Գիտությունն Իսպանիայում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Իսպանիայի գիտական հետազոտությունների գերագույն խորհուրդ

Գիտությունն Իսպանիայում (իսպ.՝ Historia de la ciencia y la tecnología en España) ունի բավականին երկար և յուրահատուկ պատմություն, որը բնութագրվում է տեխնոլոգիական առաջընթացի վաղ շրջանով[1], ինչպես նաև տարբեր գիտական հայտնագործությունների նշանակությամբ և տևողությամբ, լճացման ու անկման հերթագայությամբ[2]։

Ալ-Սահլիի աստրոլաբ, Մադրիդի ազգային հնագիտական թանգարան

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անտիկ ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կենցաղային իրեր հռոմեական դարաշրջանի էսպարտոյից: Կարթագենի քաղաքային հնագիտական թանգարան, Նոր Կարթագեն

Հաշվի առնելով, որ Պիրենեյան թերակղզու հարավ արևելքում ավելի վաղ է սկսվել նյութականորեն զարգացած անտիկ շրջանի քաղաքակրթությունը, տեխնոլոգիական գործընթացները երկրի այս շրջանում սկսվել են ավելի վաղ։ Կարթագենյան և փյունիկյան աքսորաբնակների նվաճումները աստիճանաբար ներառվում էին Հռոմեական Իսպանիայի մշակույթի կազմի մեջ դրանց ծաղկման շրջանում ( մ.թ. I—II դար )։ Ուշ հռոմեական մշակութային անկումը արտահայտվեց ժողովուրդների Մեծ վերաբնակեցման դարաշրջանում իշխանությունը փոքրաթիվ, բայց բավականին ակտիվ վեստգոթերի կողմից գրավելով։

Միջին դարեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

8-րդ դարում Իբերիայում քաղաքական, տնտեսական և գիտատեխնիկական իշխանությունը անցավ արաբ բերբերական ժողովուրդներին , որոնք ներխուժել էին Աֆրիկայից և ձևավորել Ալ Անդալուս մուսուլմանական պետությունը, որտեղ որոշակի տեղ էր հատկացվում մեծաթիվ իսպանական հրեաներին և պասիվ իբերո հռոմեական մեծամասնությանը (մոսարաբներին)։ 9-11-րդ դարերի միջև ընկած ժամանակահատվածում այս երեք խմբերն ապրում էին համեմատաբար հավասարակշռված մշակութային քաղաքական միջավայրում, չնայած գիտական և տեխնոլոգիական բնագավառում տոն էին տալիս արաբ մուսուլմանական գիտնականները և հայտնագործողները։ Գիտությունը մուսուլմանական Իսպանիայում բնութագրվում էր գործնականության բարձր մակարդակով և տեղական աշխարհագրական ու կլիմայական պայմանների հարմարվողականությամբ։ Նրա հիմնական ուղղվածությունը ճարտարապետությունն էր և գյուղատնտեսությունը (ոռոգման տեխնոլոգիաներ)։ Այդ ժամանակաշրջանում բազմաթիվ արաբական հայտնագործություններ Իսպանիայից անցել է այլ եվրոպական երկրներ։ Իսպանիայում գիտության թույլ կողմը, նրա վառ արտահայտված անհատականացված բնույթն է։ Թույլ զարգացած ինստիտուտները և գիտահետազոտական կենտրոնները չկարողացան ապահովել գիտելիքների համակարգված փոխանցման մակարդակ հետագա առաջընթացի ճանապարհին։

Ռեկոնկիստա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռեկոնկիստան ավարտվեց հյուսիսային քրիստոնեական թագավորությունների հաղթանակով։ Քանի որ ռեկոնկիստայում ակտիվ մասակցություն են ունեցել ծագումով Հյուսիսային Եվրոպացիները (ֆրանկները, ֆրանսիացիները, իտալացիները և գերմանացիները), որտեղ սկսվել է ինստիտուցիոնալ գիտության ստեղծումը (համալսարանների ձևավորումը), Իսպանիան կանգնեց գիտական տեխնոլոգիաների եվրոպականացման ճանապարհին, թեև թերակղզու տարբեր տարածաշրջաններում այն ծայրահեղ անհավասարաչափ էր զարգացած։ Հենց այս ժամանակահատվածում է, որ առանձնանում է կատալոնական ազգային մտածելակերպի առանձնահատկությունների վրա հիմնված կատալոնական գիտությունը։ Կատալոնական ազգայնականությունը մեկ մարում է Կաստիլիայի ճնշման ներքո, մեկ էլ վերածնվում հիմնականում հենվելով կատալոնական գիտության առավելությունների վրա։

