Հուղարկավորություն

Հուղարկավորություն Բելգիայում

Հուղարկավորություն կամ թաղում, հանգուցյալի դին թաղելու (հողին հանձնելու) կարգն ու դրա հետ կապված, ինչպես նաև մահվան հանդեպ մարդկանց վերաբերմունքն արտահայտող ադաթ-սովորույթ։ Հուղարկավորության ձևերը փոփոխվում են ըստ ժամանակաշրջանի։ Ամենուր, այդ թվում նաև Հայկական լեռնաշխարհում, սկզբնական թաղումները կապված են եղել կրոնական պատկերացումների հետ և կատարվել են քարայրերում ու բնական փոսերում։ Հանդերձյալ կյանքի վերաբերյալ հավատը մարդկանց ստիպել է մեռածին զարդարել, լավ հագցնել, դամբարանում դնել ուտելիք, զենքեր, աշխատանքային գործիքներ և այլն, մյուս կողմից, վախենալով նրանից, զանազան ծեսերի միջոցով «խանգարել» նրա «վերադարձը»։ Ի պատիվ հանգուցյալի, գերեզմանի վրա ստեղծել են բլուրներ (տես Դամբարանաբլուր), կառուցել տարաձև դամբարաններ (բուրգ, աշտարակ, մատուռ և այլն), դրել խաչքարեր ու տապանաքարեր։ Հայկական լեռնաշխարհում բրոնզի ու երկաթի դարերում թաղել են տարբեր ձևերով՝ պպզած ու թևերը կծկած, կողքի պառկեցրած՝ գլխի տակ ձեռքերը, գետաքար կամ կավաման դրած, գլուխն ու մարմինը իրարից անջատ՝ միևնույն կամ առանձին դամբարաններում, մեկ դին՝ մեկ կամ երկու կարասում, խմբով՝ 3-45 դիակ մեկ դամբարանում (Լճաշեն, Աստղաձոր, Կարճաղբյուր և այլն)։ Հանգուցյալի հոգու հանգստության համար կատարվող մի շարք արարողություններ՝ հոգեհանգիստ, հոգեհաց, յոթ, քառասունք, տարի և այլն մեզանում պահպանվել են առ այսօր։

Թաղումը որպես անցումային ծես

Ընդհանուր առմամբ, անկախ հասարակության կառուցվածքից՝ յուրաքանչյուր մարդու կյանքը ներկայացնում է հաջորդական անցումների ամբողջություն՝ մի տարիքից մյուսը, գործունեության մի տեսակից մյուսը։ Մարդու կյանքում կատարվող ցանկացած փոփոխություն ենթադրում է սրբազանի և աշխարհիկի սերտ փոխհարաբերություն։ Իր կյանքի ընթացքում որոշակի անցումային փուլեր կատարելով՝ մարդը ստեղծում է կարգ ու կանոնի մի համակարգ։ Այդպիսի փուլեր են համարվում ծնունդը, սոցիալական հասունացման տարիքը, ամուսնությունը, հայրությունը, հասարակական դիրքի ամրապնդումը, մասնագիտացումը և մահը։ Յուրաքանչյուր փուլային անցում ուղեկցվում է որոշակի ծեսերով, որոնք մի նպատակ ունեն՝ ապահովելու մարդու անցումը մի որոշակի կարգավիճակից մյուսը։

Հաշվի առնելով անցումային փուլերի կարևորությունն՝ առանձնացվում է անցումային փուլերի հետևյալ կատեգորիաները՝ առանձնացման ծեսեր, միջանկյալ և ներառման ծեսեր։ Առանձնացման ծեսերն առավել վառ արտահայտված են թաղման արարողություններում, ներառման ծեսերը՝ հարսանիքում, իսկ միջանկյալ ծեսերի օրինակ է նշանադրությունը կամ հղիությունը։

