Հռոմեական դիցաբանություն

Հռոմեական դիցաբանություն, ավանդական պատմությունների ամբողջություն, որը վերաբերվում է Հին Հռոմի ծագմանը և վերջինիս կրոնական համակարգին՝ ներկայացված հռոմեացիների գրականության և կերպարվեստի միջոցով։ «Հռոմեական դիցաբանություն» տերմինը կարող է վերաբերվել նաև ցանկացած ժամանակաշրջանի և մշակույթների այն ներկայացուցիչներին, որոնց գործերում դիտարկվում է հռոմեական մշակույթը և գրականությունը։ Հռոմեացիները սովորաբար այս ավանդություննները որպես պատմական իրադարձություն էին մեկնաբանում՝ նույնիսկ եթե դրանց մեջ գերբնական կամ հեքիաթային տարրեր էին առկա։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ավանդապատումները հաճախ կապված էին քաղաքականության, բարոյականության և այն բանի հետ, թե ինչպես է մարդու անձնական անձեռնամխելիությունը հարաբերվում հասարակության և Հռոմեական հանրապետության հանդեպ նրա պատասխանատվությանը։ Կարևոր թեմատիկան հերոսությունն է։ Երբ ավանդապատումը վերաբերվում էր հռոմեական կրոնական պրակտիկային, այն ավելի շատ կապվում էր ծիսակարգերի, կանխագուշակությունների և հասարակական ինստիտուտների, քան աստվածաբանության և կոսմոգոնիայի հետ^[1]։

Հռոմեական կրոնի և առասպելների ուսումնասիրությունը բարդանում է Ապենինյան թերակղզում Հռոմի նախապատմական ժամանակահատվածում հունական դիցաբանության ազդեցության, իսկ հետո արդեն հռոմեական հեղինակների կողմից հունական գրականական նախատիպերին նմանակաեցման փաստի առկայությամբ։ Հռոմեացիները հետաքրքրասիրությամբ են փորձում իրենց աստվածներին նույնականացնել հունական աստվածների հետ և իրենց առասպելներում և վերջիններիս իրենց հունական անալոգների անվանումների տակ նոր մեկնում են տալիս^[2]։ Վաղ հունական լեգենդներն ու առասպելները նաև դինամիկ միահյուսում ունեն էտրուսկյան կրոնի հետ, որը ավելի քիչ է փաստագրված, քան հունականը։

Չնայած հռոմեական դիցաբանության մեջ ասվածային պատկերացումը ավելի ընդլայված չէ, քանի հունականում^[3], այնուամենայնիվ էգ գայլից սնվող Հռոմուլոսի և Հռեմոսի կերպարը համարվում է նույնքան հանրահայտ, որքան հունական դիցաբանության ցանկացած կերպար, բացառությամբ «Տրոյական ձիու»^[4]։ Քանի որ լատինական գրականությունը Վերածննդի դարաշրջանի և Միջնադարյան Եվրոպայում ավելի հայտնի էր, հռոմեացիների կողմից հունական առասպելների մեկնաբանությունները հաճախ ավելի մեծ ազդեցություն ունեին դասական դիցաբանության մասին գեղագիտական պատկերացումների վրա, քան հունականան աղբյուրները։ Մասնավորապես՝ Պուբլիուս Օվիդիուս Նասոյի «Կերպարանափոխություններ» աշխատության հունական տարբերակները, որոնք սկսեցին դիտարկվել որպես կանոնականություն։

Հռոմեական դիցաբանության բնույթը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ ծիսակարգը ինչպես հռոմեական, այնպես էլ հունական կրոնի մեջ կենտրոնական դեր է խաղում, որբեմն կասկած է առաջանում, թե արդյոք հռոմեական առասպելների որոշ մասը բուն հռոմեական ծագում ունի թե ոչ։ Այս ընկալումը XIX դարի ռոմանտիզմի և անտիկաբանության արդյունք էր. վերջիններս հունական քաղաքակրթությունը որպես ավելի «արժանահավատ ստեղեղծագործական»^[5]։ Վերածննդից մինչև XVIII դարը հռոմեական առասպելները եվրոպական գեղանկարչության ոգեշնչման աղբյուր էին^[6]։ Հռոմեական ավանդույթները հատկապես հարուստ են պատմական առասպելներով ու լեգենդներով, որոնք վերաբերվում են քաղաքների հիմնմանը և կառուցմանը։ Այս ավանդույթները պատմում են անձ- գործիչի մասին, որի կյանքում աստվածները միայն պատահական մասնակցություն են ունենում, բայց աստվածայինի ամենենուր թափանցող զգացումը ուղեկցում է նրա ճակատագիրը։ Հռոմի հիմնման վաղ ժամանակաշրջանում պատմական փաստերը և առասպելները փոխադարձ և միմյանց լրացնող հարթակի վրա էին^[7]։

