Իրանական լեզուներ
Իրանական լեզուներ, հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի հնդիրանական ճյուղի լեզվախումբ։ Իրանական լեզուները տարածված են Մերձավոր Արևելքում և Կենտրոնական Ասիայում, առավելապես` Իրանական բարձրավանդակում։ Ներկայումս իրանական լեզուներից առավել տարածված են ժամանակակից պարսկերենը (կամ ֆարսին), քրդերենը, փուշթուն, բելուջերենը։
Տարբերում են հին (մինչև մ.թ.ա. IV-III դարեր), միջին (մ.թ.ա. III-ից մինչև մ.թ. VIII-IX դարեր) և նոր (սկսած մ.թ. VIII-IX դարերից) իրանական լեզուներ։ Հին իրանական լեզուներից են հին պարսկերենը` Աքեմենյան կայսրության լեզուն, մարերենը և Ավեստայի լեզուն, որը երբեմն կոչում են ավեստերեն։ Միջին իրանական լեզուներից են պարթևերենը, պահլավերենը կամ միջին պարսկերենը, սկյութերենը, սողդերենը, բակտրերենը և խորեզմերենը։ Նոր իրանական լեզուներից են բոլոր ժամանակակից իրանական լեզուները և մի շարք մեռած լեզուներ, որպես օրինակ` ազերին կամ ազարերենը և ալաներենը։
Տարածվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2008 թվականի տվյալներով որպես մայրենի լեզու իրանական լեզուներով խոսողների քանակը գնահատվում էր 150-200 միլիոն մարդ[1]։
Ներկայումս իրանական լեզուներն առավելապես խոսվում են հետևյալ երկրներում.
- Իրանում, որտեղ իրանական լեզուներով խոսում է բնակչության մոտ 79%-ը[2]։ Պաշտոնական լեզու պարսկերենն է (կամ ֆարսին), որը բնակչության մոտ 53%-ի մայրենի լեզուն է, նաև հանդես է գալիս որպես լինգվա ֆրանկա երկրի ողջ տարածքում։ Այլ իրանական լեզուներից խոսվում են նաև Քուրդիստան, Քերմանշահ նահանգներում և հարակից շրջաններում` քրդերենը (Իրանի բնակչության մոտ 10%-ը[2]), Գիլան նահանգում` գիլաներենը (կամ գիլակին) և թալիշերենը, Մազանդարան նահանգում` մազանդարաներենը, Լոռեսթան նահանգում և հարակից շրջաններում` լոռերենը (բնակչության մոտ 6%-ը[2]), Սիստան և Բելուջիստան նահանգում` բելուջերենը (բնակչության մոտ 2%-ը[2])։
- Աֆղանստանում, որտեղ բնակչության մեծամասնությունը խոսում է փուշթու կամ դարի (որը հանդիսանում է պարսկերենի տեղական տարբերակը) լեզուներով, որոնք երկուսն էլ Աֆղանստանի պաշտոնական լեզուներն են։ Փուշթուով են խոսում փուշթունները, դարիով` աֆղանական տաջիկները (բնակչության մոտ 27%) և հազարացիները (բնակչության մոտ 9%)[3]։ 2023 թվականի դրությամբ դարիով խոսում է բնակչության մոտ 77%-ը (մոտ 30 միլիոն մարդ), փուշթուով` 48%-ը (մոտ 19 միլիոն մարդ), ընդ որում շատ մարդիկ բազմալեզու են[4]։
- Թուրքիայում, որտեղ քրդերենը գերակշռում է երկրի ողջ հարավ-արևմտյան մասում` կազմելով երկրի ընդհանուր բնակչության մոտ 19%-ը (մոտ 15 միլիոն մարդ)[5]
- Պակիստանում, որտեղ Աֆղանստանի հետ սահմանակից արևմտյան շրջաններում տարածված է փուշթուն (2017 թ. դրությամբ այն մայրենի լեզու է համարում Պակիստանի բնակչության 18.24 %-ը` մոտ 38.89 միլիոն մարդ[6]), իսկ հարավ-արևմտյան Բելուջիստան նահանգում տարածված է բելուջերենը (այն մայրենի լեզու է համարում Պակիստանի բնակչության 3.02 %-ը` մոտ 6.44 միլիոն մարդ[6])
- Տաջիկստանում, որտեղ բնակչության մեծամասնությունը խոսում է տաջիկերեն (որը շատ հետազոտողների կողմից համարվում է ոչ թե առանձին լեզու, այլ պարսկերենի բարբառ). տաջիկերեն խոսողների թիվն այստեղ կազմում է 84.3% կամ մոտ 7.8 միլիոն մարդ[7]։ Տաջիկստանի արևելքում` Պամիրում խոսվում են նաև այլ իրանական լեզուներ, որոնք կազմում են լեզուների պամիրյան ենթախումբը։