Թաղման ծեսերում արտահայտվում են ոչ միայն առանձնացման ծեսերը, այլ նաև մահացածների՝ աշխարհի հետ հաղորդակցման ծեսերը։ Թաղման ծեսերի բազմազանությունը կախված է անդրաշխարհի մասին պատկերացումների բազմազանության հետ, ինչն էլ արտահայտվում է հենց ծեսերում։

Թաղման ծեսը, կյանքի և մահվան մասին պատկերացումները կենտրոնական տեղ են զբաղեցնում յուրաքանչյուր ժողովրդի ծիսական-առասպելական մտածողության մեջ։ Թաղման համալիրի առանձնացումը մի քանի պատճառներ ունի. առաջին հերթին այն մարդու կենագործունեության որոշակի համակարգ է ներկայացնում և երկրորդ հենց այս ծեսում է, որ կյանքը և մահը զուգադիպում և արտահայտվում են խոր իմաստաբանությամբ և ռեալությամբ։ Թաղումը ներկայացնում է որպես շեղում մարդու սոցիալական և կենսաբանական վիճակի միջև, ֆիզիկական մահը հավասարազոր չէ սոցիալականին։ Որպեսզի մարդը մահանա նաև սոցիալական առումով, անհրաժեշտ է իրականացնել հատուկ փոխակերպումներ, որն էլ համարվում է թաղման ծեսի հիմնակական նպատակը և իմաստաբանությունը։

Հայկական ավանդույթ

Արտաշես I թագավորի հուղարկավորությունը

Հոգու մասին հայկական պատկերացումներ

Կենսական ցիլկի երեք իրադարձությունները՝ ամուսնությունը, ծննդաբերությունը և մահը կրիտիկական են ոչ միայն ընտանիքի, այլև ողջ համայնքի համար։ Դրանք ներառում են կյանքի և մահվան հիմնական գաղափարները և կապված են ընտանիքի և հասարակության համար առաջնային համարվող տոհմի շարունակության հետ։ Ընդհանրապես, հայերի ընտանեկան համակարգում առանձնահատում տեղ էր զբաղեցնում այն ծեսերը և հավատալիքները, որոնք արտահայտվում էին թաղման-հիշատակման ցիկլում։ Ըստ Խառատյանի՝ հայերի թաղման ծեսի մեջ ներառված պատկերացումները հետևյալն են.

• ճակատագրի, մահվան, հոգու և նրա տեղայնացման մասին ժողովրդական պատկերացումներ,
• թաղումն ընդհանուր առնմամբ,
• մահվան հետ կապված գործողությունների և պատկերացումների համակարգ,
• մահացածների և նախնիների հոգիների կերակրման հետ կապված ծեսեր։

Հայերն, ընդհանուր առմամբ, առաջին դերակատարությունը տալիս էին հոգու մասին ժողովրդական պատկերացումներին։ Այդ պատկերացումներում հոգին 4 հիմնական ձևով էր ներկայանում՝ հոգին որպես շունչ, հոգին որպես տեսիլք, հոգին որպես մարմնական հոգի և հոգին որպես ոգեղեն արտահայտություն։ Հոգին՝ որպես շունչ, պատկերացումը հոգու ընկալման նախնական տարբերակն է, երբ ընկալվում էր քամու կամ օդի տեսքով։ Ըստ ժողովրդական խոսքի՝ «Հոգին ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ շունչ. մահվան ժամանակ մարդն արտաշնչում է և մահանում»։ Ըստ ժողովրդական պատկերացումների՝ մադու մարմինը ապրում է հոգու շնորհիվ։ Սակայն հոգին կարող է լքել մարդու մարմինը նաև կենդանության օրոք, մասնավորապես քնի ժամանակ կամ անգիտակից վիճակում։ Լքելով մարմինը՝ հոգին թափառում է ամենուր, ուղևորվում անդրաշխարհ, հանդիպում մահացած ազգականներին։ Քանի որ երազը կյանքի պատճենն է, երբ հոգին մարմինը լքում է ժամանակավոր, իսկ մահվան ժամանակ հոգին լքում է ընդմիշտ. այդ է պատճառը, որ մահացածը ևս ունի այն բոլոր իրերի կարիքը, ինչ օգտագործում էր կյանքի ընթացքում, և դա է պատճառը, որ հանգուցյալի հետ դնում էին անհրաժեշտ բոլոր իրերը՝ հագուստ, աշխատանքային գործիքներ, սնունդ։

