Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան
ՏեսակՄիջազգային դատական մարմիններ
Երկիր Ֆրանսիա[1]
ՀապավումCEDH, ECHR, CEDH[2], TEDH և EGMR
Հիմնադրվածապրիլի 20, 1959
Գլխադասային գրասենյակՍտրասբուրգ
ՏարածաշրջանԵվրոպայի Խորհուրդ
Գլխավոր քարտուղարSíofra O’Leary?
Վերադաս կազմակերպությունԵվրոպայի Խորհուրդ
ՀիմնադիրՄարդու իրավունքների Եվրոպական կոնվենցիա
Պարգևներ
Կայքechr.coe.int​(անգլ.) և echr.coe.int/fr/​(ֆր.)

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան, Եվրոպական Դատարան, կամ ՄԻԵԴ (անգլ.՝ European Court of Human Rights կամ ECtHR, ֆրանսերեն՝ Cour européenne des droits de l’homme), Ստրասբուրգում հիմնված (1959) միջազգային դատարան, դատավորների թիվը համապատասխանում է Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության եվրոպական կոնվենցիան վավերացրած Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների թվին։ Դատարանը գործադրում է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան[3]։ Դրա խնդիրն է երաշխավորել կոնվենցիայում ամրագրված իրավունքների և երաշխիքների նկատմամբ հարգանքը անդամ պետությունների կողմից, ինչը Դատարանն իրականացնում է անհատների, երբեմն նաև պետությունների ներկայացրած բողոքները (որոնք հայտնի են որպես «հայցադիմումներ») քննելու միջոցով։ Եթե այն գտնում է, որ անդամ պետությունը ոտնահարել է վերոնշյալ իրավունքներից և երաշխիքներից մեկը կամ ավելին, ապա որոշում է կայացնում։ Որոշումները պարտադիր իրավական ուժ ունեն։ Խնդրո առարկա պետությունները պարտավոր են ենթարկվել դրանց[4]։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան․ Ստրասբուրգ, Ֆրանսիա
Եվրոպական Միության, նաև Եվրոպական դատարանի դրոշ։ 12 ոսկեգույն աստղորը խորհրդանշում են ամբողջություն և միասնություն և ոչ թե անդամ երկրների թիվը

Ստեղծման նախադրյալներ և ընթացք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սարսափներն ու դաժանություններն ամբողջ աշխարհում անհրաժեշտություն առաջացրեցին հետագայում նման իրադարձությունների կանխարգելման նպատակով ստեղծել ինչպես մարդու հիմնարար իրավունքների պաշտպանության համակարգ, այնպես էլ պետությունների միջև սերտ քաղաքական միություն։

1948 թվականին Միավորված ազգերի կազմակերպության գլխավոր ասամբլեայում ՄԱԿ-ի շրջանակներում ընդունվեց Մարդու իրավունքների Համընդհանուր դեկլարացիա։

1948 թվականի մայիսին Հաագայում տեղի ունեցավ «Եվրոպայի համագումար», ընդունվեց «Եվրոպական շարժման» առաջարկը․ ստեղծել Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարան պետություններում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների վերահսկման լիազորությամբ։ 1949 թ․ փետրվարին «Եվրոպական շարժումը» Բրյուսելի համագումարում ներկայացրեց մարդու իրավունքների մասին Եվրոպական կոնվենցիայի առաջին նախագիծը։

1949 թվականի մայիսի 5-ին Լոնդոնում դիվանագիտական կոնֆերանսի ժամանակ տասը պետություններ ստորագրեցին Եվրոպայի խորհրդի կանոնադրությունը։ Այս միջազգային ակտը վկայեց, որ Եվրոպայի Միության գլխավոր նպատակներից մեկը «մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությունն ու զարգացումն է»։ Բազմաթիվ քննարկումների, մի շարք փոփոխությունների և առաջարկությունների ենթարկվեց կոնվենցիան[5]։

Այսպիսով, 1950 թվականի նոյեմբերի 4-ին Հռոմում (հետո նաև Փարիզում) Եվրոպայի Խորհրդի տասը անդամ երկրների (Բելգիա, Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա, Դանիա, Իսլանդիա, Իտալիա, Լյուքսեմբուրգ, Նիդերլանդներ, Նորվեգիա, Ֆրանսիա) կողմից ընդունվեց Կոնվենցիա մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների մասին։