Հռոմեական պատմությունը դեռևս ունի նույնպիսի նշանակություն, ինչպիսին այն ուներ Դանթեի համար 1300 թվականին, Շեքսպիրի համար 1600 թվականին և Միացյալ Նահանգների համար 1776 թվականին։ Ի°նչ է պետք ազատ քաղաքացի դառնալու համար։ Կարո°ղ է գերտերությունը նաև հանրապետություն լինել։ Ի°նչպես է բարիացակամ իշխանությունը վերածվում մահացու բռնապետության

- Թ. Վայզման

Հռոմեական առասպելների հիմնական աղբյուրները հանդիսանում են Վերգիլիոսը և Տիտոս Լիվիոսի գրված առաջին գրքերից մի քանիսը։ Այլ կարևոր աղբյուրներ են Օվիդոսի «Օրացույց» պոեմը, բանաստեղծությունները վեցհատորյակը, որը հիմնված էր հռոմեական կրոնական օրացույցի վրա և Սեքստոս Պրոպերցիոսի էլեգիաների IV գիրքը։ Հռոմեական առասպելների սյուժեները նաև որմնանկարչության, դրամների, քանդակների՝ մասնավորապես ռելիեֆների վրա են պատկերված։

Հռոմի հիմնադրման մասին առասպելները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տիտոս Լիվիոսի վաղ շրջանի պատմությունը և Էնեականը Հռոմի հիմնադրման հիմնական աղբյուրներից է։ Հունական հերոսական լեգենդը միահյուսված է իր ստեղծման պատմության մեջ եղած ամենավաղ ցեղերի պատմության հետ։ Տրոյացի արքայզն Էնեասն ամուսնացավ Լավինիայի հետ, որը լատինացիների լեգենդար նախահոր Լատինա՝ դուստրն էր և որի անունով էլ ցեղի անվանումը առաջացավ։ Համաձայն ռեվիզիոնիստների ծագումնաբանության հենց նրանք են հանդիսանում անուղղակի նախահայրերը։ Ավելի լայն իմաստով Տրոյացիներն են հռոմեական ժողովրդի առասպելական նախահայրերը։

Այլ առասպելներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հռոմին բնորոշ առասպելները ամենից հաճախ բարոյական կամ քաղաքական բնույթ են կրում, այսինքն նրանք կապված են հռոմեական կառավարման համակարգի զարգացման հետ՝ աստվածային օրենքների հետ համադրված և բարոյական հույսերին մարդու կապվածության ի ցույց դնելը։
Սոբինուհիների առևանգումը բացատրում է սոբինացիների կարևորությունը հռոմեական մշակույթի ձևավարման և առաջադիմության մեջ՝ կոնֆլիկտների և համագործակցության ճանապարհով։
Նումա Պոմպիլիոսը, ծագումով սոբինացի Հռոմի երկրորդ արքան, որը կապ էր հաստատել նիմփա Էգերիայի հետ և հիմնել է բազմաթիվ Հռոմի իրավական և կրոնական հաստատություններ։
Սերվիոս Տուլլիոսը՝ Հռոմի վեցերորդ արքան, որը, ասում էին՝ Ֆորտունա աստվածուհու սիրեկանն էր, և ում առեղծվածային ծագումը առասպելացված էր։
Տարպեյան ժայռը և այն հանգամանքը, թե ինչու էր այն օգտագործվում դավաճաններին մահապատժի ենթարկելու ժամանակ։
Լուկրեցիան, որի անձնազոհությունը վաղ Հռոմեական կայսրության տապալման պատճառ դարձավ և առիթ հանդիսացավ Հանրապետության հիմնմանը։
Հորացիոս Կոկլեսը կամրջի վրա, որը ապացուցեց անհատական խիզախության կարևորությունը։
Գայոս Մուցիոս Սցևոլա, որը աջ ձեռքը կրակի մեջ գցեց, որպեսզի ապահովի Հռոմի հանդեպ իր հավատարմությունը։
Քլոլեիան՝ խիզախ հռոմեացի կինը, որը էտրուսկների արքա Լարս Փրոսենիային էր տրվել՝ գերուհու կարգավիճակով և որը փախոսի դիմեց Հռոմ՝ ձիով հասնելով Ցեկուլ և Պալեստրինա^[8]։
Մարկուս Մանիլիուս Կապիտոլինուսը և բադերը, որոնք աստվածային միջամտություն ունեցան գալլիացիների կողմից Հռոմի շրջափակման ժամանակ^[9]
Պատմություններ՝ Կարպատյան նոներին և Փոփլուֆուգիայի տոնակատարության վերաբերվող^[10]։
Գայոս Մարկուս Կորիոլանիուս՝ պատմություն քաղաքականության և բարոյականության մասին։
Էտրուսկական Կորիֆ քաղաքը ՝ որպես իտալական և տրոյական քաղաքակրթության «օրորոցային»^[11]։
Մեծ Մայրաբեր Կիբելայի ժամանումը Հռոմ^[12]։