Մարմնական հոգին ժողովրդի կողմից ընդունվում էր որպես կյանքի նյութական հիմք. այն բնակվում է մարդու սրտում և արյան մեջ։ Երբեմն, հոգու մասին պատկերացումներում այն ներկայանում էր որպես անմարմին, որպես նյութական երևույթ, որը մարդու մահից հետո կարող է արտահայտվել ցանկացած էակի տեսքով։ Հայերը մեծ հավատ ունեին ճակատագրի նկատմամբ։ Ըստ պատկերացումների՝ մահվան օրը կանխորոշվում է երեխայի ծննդյան պահից։ Երբ մոտենում է այդ օրը, մարդուն հայտնվում է մահվան հոգին և վերցնում հանգուցյալի հոգին։ Այդ հոգին հայերի մոտ ընդունված էր «Գրող» անվամբ, որն հայտնվում էր մահվան շեմին գտնվող մարդկանց և վերցնում նրանց հոգին։ Գրողը՝ որպես մահվան հոգի, գործում էր իր ուղեկիցների հետ, որոնք կոչվում էրին «Գրողի գզիր»։ Շատ շրջաններում ասում էին, որ շունը ոռնում է, քանի որ տեսել է Գրողին։ Ըստ հավատալիքների՝ հոգին երբեմն չի լքում մարդու մարմինը, քանի որ դեռ ցանկանում է ապրել այս աշխարհում. դրա հետ կապված հաճախ իրականացվում են գործողություններ, որոնք կատարվում էին մահը թեթևացնելու համար։ Մասնավորապես մահացողի գլխի տակից հանում էին բարձը, բացում էին պատուհանները և դռները, որպեսզի հոգին առանց խոչընդոտների դուրս գա։

Ըստ հավատալիքների՝ հոգին լքում էր մարմինը թռչնի տեսքով։ Եթե մահացողը իր կյանքի ընթացքում արդար և կարգապահ է եղել, ապա նրա հոգին արտահայտվում էր սպիտակ աղավնու տեսքով, եթե մեղքեր էր գործել, ապա հոգին դուրս էր գալիս սև թռչնի տեսքով։ Հետաքրքիր է, որ դուրս գալով մարդու մարմնից՝ հոգին մնում է մահացածի մոտ այնքան ժամանակ, մինչև չեն թաղում նրան։ Սրա հետ է կապված հայերի այն պատկերացումները, որոնք ունակ են վերադարձնել մահացածին։ Խոսքը արալեզների մասին պատկերացումներն են, որոնց մասին տեղեկություններ հաղորդում են միջնադարյան հայ հեղինակները։ Ըստ պատկերացումների՝ արալեզները երկնքից իջած շնակերպ էակներ են, որոնք լիզելով մահացածի վերքրեը վերակենդանացնում էին նրանց։ Դեռևս 5-րդ դարում արալեզների պաշտամունքի մեծ տարածում է եղել ժողովրդի մեջ։ Նրանց մասին առաջին տեղեկությունները հայտնում է Մովսես Խորենացին «Արա Գեղեցիկ և Շամիրամ» առասպելի միջոցով։ Հաջորդ տեղեկությունը հաղորդում է Փավստոս Բուզանդը՝ կապված Մուշեղ սպարապետի մահվան հետ։ Ղևոնդ Ալիշանը «արալեզ» ստուգաբանում է լիզող, առնող իմաստներով։ Ըստ Գրիգոր Ղափանցյանի՝ արալեզն ունի տեղական, հայկական ծագումնաբանություն և կազմվում է «արալ» արմատից և «եզ» մասնիկից, որտեղ արմատը նշանակում է շուն կամ շնակերպ կենդանի կամ էլ վերածնել, իսկ «եզ» մասնիկը բնորոշ է փոքրասիական լեզուներին։ Ըստ շատ հեղինակների՝ արալեզներն իրենց բնույթով բարի էակներ էին, որոնք հանդես էին գալիս որպես մահացածներին վերակենդանացնողներ։ Ժամանակի ընթացքում շուն-արալեզները ձեռք են բերում նոր ֆունկցիաներ և վերաիմաստավորվում են՝ դառնալով մահը նախազգուշացնող էակներ և արտահայտվելով նաև կրոնական համակարգում՝ դառնալով սուրբ Սարգիսին ուղեկցող կենդանիներ։

