Սովորական գարի
| Սովորական գարի | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Սովորական գարու հասկի վրա նստած զատիկ | ||||||||||||||
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||||
| Hordeum vulgare
L. (1753)
| ||||||||||||||
|
|
Սովորական գարի (լատին․՝ Hordéum vulgáre), գարի ցեղի, հացազգիների ընտանիքին պատկանող խոտաբույսի տեսակ։ Այն կարևոր գյուղատնտեսական մշակաբույս է, մարդկության պատմության ընթացքում ամենահին մշակաբույսերից մեկը (մշակաբույսն սկսել են մշակել 10 հազար տարի առաջ)[1]։
Գարու սերմերը լայնորեն կիրառվում են արտադրական, տեխնիկական և սնման նպատակներով, այդ թվում նաև գարեջրագործության մեջ, վարսակի և գարու ձավարի արտադրության մեջ։ Գարին արժեքավոր խտացված կեր է կենդանիների համար, քանի որ պարունակում է սպիտակուց, հարուստ է օսլայով։
Բուսաբանական նկարագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միամյա բույս է 30 սմ երկարությամբ և 2-3 սմ լայնությամբ։ Մշակաբույսերի բարձրությունը կարող է հասնել 90 սմ-ի։ Ցողուններն ուղիղ են, մերկ։ Տերևներն ունեն 30 սմ երկարություն և 10 սմ լայնություն[2], հասկիկների յուրաքանչյուրը միածաղիկ է։ Հասկիկները քառանկյուն կամ վեցանկյուն են, մինչև 1,5 սմ լայնությամբ, ճկվող առանցքով։ Հասկիկները խմբավորված են երեքական խմբերով, նրանք բոլորն էլ պտղատու են և նստադիր։ Հասկիկային թեփուկները գծային մախաթանման են, երկարացված առանցքի վրա․ առանցքի երկարությունը հաճախ գերազանցում է հասկիկային թեփուկի երկարությունը։ Ստորին ծաղկիկային թեփուկը ձվանշտարաձև է [3]։ Սովորական գարին ինքնափոշոտվող բույս է, սասկայն խաչաձև փոշոտումը նույնպես բացառված չէ։ Ծաղկում է հունիս հուլիս ամիսներին։ Պտուղը հատիկ է, բերքատվությունը հուլիս օգոստոս ամիսներին է։
Տարածվածություն և էկոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սովորական գարու վայրի տեսակը աճում է Հյուսիսային Աֆրիկայից մինչև Տիբեթ ընկած տարածքում։ Մշակովի գարին վայրի ձևով հանդիպում է արոտավայրերի մոտ, հաճախ պատահական հանդիպում է ճանապարհների եզրերին։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սովորական գարին ամենահին մշակովի բույսերից է։ Ինչպես ցորենը, այն մշակություն է մտցվել նոր քարեդարում Մերձավոր Արևելքում ավելի քան 10 հազար տարի առաջ[1]։ Վայրի գարին տարածված է Հյուսիսային Աֆրիկայից և Կրետե կղզուց մինչև Տիբեթ[4]։
Պաղեստինում գարին սննդի մեջ օգտագործել են ավելի քան 17 հազար տարի առաջ։ Հին հրեաները ցանում էին այն աշնան վերջում, հունձքը սկսվում էր ցորենի հունձքից ավելի շուտ՝ նիսանի 16-րդ օրը[5]։ Հրեաների հարևան ազգերը նույնպես զբաղվում էին գարու մշակությամբ։ Գարու ալյուրը թանկ էր գնահատվում։ Այս ալյուրից ստացված հացը կարծր էր, ծանր, ավելի քիչ սնուցող քան ցորենի ալյուրից պատրաստված հացը, բայց համարվում էր ավելի առողջ սնունդ և սովորական ժողովրդի սննդակարգի մի մասն էր[6]։ Սողոմոն թագավորի կառավարման տարիներին գարու մեծ քանակներ դուրս էին բերում սահմանից դուրս[7]։ Կարիքի ժամանակ գարին շատ թանկ էր վաճառվում[8][9]։
Մշակովի գարու հնագույն օրինակներ են հայտնաբերվել Սիրիայում և դասվում են հին քարեդարյան մշակույթներից ամենահին մշակույթներից մեկին։ Գարին հայտնաբերվել է նաև հին եգիպտական դամբարաններում և լճային ցցաշեն տների մնացորդներում, որոնք դասվում են քարե և բրոնզե դարերին։ Գարին Եվրոպա է թափանցել Փոքր Ասիայից մ․թ․ա․ 4-3-րդ հազարամյակներում։ Շատ պատմական հուշարձանների ուսումնասիրմամբ հնարավոր է կարծիք կազմել գարու տարածման մասին։ Մասնավորապես, Կորեական թերակղզում այն հայտնվել է մ․թ․ա․ 1500-850 թվականներին[10]։ Բացառված չէ, որ գարին տարբեր մշակույթներում անկախ ձևով է հայտնվել։ Միջնադարյան Կենտրոնական Եվրոպայում գարին արդեն լայնորեն տարածված էր։ Ամերիկայի երկրներում գարին հայտնվել է համեմատաբար ավելի ուշ՝ 16-18-րդ դարերում եվրոպացիների կատարած այցերի հետևանքով։
Հատիկի քիմիական բաղադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հասուն հատիկնկերը պարունակում են 15,8 % սպիտակուցներ, 76 % ածխաջրեր, 3—5 % ճարպեր, 9,6 % թաղանթանյութ, ֆերմենտներ, B խմբի, D, E, A վիտամիններ։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Saltini A. I semi della civilta: frumento, riso e mais nella storia delle societa umane / Prefazione di Luigi Bernabò Brea. — Bologna: Avenue Media, 1996. — 182 p.
- ↑ Энциклопедия «Кругосвет». Ячмень обыкновенный.
- ↑ Губанов и др., 2002, էջ 259
- ↑ Zohary D., Hopf M. Domestication of Plants in the Old World: The Origin and Spread of Cultivated Plants in West Asia, Europe, and the Nile Valley. — 3rd ed. — Oxford University Press, 2000. — P. 59—69. — ISBN 0198503571
- ↑ 21:9; Թագավորութիւններ Դ 4:42
- ↑ Ելք 7:13, Թագավորութիւններ Բ 17:28, 6:9—13.
- ↑ Թագավորութիւններ Բ 4:26—28
- ↑ Թագավորութիւններ Դ 7:1
- ↑ Ячмень // Библейская энциклопедия архимандрита Никифора. — М., 1891—1892.
- ↑ Crawford G. W., Gyoung-Ah Lee Agricultural Origins in the Korean Peninsula. — 2003. — Vol. 77. — № 295. — P. 87—95. — ISSN 0003-598X.