Կոնվենցիան ուժի մեջ մտավ 1953 թվականի սեպտեմբերի 3-ին, տասներորդ պետության՝ Լյուքսեմբուրգի վավերացմամբ։

Առաջին ընտրություններն անցկացվեցին 1954 թվականի մայիսի 18-ին։

Առաջին նիստը գումարվեց 1954 թվականի հուլիսի 12-ին Ստրասբուրգում։

1959 թվականի հունվարի 21-ին Կոնվենցիայի պարտավորությունների կատարումը ապահովելու նպատակով ստեղծվեց Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարան Կոնվենցիայի խախտման վերաբերյալ հայցադիմումները քննելու համար[6]։

Դատական կառույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1953 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Մարդու իրավունքների Եվրոպական կոնվենցիան ուժի մեջ մտնելով՝ մարդու իրավունքների պաշտպանության հատուկ մեխանիզմ ստեղծեց։ Սկզբում այն երեք մարմնից էր կազմված, որոնք պատասխանատվություն էին կրում մասնակից պետությունների պարտավորությունների կատարումը ապահովելու համար․

  1. Մարդու իրավունքների եվրոպական խորհրդարանական վեհաժողով
  2. Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան
  3. Եվրոպական խորհրդի նախարարների կոմիտե

1998 թվականի նոյեմբերի 1-ից № 11 Արձանագրության համաձայն այդ մարմիններից առաջին երկուսը փոխարինվեցին մեկով՝ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ Այն տեղակայված է Ստրասբուրգի Մարդու իրավունքների պալատում (Ֆրանսիա), որտեղ էլ գտնվում է Եվրոպայի Խորհուրդը։

Նախկինում բոլոր անհատական հայցադիմումները Եվրոպական խորհրդարանական վեհաժողովում քննարկվելուց հետո վերջնական որոշում կայացնելու համար գործը հանձնվում էր Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան կամ Եվրոպական Խորհրդի նախարարների կոմիտե։ 1994 թվականի հոկտեմբերի 1-ից հայցադիմորդն իրավունք ստացավ Եվրոպական վեհաժողովի կողմից ընդունելի համարվող հայցադիմումներն անձամբ փոխանցել Դատարանին[7]։

Եվրոպական Դատարանն իր գործունեությունը սկսելուց ի վեր (1959) մինչև 1998 թվականի ավարտը որոշումներ է կայացրել 837 հայցադիմումների վերաբերյալ, որոնցից գերակշիռ մեծամասնությունը քաղաքացիների հայցեր են եղել։ Առաջին վճիռը կայացվել է 1960 թվականին (Lawless v. Ireland), հօգուտ հայցորդի առաջին որոշումը կայացվել է 1968 թվականին (Neumeister v. Austria)։ 1998 թվականի ռեֆորմից հետո Դատարանի աշխատանքն ավելացավ և 2010 թվականի սկզբին գործնական որոշումների քանակը հասավ ավելի քան 12 198, որոնցից 10 156-ը Կոնվենցիայի կամ դրա արձանագրությունների խախտումների վերաբերյալ էին[8]։

Իրավազորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան անդամ պետությունների միջև ստեղծում է փոխադարձ նախաձեռնությունների և օբյեկտիվ պարտավորությունների համակցություն, մինչդեռ «Եվրոպական դատարանի իրավազորության և ազգային իրավունքի փոխհարաբերությունը» ձևակերպումը ենթադրում է ոչ թե փոխադարձ ազդեցության և փոխներգործության առկայություն, այլ միակողմանի հարաբերություն։ Այսինքն, եթե պետությունների կոնվենցիոն իրավունքները և պարտականություններն ունեն փոխադարձության բնույթ, ապա Եվրոպական դատարանի հետ հնարավոր հարաբերություններում պետություններն ունեն միայն պարտականություններ, քանի որ Եվրոպական դատարանը քաղաքական մարմին չէ, այն իրեն հանձնված վեճերը լուծում է միայն իրավունքի հիման վրա։

Մասնակիցը որպես պայմանագիրը չկատարելու արդարացման պատճառաբանություն չի կարող վկայակոչել իր ներքին իրավունքի դրույթները։
- Միջազգային պայմանագրերի իրավունքի մասին 1969 թ. մայիսի 23-ի կոնվենցիայի 27-րդ հոդված
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի դատական դահլիճ