Որոշ սովորույթներ, որոնք կազմում են թաղման ծեսի մի մասը, ցույց են տալիս, որ ըստ հայերի պատկերացումների մահացածի մարմնի հետ գերեզման էր իջնում նաև նրա հոգին։ Այդ գաղափարը կապված է այն սովորույթի հետ, երբ մահացածի ձեռքին դրվում էր վառված մոմ։ Ժողովրդական խոսքը ասում էր. «որպեսզի մոմի լույսի օգնությամբ այն աշխարհում հանդիպի իր մահացած ազգականներին»։

Ըստ հայերի պատկերացումների՝ մահացածների հոգիները ժամանակ առ ժամանակ գերեզմանից դուրս էին գալիս և տարբեր կերպարներ ընդունում։ Նման կերպարներից առանձնահատոււկ ուշադրություն էր գրավում «Գոռնափշտիկ» անունով կերպարը, որը ներկայացնում էր կատվի կամ շնակերպ էակի։ «Գոռ» արմատը բառում նշանակում է գերեզման։ Սա վկայում է այն մասին, որ հոգին բնակվում էր մահացածի դագաղում կամ գերեզմանի մոտակայքում։ Ըստ ժողովրդի՝ գոռնափշտիկը բնակվում էր գերեզմաններում և նրա սահմաններից չէր հեռանում։ Հավատում էին, որ գոռնափշտիկի էին վերածվում այն մահացածների հոգին, որոնք թաղվել են առանց եկեղեցական ծիսակատարության կամ էլ չմկրտված մարդկանց հոգիները։ Այս դուրս գալով գերեզմանից՝ վախեցնում էր մարդկանց, որոնք էլ դառնում էին հոգեկան հիվանդներ կամ էլ տեղում մահանում էին։

Ազգագրական նյութի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ հոգու մասին պատկերացումները, որն իր կապը չի կտրում ողջերի աշխարհի հետ, իր հիմքում ունի բազմաբնույթ և բազմաբովանդակ պատկերացումների համակարգ։ Մի կողմից, դիակին վերագրվում էին գերբնական հատկություններ և ընկալում որպես պիղծ, անմաքուր, ինչն էլ անձնավորվում էր մահացածի նկատմամբ ունեցած վախով։ Մյուս կողմից էլ՝ հոգու մասին պատկերացումները ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար սրբայնացման են ենթարկվել ժողովրդի կրոնական մտածողության մեջ։ Մասնավորապես, թաղման ծեսի առաջին նպատակն էր կանխարգելել մահացածի վատ ազդեցությունը ողջերի վրա և խոչընդոտել նրա պղծության, անմաքրության ու մահվան անցումը ողջերին։

Մահացածների և ողջերի մասին ժողովրդական պատկերացումները հանգեցրին նրան, որ ողջ մնացածները բոլոր միջոցները օգտագործեն մահացածների հոգիները գոհացնելու համար։ Այդ առումով, հայերն ասում էին. «Մահացածները երբեք չեն մոռանում իրենց արված բարի գործերը»։ Սա արտահայտում էր մահացածների պաշտամունքը։

