Ուտոպիա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ամբրոզիուս Գոլբեյն`Ուտոպիա կղզի երրորդ հրատարակության իլյուստրացիա `Թոմաս Մոր. Բազել 1518

Ուտոպիա (հին հունարեն՝ οὐ «ոչ» + τόπος «տեղին», այլ տարբերակով հին հունարեն՝ εύ «օգուտ, շահ», այն է` «շահավետ տեղ»[1]), իդեալական հասարակականի պատկերն անցյալում կամ մտապատկերային, ենթադրյալ ապագայի, կամ իբրև թէ ինչ-որ տեղ գոյություն ունեցող, կամ ինչ-որ երկրում գոյություն ունեցած կամ գոյություն ունեցող (անհամասեռություն), կամ սոցիալապես վերափոխված, կյանքում իդեալի մարմնավորման տանող։

Գրականության մեջ 10-11-րդ դարերի ուտոպիան, ինչպես նաև հակաուտոպիաները, նայվում են գիտական ֆանտաստիկայի ժանրում[2]։ Կ. Ռյոմերն առաջարկում է հետևյալ դասակարգումը գրական ժանրերի։ Ուտոպիան դա ենթադրյալ մշակույթի մանրամասն նկարագրությունն է, որն ընթերցողին ներկայացնում է ալտերնատիվ իրականության պատկեր սեփական ժամանակակիցության և ինտելեկտուալ էմոցիոնալ դիրքերի։ Եթե հեղինակը կամ ընթերցողը ընդունում են նկարագրվող իրականությունը իբրև գոյություն ունեցող իրականությանը գերազանցող, դա ուտոպիա է`ավելի կոնկրետ`իսկակական ուտոպիա։ Եթե նկարագրվող իրականությունը տխուր է և զգալիորեն զիջում է օբյեկտիվին, այդ դիստոպիա է կամ անտիուտոպիա[3]։

Ընդունված է ուտոպիան բաժանել «վերակառուցող ուտոպիայի», որը առաջարկում է հասարակության ռադիկալ վերափոխում, ինչպես նաև «փախուստի ուտոպիա» սոցիալական իրականությունից[4][5][6]։ Ուտոպիան ինչպես հասարակական գիտակցության յուրահատուկ ձև ավանդաբար ներառել է այնպիսի գծեր, ինչպես սոցիալական իդեալի իմաստավորում, արդեն գոյություն ունեցողի քննադատություն, ինչպես նաև փորձ գերազանցել հասարակության ապագան[7] :

Ժամանակակաից փիլիսոփայական և հանրային գիտություններում ընդունված է տարանջատել ուտոպիան ուտոպիզմից։ Ուտոպիզմը գիտակցության ձև է, ինչպես երևում է ներունակ է մարդկային բնությանը և արտահայտված է երազանքների տարբեր ձևերով ներկայի կամ ապագայի իդեալական աշխարհի` ներառելով դրախտը, Կոկանը — «կաթնային գետերով և թթվաշ ափերով երկիրը», և այլն), բայց ավելի հաճախ չունի պոզիտիվ իրացում։ Ուտոպիան իբրև գեղարվեստական ժանր և սոցիալ քաղաքական ծրագրավորում ծագում է նոր ժամանակ, մարդկանց`պատմությունը ընդունելու փոփոխության հետ կապված Ուտոպիան կապված է առաջընթացի հետ, բայց կարող է վերաբերվել նաև, ուղղված լինել անցյալին (օրինակ «նախնադարյան կոմունիզմը» կամ «կորուսված դրախտը»)։ Ուտոպիական հասարակության կերպարը կապված է ապագայի ձևի հետ, ուստի կարող է ազդել սոցիալական զարգացման վրա։ XIX դարից հասարակական գիտակցության և սոցիալական գիտությունների մեջ «ուտոպիա» հասկացությունը և «սսոցիալիզմը» դարձել են մեծ մասամբ միմյանց հետ կապված Ուտոպիական պրոյեկտները (անիրագործելի) պատմության մոդերն պրոյեկտներ են սոցիալական շատ փիլիսոփաների կողմից, այդ թվում` մարքսիզմը այդ թվում` մարքսիստները, իրագործման ընթացքում պարզվեց ֆաշիստական, տոտալիտար են[8] Սովետական Միությունում ստալինյան ռեժիմը, օրինակ, ասոցացվում է «իշխանության ուտոպիա»[9]։ Այդ պատճառով ուտոպիան հաճախ կապվում է տոտալիտարիզմի և իշխանության հետ իբրև այդպիսին Ուտոպիական գիտակցությունը հիմնված է ռուսսոյակն նախադրյալների, ամբողջական մարդու` հնարավորության հանդեպ ունեցած հավատի, որի բնույթը օգուտն է, իսկ լավ հասարակությունը տալիս է բոլոր հնարավորությունները մաքսիմալ լիարժեք հնարավորություն բոլոր ընդունակությունների բացահայտման համար Ժամանակակից աշխարհում ուտոպիայի տեղը զբաղեցնում են էսկապիկ աշխարհները մասսայական կուլտուրայի և ֆանտաստիկ գրականության։ Կարծիք է արտահայտվում, որ ժամանակակից գլոբալիզացման պրոեկտը, ինչպես նախապատմական լիբերալիզմն ինքն իրենով ուտոպիական է։

Հասկացություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տերմինաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թոմաս Մոր

Ուտոպիա հասկացությունը առաջադրվել է Է Թոմաս Մորի կողմից իր տրակտատի գլխամասում «Շատ օգտակար, ինչպես նաև հետաքրքրաշարժ, իսկապես ոսկե գրքույկ պետության լավագույն գործիքի մասին և նոր կղզի ուտոպիայի մասին» Տվյալ նեոլոգիզմը — իր ծագմամբ հունական է։ Էրազմին գրված նամակում սեպտեմբերի 20-ից 1516 թվականի Մորը վերնագրի համար օգտագործել է լատիներեն տերմին «Նիգդեյա» (Nusquama): Տերմինը նշանակում է «ոչ մի ուղղությամբ», «ոչ մի տեղ», «դեպի ոչինչ», «ոչ մի բանի համար», «ոչ մի ձևով», «ոչ մի տարբերակով», այսինքն եղել է ավելի ծայրահեղ Հունական ստուգաբանությունը բարդ է ավելի (բացառում, վանող փաստ, բայց ոչ փաստի հնարավորություն) և արմատը τόπος (տեղ, պետություն) Գոյություն ունի նաև eutopia εύ («օգուտ») և նույնպես τόπος. Այլ բառերով ասած`տերմինն ի սկզբանե մտածվում էր հայտնի երկակիություն։ «Գոյություն չունեցող երկիր» միաժամանակ հանդիսանում էր «զարմանալի երջանկություն», հանդիսանալով նմանեցման կերպ Լատիներենում, ի տարբերություն հունարենի, հնչյունակազմական տարբերությունը ou և eu գրեթե չի զգացվում[6][10][11][12]։ Թարգմանությունների շնորհիվ Մորի «Ուտոպիա»-ի, նեոլոգիզմը XVI դարի ընթացքում տարածվեց գրեթե բոլոր եվրոպական լեզուներով, իսկ հետագայում ընդլայնեց նշանակությունը, իդեալական երկրի նկարագրությունից վերածվելով գեղարվեստական և քաղաքական ժանրի[13]։

Ուտոպիա և ուտոպիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ուտոպիայի տարատեսակությունը, որը ստեղծվել է մարդկային մշակույթների կողմից իրենց գոյության դարերի ընթացքում, տեսանելի բարդացնում է այդ հասկացության ընդհանուր կենտրոնացումը Բայց ուտոպիայի էմպիրիկ բազմազանությունը, թերևս, կարելի է դիտարկել իբևր մեկ ամբողջություն. Ե. Լ. Չերտկովան անվանել է ուտոպիայի երկու ավելի ընդհանուր ճանաչողական նշաններ։ Եղածի քննադատություն և ցանկալի օրինակի հաստատում հանրային գործիքի[14] Ֆատիմա Վիեյրան ուշադրություն էր դարձնում հետևյալ պարադոքսին։ «Ուտոպիան» Մորայի հիմնավոր կապված էր «Պետականության հետ» Պլատոնի, և Մորայի Նեոլոգիզմը սկսեց օգտագործվել պրոեկտների նշանակության ու իդեալների հետ, ստեղծված Ռենեսանսից առաջ (ներառելով ոսկեդարի մասին միֆերը կամ հաճելի, ցանկալի երկիր կոկանի մասին)։ Բացատրվում է դա նրանով, որ Թ. Մորը չլինելով ուտոպիայի ստեղծագործող ինչպես իդեալի, բարեփոխեց հասարակական իդեալի արտահայտման կերպը։ Բացի դրանից Թ. Մորին հաջողվեց ստեղծել ամուր կապ անտիկ և քրիստոնեական ավանդույթների միջև, որն ավելացվել է ինդիվիդուալ կամքի կոնցեպցիայով, ընդունակ փոխելու կյանքը, ինչպես ինդիվիդում, այնպես էլ ընդհանուր սոցիումի Ըստ Ջորջ Կլեյսի, այս կոնտեքստում պլատոնի «Պետությունը» չի մտնում սխեմատիկ թեորիայի շրջանակից իդեալական քաղաքի կառուցման մասին, իսկ «Աստծո տեղատարափից» Ավգուստինան հնարավոր է բնութագրվել է իբրև ալոտոպիա, քանի որ նրա իդեալը բոլորովին չի պատկանում գոյություն ունեցող իրականությանը[15]։