Իսպանիայի ոսկե դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այնուամենայնիվ, Իսպանիայի ոսկե դարաշրջանն ընդգրկում է ինչպես Կաստիլիան իր ռազմածովային հզորությամբ, այնպես էլ Արագոնը ուշադրություն դարձնելով տարածաշրջանի սոցիալ տնտեսական զարգացմանը։ 15-րդ դարի վերջին 16-րդ դարի սկզբին իսպանական գիտության ծաղկումը կապված է աշխարհագրական Մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջանի հետ, որի ընթացքում որոշ ժամանակ Իսպանիային էր պատկանում առաջատարի դերը (Ամերիկայի իսպանական գաղութացում)։ Սակայն երկրի ֆինանսատնտեսական թուլությունը հնարավորություն չտվեց երկար ժամանակ պահպանել առաջատարի դափնիները։ 7-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսվում է երկրի գիտատեխնիկական առաջընթացի անկումը, որն ուղեկցվում է աստվածաբանական գաղափարների ազդեցության ներքո (իսպանական ինկվիզիցիան, մորիսկների և մարանների արտաքսումը և այլն)։

Նոր ժամանակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտական և տեխնոլոգիական լճացման ժամանակաշրջանը վերջին հաշվով բերեց իսպանական թագի նախկին հեղինակության կտրուկ անկմանը, 1898 թվականի մի շարք գաղութային հակամարտությունների հետևանքով ԱՄՆ-ից կրած ջախջախիչ պարտություններից հետո։ Որպես մխիթարություն մի շարք իսպանական շրջանակներում գաղափարներ ի հայտ եկան այն մասին, որ տեխնոլոգիաները և գիտությունը իրենց հյուսիսեվրոպական հասկացության մեջ վնասակար են Իսպանիայի և Իսպանական ժողովրդի համար, որոնց համար առաջնահերթ են համարվում մարդասիրական իդեալները, զգացմունքների հարուստ ներաշխարհը և հուզական ապրումները։ 1906-1912 թվականներին Միգել դե Ունամունոն արտասանեց իր փառահեղ հակագիտական արտահայտությունը`

¡Que inventen ellos!

«Թող նրանք (հյուսիսային եվրոպացիները) զբաղվեն գյուտարարությամբ (իսկ մենք կօգտվենք դրանցից)։»

Այժմեականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աստղադիտակներ ժամանակակից Իսպանիայում: Լա Պալմա

Ժամանակակից իսպանիայում տեխնոլոգիական գիտության նկատմամբ հետաքրքրությունը սկսեց վերակենդանանալ վերջին 50 տարիների ընթացքում, բայց դա ավելի շատ համաեվրոպական բնույթ էր կրում և առավելապես գտնվում է անգլո-ամերիկյան գիտական ստեղծագործական միջավայրի ազդեցության ներքո։ Կանաչ տեխնոլոգիաները համարվում են առավել հեռանկարային, հաշվի առնելով արևային և քամու էներգիաների մեծ ներուժը, որով այնքան հարուստ է այս երկիրը։

Վերջին տարիներին Իսպանիան բարձր արդյունքների է հասել ամբողջ աշխարհում, միջազգային գիտական վարկանիշով գրավելով իններորդ տեղը նոր հետազոտությունների քանակով։ 2008 թվականի ճգնաժամի պատճառով 21-րդ դարի երկրորդ տասնամյակում համաշխարհային շուկայում մրցակցության և գոյատևման նպատակով մի շարք ընկերություններ տեղափոխվեցին արտասահման, որն էլ հանգեցրեց գիտահետազոտական աշխատանքներում մասնավոր ներդրումների ավելացմանը։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Sánchez Ron, José Manuel: Cincel, martillo y piedra. Historia de la ciencia en España. Madrid, Taurus, 1999. López Ocón, Leoncio. Breve Historia de la ciencia española. Madrid: Alianza, 2003. ISBN 84-206-5626-7.
  2. Glick, Thomas F.; Eugenio Portela Marco y Víctor Navarro Brotóns: «La historia de la ciencia en España como realidad marginal en su organización y contexto social.»] Anthropos, 1982, Número 20, especial dedicado a José María López Piñero.