Թերմեզ

Թերմեզ
	Թերմեզ
	Termiz / Термиз
	Սաոդատ սուլթանի պալատը
Երկիր	Ուզբեկստան
Հիմնադրված է	մ. թ. ա. 498 թ.
ԲԾՄ	302 մետր
Պաշտոնական լեզու	ուզբեկերեն
Բնակչություն	140,404 մարդ (2005)
Ժամային գոտի	UTC+5
Փոստային դասիչ	732000
Պաշտոնական կայք	termizsh.uz/uz/?h=1
	Թերմեզ (Ուզբեկստան)
	Թերմեզ (Ուզբեկստան)
	Թերմեզ Վիքիպահեստում

Թերմեզ (ուզբ.՝ Termiz/Термиз; ռուս.՝ Термез; տաջ.՝ Тирмиз; պարս.՝ ترمذ Termez, Tirmiz; արաբ․՝ ترمذ‎‎ Tirmidh), փոքր քաղաք Ուզբեկստանի հարավում՝ Աֆղանստանի սահմանի մոտ։ Այն Ուզբեկստանի ամենատաք վայրն է։ Ունի 140404 (հունվարի 1, 2005) բնակչություն, Սուրխանդարյայի մարզի կենտրոնն է։

Ծագումնաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքի ժամանակակից անունը ծագել է սողդիանա լեզվով Tarmiδ բառից, որն իր հերթին ծագել է հին պարսկերեն tara-maiθa-ից, որը նշանակում է «անցման վայր»։ Հին ժամանակներում քաղաքը կարևոր վայր էր Ամուդարյա գետը հատելու համար։

Որոշները քաղաքի անունը կապում են հունարեն thermos «տոթ» բառի հետ, որը եկել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու ժամանակներից^[1]։ Մյուսները ենթադրում են, որ բառը ծագել է սանսկրիտի taramato բառից, որը նշանակում է «գետի ափին»^[2]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքը հիմնադրվել է մ.թ.ա. 2-րդ դարում Ամուդարյա գետի ափին և հիմնադիր՝ հունա-բակտրիական պետության թագավոր Դեմետրեի անունով կոչվել է Դեմետրիա։

Ճարտարապետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղաքը բաղկացած էր երկու հիմնական հատվածներից՝ միջնաբերդից և բուն քաղաքից։ Միջնաբերդը տեղադրված էր Ամուդարյայի բարձրադիր ափին և ամփոփված էր ուղղանկյուն պարագծով աշտարակավոր պասպապատի մեջ։ Քուշանների ժամանակ ընդարձակ քաղաքը՝ 500 հեկտար տարածությամբ՝ հարավից և արևմուտքից սահմանակից էր գետին, իսկ ցամաքի կողմից՝ պաշտպանական պարիսպներին ու հողմապատնեշներին։ Կար ջրանցք, որը հոսում էր քաղաքի ներսով՝ բաժանելով այն երկու մասերի։ Թերմեզը բազմակի վերակառուցումների է ենթարկվել, որի ժամանակ հունա-բակտրիական Դեմետրիայի կորիզը միջնաբերդի է վերածվել։

Չնայած Թերմերզը կրել է հելլենիստական քաղաքաշինության ազդեցությունը, այնուհանդերձ այն ուներ որոշակի արտահայտված տեղական, տիպիկ միջինասիական-արևելյան հատկանիշներ^[3]։

Ֆիզիկական և աշխարհագրական բնութագրերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թերմեզը Ուզբեկստանի ամենահարավային քաղաքն է։ Այն գտնվում է Ամու Դարյա գետի աջ ափին, որի երկայնքով անցնում է Ուզբեկստանի սահմանը Աֆղանստանի հետ Սուրխանդարյա գետի միախառնման կետով։

Ամու Դարյա գետի վրա գտնվող քաղաքը հյուրընկալում է երկրի ամենամեծ գետային նավահանգիստը, որտեղ գտնվում է Ուզբեկստանի Ամու Դարյա գետի նավատորմը։

Հեռավորությունը Աֆղանստանի Մազարի Շարիֆից ավտոմոբիլային կամ երկաթուղային ճանապարհով մոտ 80 կմ է, մինչև Քաբուլ ՝ ավելի քան 425 կմ։

Դուշանբե (հյուսիս-արևելքում)՝ ավելի քան 235 կմ, մինչև Կարշի (հյուսիս-արևմուտքում)՝ մոտ 250 կմ, մինչև Սամարղանդ (հյուսիսում)՝ մոտ 330 կմ, մինչև Բուխարա (հյուսիսում) հեռավորությունը. արևմուտք)՝ մոտ 430 կմ, դեպի Տաշքենդ (հյուսիս-արևելքում)՝ մոտ 650 կմ։