Եվրոպական Դատարանը «մարդու իրավունքների բնագավառում հասարակական կարգի պահպանման սահմանադրական գործիք» է ծառայում Եվրոպայի Խորհրդի 47 անդամ երկրների համար, որտեղ ապրում են ավելի քան 800 միլիոն մարդ։

Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանն իրավունք ունի․

  • դիտարկել անհատական և միջազգային բողոքներ մեկ կամ մի քանի Եվրոպական Խորհրդի անդամ երկրների կամ Եվրամիության դեմ
  • ճանաչել բողոքարկողի այս կամ այն իրավունքի խախտումը
  • տրամադրել արդարացի փոխհատուցում գործը շահող կողմին
  • մեկնաբանել Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության Կոնվենցիան
  • պարզել, եթե որևէ պետությունում ինչ-որ խախտում համակարգային խնդրի հետևանքով մասսայական բնույթ է կրում, ապա սահմանել, որպեսզի տվյալ պետությունը միջոցներ ձեռնարկի այդ թերությունը ուղղելու նպատակով
  • դիտարկել Եվրոպայի Խորհրդի նախարարների կոմիտեի հայցը այն մասին, թե պատասխանող պետությունը խախտե՞լ է արդյոք Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի որոշումը կատարելու իր պարտավորությունները
  • կատարել մեկնաբանություններ Եվրոպայի Խորհրդի նախարաների կոմիտեի հայցի մասին նախկինում ընդունած որոշման վերաբերյալ
  • խորհրդատվական եզրակացություններ կատարել Մարդու իրավունքների պաշտպանության և հիմնարար ազատությունների Կոնվենցիայի մեկնաբանությունների վերաբերյալ, որոնք չեն առնչվում գործի քննությանը[6]։

Տարածքային իրավազորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դատարանը տարածքային իրավազորություն ունի անդամ պետության ինքնիշխանության ներքո գտնվող տարածքների սահմանների և այն տարածքների, որոնց նկատմամբ պետությունն արդյունավետ կառավարման հնարավորություն ունի։ Այս պայմանը կոչվում է ratione loci, որը հնարավորություն է տալիս հստակորեն սահմանազատել Եվրոպական դատարանի իրավազորության ներքո գտնվող աշխարhագրական տարածքը։ Որպես կանոն Եվրոպական դատարանի իրավազորությունը տարածվում է այդ երկրի միջազգայնորեն ճանաչված սահմանների վրա, եթե նա չի հայտարարում, որ ինքն այն պետք է տարածի նաև այլ տարածքների վրա։

Եվրոպական դատարանի իրավազորության աշխարհագրական սահմանների ճանաչման հարցը որոշում են իրենք՝ անդամ պետությունները։ Օրինակ, 2002 թվականի մարտի 20-ին Կոնվենցիային միանալիս[9] Հայաստանի Հանրապետությունն այս հարցի հետ կապված հայտարարություն չարեց։ Հետևաբար Հայաստանի միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններից դուրս գտնվող Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նկատմամբ Կոնվենցիան չի կարող կիրառվել։ Իսկ 2002 թվականի ապրիլի 15-ին Կոնվենցիային միանալիս Ադրբեջանը հատուկ վավերացրեց․

Ադրբեջանական Հանրապետությունը հայտարարում է, որ չի կարող երաշխավորել 1950 թ. Կոնվենցիայի դրույթների կիրառումը ՀՀ կողմից զբաղեցված տարածքների նկատմամբ։

Սակայն մյուս կողմից, Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի իրավազորությունն ամբողջական բնույթ է կրում․ ընդգրկում է Դատարանի անդամ եվրոպական պետությունների ողջ տարածքը։

«Գաղութատիրական վերապահում»[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ադրբեջանի և Հայաստանի ներկա դիրքորոշման հետևանքով առաջացել է մի անտրամաբանական վիճակ, երբ երկուսն էլ Եվրոպայի խորհրդի անդամներ են, իսկ նրանց հակասությունների տիրույթում գտնվող ԼՂՀ-ի տարածքի վրա Կոնվենցիայի և Եվրոպական դատարանի իրավազորությունը չի տարածվում, իսկ դա, իր հերթին, հնարավորություն չի ստեղծում այդ չճանաչված հանրապետության քաղաքացիներին օգտվել Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիոն մարմինների պաշտպանությունից[10]։