XX դարի ընթացքում գիտակցվեց ուտոպիայի և ուտոպիզմի երկակիություն Լայմեն Սերդժենտըen այն նկարագրում էր այսպես «ուտոպիա» — դա լեզվական կամ ռացիոնալ պրոեկտ է իդեալական հասարակության, քանի որ ուտոպիզմը տարատեսակություն է նրա կառուցման ճանապարհին, այսինքն ուտոպիզմը արտահայտվում է տեքստերի գրության մեջ, ուտոպիական («ուտոպիական փորձարկումներ»), իդեալական քաղաքների ծրագրավորում և այլն։ Է. Լ. Չերտկովայի կարծիքով սոցիալական ուտոպիզմը — գիտակցության տեսակ է, որը ծագում է յուրահատուկ հասկացողության և ուտոպիական գաղափարների կիրառման և փնտրտուքների արդյունքում։

Սոցիալական ուտոպիզմը և ուտոպիան ունեն ընդհանուր արմատներ` պատմության անավարտություն, գոյություն ունեցող աշխարհի անկատարություն և ձգտում սոցիալական հանդարտության համերաշխության։ Չնայած ուտոպիային հատուկ է միստիկական վերափոխում աշխարհի, որն արտահայտվում է սոցիալական ուտոպիզմի մեջ`ձգտումով նրա ռեալ, իրական վերափոխման համապատասխանաբար առաջադրվող մոդելի հետ, իսկ ալտերնատիվ իդեալական աշխարհի ստեղծումը մտքի ջանքերով և երևակայությամբ բացահայտվում է ռեվոլյուցիոն մեթոդներով նրա վերափոխումը հանուն գոյություն ունեցող ապստրակտ սկզբունքների Այդ ձգտման իրացման փորձերը բացահայտում են, տե որքանով է սոցիալական ուտոպիզմը հեռու ինչպես ուտոպիայից, այնպես էլ իրականությունի XIX—XX դարերի ընթացքում ուտոպիա հասկացությունը աստիճանաբար ձեռք բերեց բացասական իմաստ և վերածվեց սովորական կենցաղային նշանակության բոլոր ստեղծագործությունների և տրակտատների համար, որը ներառում է ոչ իրական պլաններ ռադիկալ վերակառուցում հասարակական հարաբերությունների Սակայն քննադատական վերլուծության ժամանակ գերիշխող ուղղությունը[16], Ե. Լ. Չերտովսկու կարծիքով մնում է համեմատությունը գիտական և սոցիալական թեորիաների հետ, չկայացվածության թագազրկումը, ինչպես նաև թեորիաների մերկացումը չհամապատասխանեցվող ռեալ, իրական հնարավորությունների հետ հասարակական զարգացման[17]։

Ուտոպիզմի սահմանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2004 թվականին Ջեյմս Մետյուն և Անդրեա Կրոսսը լույս ընծայեցին Historical Dictionary of the Utopianism, վերահրատարակում «The A to Z Guide» սերիայում Հեղինակայինում նախաբանը հաստատում է հասկացության հոմանիշը «ուտոպիա» և «ուտոպիկ» (utopia & utopian), տրակտավորվում է, առաւին հերթին, նրանց գործածական նշանակությամբ — «ցանկացած գաղափար կամ սխեմա որոնք այս կամ այն առումով հեռու են հնարավորությունից իրագործման, սակայն թեորիայով գրավիչ են» Հետագայում անց է կացվում պատմական էքսկուրս և եզրակացություն է արվումմիանշանակ տարբերակման վերաբերյալ, որը կարող էր միավորել «О граде Божием» Ավգուստինի և «1984» Օրուելի հիպպի համայնքների հետ 1960—1970 թվականներին, «որոնք դրել էին իրենց նիրվանայի փնտրտուքների մեջ և սեռական ավելորդության և նարկոտիկների»։ Արդյունքում առաջարկվում է վեց գերակայող սկզբունքներ, որոնք էմպիրիկ նկարագրում են սահմանները «ուտոպիկի»։