- Իրաքում, որտեղ հյուսիս-արևելյան և հյուսիսային շրջաններում գերակշռում է քրդերենը. ըստ տարբեր գնահատականների քրդերը կազմում են երկրի բնակչության 15-20%-ը կամ 6-8 միլիոն մարդ[8]
- Ռուսաստանի դաշնության տարածքում` Հյուսիսային Օսեթիայում և չճանաչված Հարավային Օսեթիայում, որտեղ խոսում են օսերեն. 2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով Ռուսաստանում օսերեն խոսողների քանակը կազմում էր 451 431 մարդ[9]
- Սիրիայում, որտեղ քրդերենը տարածված է երկրի հյուսիսային և հյուսիս-արևեմտյան շրջաններում` գերակշռելով Հասաքայի մարզում. ըստ գնահատականների քրդերեն խոսողների քանակը Սիրիայում կազմում է մոտ 9-10%[10][11] կամ 1.7-2 միլիոն մարդ
- Ուզբեկստանում, որտեղ տաջիկերենը տարածված է Սամարղանդ և Բուխարա քաղաքներում, Ֆերգանայի հովտում և երկրի այլ արևելյան շրջաններում։ Պաշտոնական տվյալներով տաջիկերեն խոսողների թիվը կազմում է բնակչության 4.8%-ը` մոտ 1.5 միլիոն մարդ[12], ոչ պաշտոնական տվյալներով այդ թիվն ավելի մեծ է։
- Ադրբեջանում, որտեղ հարավ-արևելյան շրջաններում (Լենքորանում և հարակից տարածքներում) բնակվում են թալիշներ (2009 թվականի դրությամբ` 111 996 մարդ[13]), իսկ հյուսիսային շրջաններում` թաթեր (25 218 մարդ[13])
- Հայաստանում, որտեղ բնակվում են քրդերենի բարբառով խոսող եզդիներ (2011 թվականի դրությամբ` 35 308 մարդ[14]), նաև սակավաթիվ քրդեր (2 162 մարդ[14]) և պարսիկներ (476 մարդ[14])
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Իրանի բնակչությունը (անգլ.)».
- ↑ «Աֆղանստանի բնակչությունը (անգլ.)».
- ↑ «CIA The World Factbook, Afghanistan (անգլ.)». 2023 թ․ հոկտեմբերի 1.
- ↑ «CIA The World Factbook, Turkie (անգլ.)». 2023 թ․ հոկտեմբերի 1.
- ↑ 6,0 6,1 «2017 թ. Պակիստանի մարդահամարի վերջնական արդյունքները». Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 7-ին.
- ↑ «CIA The World Factbook, Tajikistan (անգլ.)». 2023 թ․ հոկտեմբերի 1.
- ↑ «CIA The World Factbook, Iraq (անգլ.)». 2021 թ․ սեպտեմբերի 27.
- ↑ «Всероссийская перепись населения 2002 года. Том 4 — "Национальный состав и владение языками, гражданство". Таблица 4: Распространённость владения языками (кроме русского)». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 8-ին.
- ↑ «Քրդերը Սիրիայում (անգլ.)». Library of Congress Country Studies.
- ↑ «CIA The World Factbook, Syria (անգլ.)». 2023 թ․ հոկտեմբերի 1.
- ↑ «CIA The World Factbook, Uzbekistan (անգլ.)». 2023 թ․ հոկտեմբերի 1.
- ↑ 13,0 13,1 «Ազգություններն Ադրբեջանում ըստ 1979, 1989, 1999, 2009 թվականների մարդահամարների». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 30-ին.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 2011 թ Հայաստանի մարդահամարի արդյունքները
արտաքին կապեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Kümmel, Martin Joachim. "Areal developments in the history of Iranic: West vs. East." BOOK OF ABSTRACTS.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 452)։ 
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||