Թաղման ծեսի խնդիրն էր սիրաշահել, գոհացնել հանգուցյալի հոգուն։ Ինչպես ցանկացած անբացատրելի, անդիմադրելի երևույթ, այնպես էլ մահվան ու հանգուցյալի հանդեպ մարդը երկյուղ էր տածում։ Վախենում էին, որ ամեն ինչ տեսնող և լսող հոգին դժգոհ կմնա և վրեժխնդիր կլինի, ու մարդն իր հոգու և խղճի պարտքն է համարում անել իր մահացած մերձավորների համար ամեն հնարավորը։

Թաղման ծեսի նպատակը հոգուն բավարարելն ու հագեցնելն է, քանի որ, ըստ ժողովրդական պատկերացումների՝ մարմնի մահանալուց հետո հոգին շարունակում է ապրել, ապա նա պետք է որոշակի հարաբերություններ մեջ մտնի կենդանի մարդկանց հետ։ Մինչև մարմինը հողին հաձնելը՝ այն սավառնում է նրա շուրջ, տեսնում, լսում կատարվածը, ապա միայն հանգրվանում այն աշխարհում։ Հոգին հագստանում է մարմնի թաղումով և հաջորդ առավոտյան սգվորի «վայը» լսելուց հետո թռչում, հեռանում է։ Հոգու թռիչքը տևում է 7 կամ 40 օր դրա համար, յոթից քառասուն օր գերեզման են այցելում, մեռելատանը ճրագ վառում, որ մահացածի ճանապարհը լուսավոր լինի։ Հուղարկավորները զանազան միջոցների էին դիմում կանխելու հոգու վերադարձը տուն։ Այնքան մեծ էր հավատը Վերջին դատաստանի նկատմամբ, որ հայ մարդն իր ամբողջ կյանքում նախապատրաստվում էր դրան՝ «Դատաստան կա գալու, պատասխան կա տալու»։

Թաղման հանդեսները կատարվում են մինչև արևի մայր մտնելը, հիմնականում արևի հայտնվելուն ի տես։ Հանգուցյալին օրհնում էին հետևյալ արտահայտություններով. «լուսահոգի», «լույս ծլլա հոգուն», «լույսը կաթե գերեզմանին»։ Թաղման ծեսն անպայմանորեն բաժանվում է փուլի.

• Հոգեվարքում գտնվող հիվանդի հետ վարվելու ձևերի ամբողջություն,
• հանգուցյալի մարմնի նախապատրաստում, նախնական լաց ու սուգ,
• մեռելատանը կատարվող գործողություններ, քանի դեռ հանգուցյալը տանն է,
• դիակի տեղափոխում գերեզմանատուն, թաղում,
• հոգեհաց, հիշատակի արարողություններ։

Հոգեհացի նշանակությունը

Հայերի մոտ վառ արտահայտված էին մահացածի կերակրման ծեսերը, երբ թաղման օրը հուղարկավորությունից հետո կատարվում էր մեռելահացը, հոգու հացը, քելեխը։ Ըստ Սամվելյանցի՝ հոգեհացի գաղափարը կայանում էր նրանում, որ, օգտվելով մահացածի հարազատների կողմից առաջարկվող կերակուրներից՝ նրանց ուժը փոխանցվում է մահացածին։ Հոգեհացի ընթացքում կյանքի սիմվոլների կիրառման նպատակն այն էր, որպեսզի ողջերը երկար կյանք ունենան և մահացածը իր հետևից նրանց չտանի։