  • Ցանկացած ուտոպիստ ենթադրում է կատարյալ կամ կատարյալին մոտ մարդկային հասարակություն, որը զուրկ է բազային կոնֆլիկտից, և նման իրավիճակը ներկայացվում է ձեռքբերում մի ամբողջ ազգության համար, հանրության և անգամ ողջ մարդկության Այդքանով հանդերձ` կատարյալ հասարակությունը ենթադրվում է ֆիզիկական ժամանակի և տարածության մեջ գոյություն ունեցող, ինչը նրան տարբերում է տարատեսակ կրոնական իդ բ
  • Ուտոպիան ապրելով իր ստեղծողի, հեղինակի գիտակցության մեջ, ենթադրում իրացում, ռեալիզացում, որը տարբերում է նրան անպտուղ երազանքներից միայնակների և տարբեր ծագման լուսանցքային մտածողներ (dysfunctional thinkers)
  • Ուտոպիստ մտածողը առաջարկում է մարդկային էության ճկունություն Ռացիօնալ և հոգեբանական դաստիարակության, ինչպես նաև վերակառուցում հիմնաված ողջ հասարակության օրենքների վրա և պետությունը բավական է իրերի, երևույթների աստիճանական կամ վայրկենական փոփոխության համար ուտոպիան իրենից ներկայացնում է կոնկրետ պլան կամ մոդել (որը հիմնված է հավատքի հիմքի վրա, մտածողության կամ գիտության) Եթե մոդելն օգտագործել ճիշտ ժամանակին, նա հնարավորություն կտա բարձր ալտերնատիվության իրապես նրանց համար, ով կհետևի իրեն Քաղաքականության տեսանկյունից ուտոպիական մոդելը կարող է լինել օլիգարխիկ, արիստոկրատիկ, տեոկրատիկ կամ դեմոկրատիկ, բայց ցանկացած դեպքում նա խոստանում է խաղաղություն և արդարություն նրանց հմամար, ում վրա տարածվում է Սոցիալական տեսանկյունից ուտոպիզմն ենթադրում է ընտանիքի կատարելագործված մոդել, որը հիմնված է գոյություն ունեցող հարազատության մոդելի վրա, բայց զուրկ է դասերի և գենդերային անտագոնիզմից, բոլոր հարաբերություններում ապահովում է հավասարություն էկոնոմիկայի տեսանկյունից ուտոպիկ մոդելը խոստանում է հավասարություն, ապահովում միասնական ջանքերի ընդհանուր նպատակին հասնելու համար և արդարություն հանրային օգուտի համար ուտոպիան կարող է լինել նաև նեգատիվ`դիսուտոպիա, այդ դեպքում նա քննադատում ուտոպիական գաղափարները և սխեմաները`ցույց տալով ոչ կենսունակությունը և անպետքությունը պրակտիկ իրագործման, ինչպես նաև դժբախտությունը ողջ մարդկության համար,եթե իրագործվեն ուտոպպիական իդեալները
  • Ուտոպիան — ոչ մի դեպքում էսկապիզմ չէ և ոչ էլ, միջոց միասնական և հաճելի ժամանցի համար Ուտոպիան ենթադրում է ռեֆորմիզմ փոփոխականություն, այսինքն այս կամ այն սֆերաների փոփոխություն` հասարակական, քաղաքական և էթնիկ կյանքում կամ այս կամ այն խմբի հետաքրքրությունների և արձանների։ Ցանկացած ուտոպիայի հիմքում անպայման ներառված է ընդհանրականությունը totality և կատարյալությունը, նրանք էլ հատուկ են ցանկացած ուտոպիստի աշխարհընկալմանը։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Баталов, 1989, էջ 9—10
  2. ↑ эскапистские
  3. ↑ Claeys, 2010, K. M. Roemer. Paradise transformed: varieties of nineteenth-century utopias, p. 79.
  4. ↑ Грицанов, 2003, с. 1073—1074.
  5. ↑ Араб-Оглы, 2010, с. 152.
  6. ↑ 6,0 6,1 Claeys, 2010, p. 4.
  7. ↑ ФИЭ, 1983, с. 710.
  8. ↑ Jameson, 2005, p. 193—194.
  9. ↑ Геллер М., Некрич А. Утопия у власти. — М.: МИК, 2000. — 856 с. — ISBN 5-87902-020-7
  10. ↑ Баталов, 1989, с. 9.
  11. ↑ Мартынов, 2009, с. 154.
  12. ↑ Sargent, 2005, p. 2403, 2405.
  13. ↑ Мартынов, 2009.
  14. ↑ Лекторский, 1996, Черткова Е. Л. Специфика утопического сознания и проблема идеала, с. 157—158.
  15. ↑ Claeys, 2010, p. 5—6.
  16. ↑ Sargent, 2005, p. 2405.
  17. ↑ Лекторский, 1996, Черткова Е. Л. Специфика утопического сознания и проблема идеала, с. 156—187.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուտոպիա» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ուտոպիա&oldid=9159248» էջից