Կլիմա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թերմեզի կլիման տաք անապատ է՝ մեղմ, բայց նման լայնության համար՝ համեմատաբար ցուրտ ձմեռներով (տաք օրերով և զով գիշերներով, երբեմն հնարավոր են բավականին լուրջ ցուրտ կամ ձյան տեղումներ) և բացառիկ շոգ ամառներ։

Տեղումների ճնշող մեծամասնությունը ընկնում է նոյեմբեր-ապրիլ ամիսներին՝ չափազանց հազվադեպ ամառային անձրևներով։ Օդի միջին տարեկան խոնավությունը 55% է։ Քամու միջին տարեկան արագությունը 2,9 մ/վ է։

Տարեկան միջին ջերմաստիճանը +17,5 °C է (ՍՍՀՄ ամենատաք քաղաքը)։

2014 թվականի փետրվարի 4-ին քաղաքում դիտումների ողջ պատմության ընթացքում գրանցվել է բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճան՝ −21,7 °C^[4]։

Առավելագույն և նվազագույն միջին ամսական ջերմաստիճանը^[5]
Ամիս	հուն	փետր	Մարտ	ապր	մայիս	հուն	հուլ	օգ	Սեն	հոկտ	Բայց ես	դեկտ
Ամենատաք՝ °C	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|8,2 (1914)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|10,9 (1999)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|17,5 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|22,4 (2000)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|30,0 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|33,9 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|34,3 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|31,1 (1916)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|25,7 (1915)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|20,3 (2006)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|14,6 (1994)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|8,7 (1969)
Ամենացուրտը՝ °C	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|−5,8 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|−5,0 (1972)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|5,2 (1903)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|14,8 (1939)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|20,3 (1934)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|26,4 (1916)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|27,2 (1972)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|24,7 (1972)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|20,0 (1962)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|11,7 (1964)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|4,4 (1958)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|−2,8 (1932)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ E. M. Pospelov, Geograficheskie nazvaniya mira (Moscow, 1998), p. 415: "here in fact is found the hottest place in Central Asia (in June 1914 a temperature of 49.5 C was recorded in Termez."
↑ Sh. Kamaliddinov, Istoricheskaya geografiya Sogda i Toharistana.
↑ Վարազդատ Հարությունյան, Հին աշխարհի ճարտարապետություն (խմբ. Մ․ Գ․ Գասպարյան), Երևան, «Լույս հրատարակչություն», 1978, էջ 14 — 319 էջ։
↑ http://pogoda.ru.net/records1.php Արխիվացված 2007-10-24 Wayback Machine Абсолютный минимум января
↑ «Погода и климат — Климатический монитор: погода в Термезе». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 7-ին.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թերմեզ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 179)։

[1] E. M. Pospelov, Geograficheskie nazvaniya mira (Moscow, 1998), p. 415: "here in fact is found the hottest place in Central Asia (in June 1914 a temperature of 49.5 C was recorded in Termez."

[2] Sh. Kamaliddinov, Istoricheskaya geografiya Sogda i Toharistana.

[3] Վարազդատ Հարությունյան, Հին աշխարհի ճարտարապետություն (խմբ. Մ․ Գ․ Գասպարյան), Երևան, «Լույս հրատարակչություն», 1978, էջ 14 — 319 էջ։

[4] ttp://pogoda.ru.net/records1.php Արխիվացված 2007-10-24 Wayback Machine Абсолютный минимум января

[Погода_и_климат-5] «Погода и климат — Климатический монитор: погода в Термезе». Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 7-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Առավելագույն և նվազագույն միջին ամսական ջերմաստիճանը^[5]
Ամիս	հուն	փետր	Մարտ	ապր	մայիս	հուն	հուլ	օգ	Սեն	հոկտ	Բայց ես	դեկտ
Ամենատաք՝ °C	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|8,2 (1914)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|10,9 (1999)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|17,5 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|22,4 (2000)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|30,0 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|33,9 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|34,3 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|31,1 (1916)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|25,7 (1915)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|20,3 (2006)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|14,6 (1994)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|8,7 (1969)
Ամենացուրտը՝ °C	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|−5,8 (2008)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|−5,0 (1972)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|5,2 (1903)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|14,8 (1939)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|20,3 (1934)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|26,4 (1916)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|27,2 (1972)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|24,7 (1972)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|20,0 (1962)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|11,7 (1964)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|4,4 (1958)	style="text-align:center; Կաղապար:Климат города/cols" \|−2,8 (1932)