Երբեմն պետությունների իրավազորությունը կարող է տարածվել նաև իր երկրի սահմաններից դուրս։ Այդ նկատառումով Կոնվենցիայի 56-րդ հոդվածը նախատեսում է, որ ցանկացած պետություն այդ փաստաթուղթը վավերացնելիս կամ հետագայում ցանկացած ժամանակ կարող է Եվրոպայի խորհրդի գլխավոր քարտուղարին ծանուցելու միջոցով հայտարարել, որ ipso facto Կոնվենցիան տարածվում է այն բոլոր տարածքների կամ դրանցից ցանկացածի վրա, որոնց միջազգային հարաբերությունների համար ինքը պատասխանատու է։ Ընդ որում, դրա համար որևէ լրացուցիչ համաձայնություն անհրաժեշտ չէ, եթե այդ փաստը նաև ճանաչել է պետությունների միջազգային ընտանիքը։

Գրականության մեջ 56-րդ հոդվածը անվանում են «գաղութատիրական վերապահում»[11][12]։ Այդ հոդվածով Մեծ Բրիտանիան Կոնվենցիան կիրառեց Ջիբրալթարի վրա, այնուհետև՝ Բերմուդյան, Ֆոլկլենդյան, Սուրբ Հեղինեի և Ջերսի կղզիների վրա, Նիդեռլանդները` Սուրինամի վրա և այլն։ Կոնվենցիայի 56-րդ հոդվածի 3-րդ կետի համաձայն Դատարանը հիշյալ տարածքներում հոդվածը կիրառում է «պատշաճորեն հաշվի առնելով տեղական պահանջները»։

Եվրոպական դատարանն իր իրավազորությունը կարող է ընդարձակել, երբ Դատարանի անդամ պետությունն իր տարածքը փոխանակի, օտարի, վարձակալության տա կամ իր զորամիավորումները տեղակայի այլ պետության տարածքում։ Ընդ որում, տեղակայումը կարող է լինել իրավազոր՝ միջազգային պայմանագրի հիման վրա, կամ ոչ իրավազոր՝ տարածքը գրավելու ձևով։ Նշված դեպքերից ցանկացածի պարագայում Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի՝ «իրենց իրավազորության ներքո» գտնվող ձևակերպումը ձեռք է բերում ավելի ընդարձակ բովանդակություն, քան թե՝ «իր տարածքում գտնվող» ձևակերպումը։ Օրինակ, միջազգային պայմանագրի հիման վրա, այսինքն՝ օրինական հիմքերով մեկ այլ պետության տարածքում գտնվող զորամասը շարունակում է մնալ իր սեփական պետության ինքնիշխանության ներքո, հետևաբար, ipso facto այդ զորամասի տարածքը Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի ուժով կհայտնվի Եվրոպական դատարանի իրավազորության ներքո։

Այսպես, Հայաստանի Հանրապետության և Ռուսաստանի Դաշնության միջև 1995 թվականի մարտի 16-ին կնքված պայմանագիրը լայն իրավազորությամբ է օժտում Ռուսաստանին ՀՀ տարածքում գտնվող իր ռազմաբազաների տարածքում։ Հետևաբար, այդ տարածքում Կոնվենցիայով նախատեսված ցանկացած իրավախախտում պետք է համարվի ռուսական պետության կողմից կատարված իրավախախտում, որի վրա կտարածվի Եվրոպական դատարանի իրավազորությունը։

Անհատական գանգատ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համաձայն Կոնվենցիայի 1-ին հոդվածի, յուրաքանչյուր անհատ իրավունք ունի ներկայացնել Կոնվենցիայով երաշխավորված իրավունքի պաշտպանության պահանջ այն Անդամ Պետության դեմ, որի իրավազորության ներքո տեղի է ունեցել ենթադրյալ խախտումը[13]։ Տուժողը պարտավոր չէ մատնանշել, թե մասնավորապես որ հոդվածն է խախտվել[14]։