Կրոն և առասպելաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աստվածային ավանդապատումը հունական հոգևոր հավատի համակարգում ավելի կարևոր դեր էր խաղում, քան հռոմեականի՝ որի համար ծիսակարգը և պաշտամունքը իրար հակասում էին։ Չնայած հռոմեական կրոնը հիմնաված չէր սուրբ գրության կամ դրա մեկնաբանուոյան հիման վրա, կրոնական գրականությունը լատինական արձակի ամենավաղ գրական ձևերից մեկն էր^[13]։ Պոնտիֆիկների և ավգուրների միութունները գրքերը և մեկնաբանութունները կրոնական պրոցեդուրաներ, աղոթնքեր, կանոնակարգեր և կրոնական օրենքի վերաբերյալվերջիններիս կարծիքն էին պարունակում վերաբերյալ^[14]։

Փոխառված աստվածներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հարևան երկրների աստվածների փոխառությունը անընդհատ տեղի ունեցող պրոցես էր, քանի որ հռոմեական տերությունը մշտապես գրավում էր հարակից տարածքները։ Հռոմեացիները սովորաբար գրավված տարածքների աստվածներին այնպիսի հարգանքի տուրք էին մատուցում, որքան հռոմեական պետական կրոնի աստվածներին։ Իտալիայի գրավված տարածքները հունական մշակույթ բերեցին Դիանա, Մինեվր, Վեներա և այլ աստվածների, որոնք սկզբնապես իտալական արմատներ ունեին։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հին Հռոմի տոներ

Պատկերասրահ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ John North, Roman Religion (Cambridge University Press, 2000) pp. 4ff.
↑ North, Roman Religion, pp. 4–5.
↑ North, Roman Religion, p. 4.
↑ T.P. Wiseman, Remus: A Roman Myth (Cambridge University Press, 1995), p. xiii.
↑ T.P. Wiseman, The Myths of Rome (University of Exeter Press, 2004), preface (n.p.).
↑ Wiseman, The Myths of Rome, preface.
↑ Alexandre Grandazzi, The Foundation of Rome: Myth and History (Cornell University Press, 1997), pp. 45-46.
↑ J.N. Bremmer and N.M. Horsfall, Roman Myth and Mythography (University of London Institute of Classical Studies, 1987), pp. 49-62.
↑ Bremmer and Horsfall, pp. 63-75.
↑ Bremmer and Horsfall, pp. 76-88.
↑ Bremmer and Horsfall, pp. 89-104; Larissa Bonfante, Etruscan Life and Afterlife: A Handbook of Etruscan Studies (Wayne State University Press, 1986), p. 25.
↑ Bremmer and Horsfall, pp. 105—111.
↑ Moses Hadas, A History of Latin Literature (Columbia University Press, 1952), p. 15 online.
↑ C.O. Brink, Horace on Poetry. Epistles Book II: The Letters to Augustus and Florus (Cambridge University Press, 1982), p. 64 online.

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Alan Cameron Greek Mythography in the Roman World (2005) Oxford University Press, Oxford (reviewed by T P Wiseman in Times Literary Supplement 13 May 2005 page 29)
Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae (LIMC) (1981—1999) Artemis-Verlag, 9 volumes.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Mitología de Roma en dearqueologia.com Արխիվացված 2018-01-01 Wayback Machine
Mitología romana Արխիվացված 2008-05-18 Wayback Machine en cuentos-infantiles.idoneos.com
elolimpo.com, mitología clásica
Diccionario de personajes en el sitio Theoi; en Idioma inglés|inglés.
Dioses romanos
Römische Götter

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հռոմեական դիցաբանություն» հոդվածին։

[1] John North, Roman Religion (Cambridge University Press, 2000) pp. 4ff.

[2] North, Roman Religion, pp. 4–5.

[3] North, Roman Religion, p. 4.

[4] T.P. Wiseman, Remus: A Roman Myth (Cambridge University Press, 1995), p. xiii.

[5] T.P. Wiseman, The Myths of Rome (University of Exeter Press, 2004), preface (n.p.).

[autogenerated1-6] Wiseman, The Myths of Rome, preface.

[7] Alexandre Grandazzi, The Foundation of Rome: Myth and History (Cornell University Press, 1997), pp. 45-46.

[8] J.N. Bremmer and N.M. Horsfall, Roman Myth and Mythography (University of London Institute of Classical Studies, 1987), pp. 49-62.

[9] Bremmer and Horsfall, pp. 63-75.

[10] Bremmer and Horsfall, pp. 76-88.

[11] Bremmer and Horsfall, pp. 89-104; Larissa Bonfante, Etruscan Life and Afterlife: A Handbook of Etruscan Studies (Wayne State University Press, 1986), p. 25.

[12] Bremmer and Horsfall, pp. 105—111.

[13] Moses Hadas, A History of Latin Literature (Columbia University Press, 1952), p. 15 online.

[14] C.O. Brink, Horace on Poetry. Epistles Book II: The Letters to Augustus and Florus (Cambridge University Press, 1982), p. 64 online.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]