ժամանակաշրջաններում։ Սենյակում կարելի է աճեցնել հետևյալ տեսակներն ու հիբրիդները՝
- Բոգնիշոկ,
- Տոպորեն,
- Լեգենդա,
- Մոսկովսկի տեպլիչնըյ,
- Ստելլա,
- Տենդեմ,
- Մանուլ (ՏԽՍԱ-211),
- Մարաֆոն,
- Գրանատա,
- Ապրելսկի,
- Սենտյաբրսկի,
- Կուկարաչա (ՏԽՍԱ-761) և այլն։
Արտադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| Ամենաշատ վարունգ արտադրող երկրների տասնյակը 2010 թվականին | ||||
|---|---|---|---|---|
| Երկիր | Արտադրություն (տոննա) | |||
 Չինաստան |
40,709,556 | |||
 Իրան |
1,811,630 | |||
 Թուրքիա |
1,739,190 | |||
 Ռուսաստան |
1,161,870 | |||
 ԱՄՆ |
883,360 | |||
 Ուկրաինա |
860,100 | |||
 Իսպանիա |
682,900 | |||
 Եգիպտոս |
631,408 | |||
 Ճապոնիա |
587,800 | |||
 Ինդոնեզիա |
547,141 | |||
| Համաշխարհային | 57,559,836 | |||
| Աղբյուր։ ՄԱԿ-ի համաշխարհային պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպություն (FAO)[1] | ||||
Նշանակություն և կիրառում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պտուղն օգտագործում են սննդի մեջ՝ թարմ և թթու դրած։
Որպես աղցանային բանջար՝ օժտված է համի բարձր հատկություններով և նպաստում է կերակուրների լավ մարսելիությանը։ Սննդանյութերով, սակայն, առանձնապես հարուստ չէ. սակայն ենթադրվում է, որ վարունգի մեջ ամենաարժեքավորը հիմնային բնույթի հանքային միացություններով հարուստ լինելն է։ Վերջիններս նպաստում են սպիտակուցների ավելի լավ յուրացմանը և օրգանիզմի նորմալ գործունեությանը։
Պահածոների արդյունաբերության մեջ օգտագործվում է վարունգի պաստերիզացված պտուղը՝ պահածոներ պատրաստելու համար։
Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Շկլով քաղաքում (Ալեքսանդր Լուկաշենկոյի ծննդավայր) 2007 թվականին կանգնեցվել է վարունգի հուշարձան։
- Լուխովից քաղաքում (Մոսկվայի տարածաշրջան), կանգնեցվել է «վարունգ-կերակրողի» հուշարձանը։
- Նեժինե քաղաքում նույնպես կանգնեցվել է հուշարձան։
- Իրանում վարունգը համարում են միրգ և մատուցվում է քաղցրավենիքի հետ։
- Ըստ Բուսաբանական դասակարգման` վարունգի պտուղը դիտվում է կեղծ հատապտուղ խոհանոցում։
- Իստոբենսկ գյուղում երկար տարիներ անցկացվում է վարունգի փառատոն։
- Հուլիսի 27-ին նշվում է Վարունգի միջազգային օրը.հենց այդ օրն առաջին անգամ Սուզդալում կազմակերպվել է Վարունգի փառատոոն։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Major Food And Agricultural Commodities And Producers – Countries By Commodity». Fao.org. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 12-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Всё о лекарственных растениях на ваших грядках / Под ред. Раделова С. Ю.. — СПб: ООО «СЗКЭО», 2010. — С. 49—53. — 224 с. — ISBN 978-5-9603-0124-4
- R. W. Robinson, D. S. Decker-Walters: Cucurbits. CAB International, Wallingford 1997, S. 60. ISBN 0-85199-133-5 (MerkmaleQ)
- Siegmund Seybold (Hrsg.)։ Schmeil-Fitschen interaktiv (CD-Rom), Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2001/2002, ISBN 3-494-01327-6 (Merkmale)
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Բույսի պրոֆիլը բույսերի բազայում
- Ամենամեծ վարունգը աշխարհում
- Բաժին նվիրված վարունգի մշակությանը(չաշխատող հղում) agromage.com կայքում
- Հոդված «Վարունգի փառատոն» «Գիտություն և կյանք» թերթում
- Վարունգի հուշարձանը Արխիվացված 2013-05-13 Wayback Machine http://izvestia.vbelgorode.ru Արխիվացված 2013-12-27 Wayback Machine կայքում
|
Ընթերցե՛ք «վարունգ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։ |
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|
 | Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վարունգ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վարունգ» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||||||
|