Դատարանը կարող է գանգատներ ընդունել ցանկացած անձից, հասարակական կազմակերպությունից կամ անձանց խմբից, որոնք պնդում են, թե դարձել են սույն Կոնվենցիայով կամ նրան կից Արձանագրությունով ճանաչված իրենց իրավունքների` որևէ Բարձր պայմանավորվող կողմի թույլ տված խախտման զոհ։ Բարձր պայմանավորվող կողմերը պարտավորվում են որևէ կերպ չխոչնդոտել այդ իրավունքի արդյունավետ իրականացմանը։
- Հոդված 34

Սակայն, տարածքային իշխանությունները կամ որևէ այլ պետական մարմին չեն կարող ներկայացնել գանգատ այդ մարմինների կազմում աշխատող կամ դրանց ներկայացնող ֆիզիկական անձանց միջոցով, քանի որ գանգատը վիճարկելու է այն պետության գործողությունները, որից նրանք գտնվում են կախվածության մեջ և որի իշխանությունն են իրականացնում[15]։

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի հետ կապերի վարչություն Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վարչությունն ստեղծվել է ապահովելու Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանում ՀՀ կառավարության լիազոր ներկայացուցչի աշխատանքները՝ կապված Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին Կոնցվենցիայի և դրան կից Արձանագրությունների շրջանակներում ներկայացված գանգատների վերաբերյալ ՀՀ կառավարության դիրքորոշումը պատրաստելու, այն Եվրոպական դատարանում ներկայացնելու և պաշտպանելու հետ։ Վարչությունն ունի երկու ստորաբաժանում՝ Քրեական և վարչական գործերով բաժին և Քաղաքացիական և տնտեսական գործերով բաժին։

Նախադեպային տեղեկատու[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային տեղեկատուն տվյալ ամսվա ընթացքում արտահայտված և առանձնակի կարևորություն ներկայացնող իրավական դիրքորոշումների համակարգված ընտրանի է, որն արտացոլում է Եվրոպական դատարանի ձևավորված նոր ուղենիշներն ու Մարդու իրավունքների եվրոպական իրավունքի զարգացման արդիական ուղղությունները։ Տեղեկատուն կազմում է Եվրոպական դատարանի քարտուղարությունը, և Եվրոպայի խորհրդի պաշտոնական լեզուներով ազատ ներբեռնման համար այն հասանելի է Եվրոպական դատարանի կայքում[16] անգլերեն և ֆրանսերեն տարբերակներով։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ archINFORM (գերմ.) — 1994.
  2. ↑ https://dicosigles.fr/
  3. ↑ ԿՈՆՎԵՆՑԻԱ ՄԱՐԴՈՒ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ[1](չաշխատող հղում) (1950 թ. նոյեմբերի 4) Կից արձանագրություններով
  4. ↑ ՀՀ Արդարադտության նախարարության կայք [2] գրադարան
  5. ↑ Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանի պատմություն
  6. ↑ 6,0 6,1 Եվրոպական դատարան [3] (ռուս.)
  7. ↑ The Essentials of Human Rights
  8. ↑ Protocol no.14 Factsheet: The reform of the European Court of Human Rights [4](PDF). Council of Europe. May 2010.
  9. ↑ Եվրոպայի Խորհուրդ#ՀՀ-ն ԵԽ-ի կազմում
  10. ↑ Վլադիմիր Օգանեսյան․ «Մարդու իրավունքների պաշտպանության որոշ խնդիրներ չճանաչված պետություններում» Ալմանախ․ Սահմանադրական արդարադտությունը նոր հազարամյակում, Երևան, 2005 թ․, էջ 214-219 (ռուս.)
  11. ↑ Frowein J., Peukert W. Europische Menchenrechts Konvention – Kommentar. 1996. S. 743
  12. ↑ Թումանով Վ․ Ա․ «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ Կազմակերպման և գործունեության ակնարկ», Մ․, 2001, էջ 28
  13. ↑ Van der Tang v. Spain, § 53
  14. ↑ Guzzardi v. Italy, § 61
  15. ↑ Գանգատի ընդունելիության ուղեցույց [5] Եվրոպայի Խորհուրդ/Մարդու Իրավունքների Եվրոպական Դատարան, ՀՀ Արդարադատության նախարարություն, 2011 թվական
  16. ↑ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային տեղեկատու

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան» հոդվածին։
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարդու_իրավունքների_եվրոպական_դատարան&oldid=8907639» էջից