Թաղման ծեսում առանձնացվում է պաշտամունքի երեք կարևոր երևույթներ՝ հացի, ջրի և քարի։ Մահվանն առնչվող արարողություններում հացը երկակի դեր էր կատարում՝ չարի խափանման և հոգու հագեցման։ Երազում հանգուցյալ տեսնելիս հաց էին նետում գերեզմանատան կողմը՝ մտածելով, որ նա քաղցից դրդված է այցելության գալիս։ Հաց թխելիս ավելացված այլուրը նետում էին թոնիրը՝ «անտեր մեռելների հիշատակին»։

Ջուրը՝ որպես մաքրագործող և կենսաբեր տարր, իր արժանի տեղն ուներ հացի կողքին։ Ննջեցյալի կողքին, թաղումից հետո նաև անկողնում մոտ ջուր էին դնում։ Դիակը լողացնում էին, որ մաքրվի չար ոգիների հետ շփվելուց առաջացած պղծումից և մաքուր գնա Աստծու դուռը։

Քարի նկատմամբ ունեցած հայ ժողովրդի հավատալիքային համակարգը արտահայտում է նաև թաղման ծեսը։ Հայկական բոլոր բնակավայրերում հանգուցյալի վրա քար էր գցվում, որը բացատրվում էր գերեզմանի ամուր լինելու ցանկությամբ, քարի երկարակեցությամբ պայմանավորված հիշատակի հավերժությամբ, թաղման վայրի հարատևությամբ և մարդկանց ոգիները քարին անցնելու պատկերացումներով։ Հողի պաշտամունքից ելնելով՝ գերեզմանի հողին բուժիչ հատկություններ էին վերագրվում, այդ հողից լցնում են չբեր կնոջ մեջքին, ուտեցնում էին հիվանդներին։

Թաղման ծեսում խաչը չարի խափանման միջոց էր կիրառվում։ Այդ իսկ պատճառով հանգուցյալի ձեռքին, կրծքին խաչ էին դնում, դեմքին խաչաձև կտոր էին գցում, խաչով էին կնքում հողաթումբը։

Սգերգության նշանակությունը

Թաղման ծեսի մաս կազմող ժողովրդական արվեստի նմուշներից է սգերգությունները, որն էական տեղեկատվություն է հաղորդում ժողովրդի հոգեբանության, մտածելակերպի և աշխարհընկալման մասին։ Թաղման ծեսի երաժշտությունը բարդ և հետաքրքրի երևույթ է, որտեղ համակցվում են երաժշտական տարբեր ժանրեր։ Աչքի են ընկնում ողբ-գովքերը, որոնք գերակշռում են գյուղական միջավայրում։ Դրանք հանգուցյալին ձոնված երաժշտական բանահյուսական ստեղծագործություններ են, և կատարվում են ննջեցցյալի տանը, բակում և գերեզմանատանը։ Ողբ-գովերքում հանգուցյալը դիտվում է իբրև կապ երկու աշխարհների միջև, որն արտահայտվում էր «բարև կտանես», «կգնաս-կասես» արտահայտություններով։ Ողբասացը խնդրում է լուր տանել մեռելների աշխարհում գտնվող իրենց ծանոթ-բարեկամներին։ Ողբ-գովքի նպատակը հանգուցյալի գովքը, փառաբանումը, մահացածի մասին հուշեր արթնացնելն է։

Քրիստոնեկան և ժողովրդական բոլոր տոների ժամանակ ժողովուրդը մեծ ուշադրություն էր դարձնում հանգուցյալներին։ Յուրաքանչյուր տոնի հաջորդում էր Մեռելոց, քանզի համոզված էին որ հանգուցյալի հիշատակը հարգելով և նրա համար զոհաբերություններ անելով փրկում են նրա հոգին դժոխքից, նրա տեղը հաստատում երկնքում։

Այս կերպ, թաղման ծեսն իր ամբողջականությամբ խորհրդանշում է մարդու անցումը մի աշխարհից մյուսը և ամենակարևորն է, որ այդ անցումը լինի բանական և բնական։

Ծանոթագրություններ

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Հուղարկավորություն կատեգորիայում։

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 131)։