«1989 թվականի հեղափոխություններ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

13:45, 1 հունվարի 2021-ի տարբերակ

1989 թվականի հակակոմունիստական հեղափոխություններ, երբեմն անվանում են արևմտյան երկրներում «ժողովուրդների աշուն»^[1], 1989 թվականի աշնանը Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում իշխանափոխության ալիք։

Մի քանի ամսվա ընթացքում խորհրդային կոմունիստական վարչակարգերը փոխարինվեցին, ինչն Արևմուտքում այս հեղափոխություններն անվանում են 1848 թվականի «ժողովուրդների գարնան» կրկնօրինակում։ Կոմունիստական վարչակարգերի անկումը կապված էր ԽՍՀՄ-ում վերակառուցման հետ և սկսվեց Լեհաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունից, դրան հաջորդեցին զանգվածային բողոքի ակցիաներ, որոնք հանգեցրին ԳԴՀ-ում, Չեխոսլովակիայի Սոցիալիստական Հանրապետությունում և Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետությունում իշխանության փոփոխության, ինչպես նաև Հունգարիայի Ժողովրդական Հանրապետությունում տեղի ունեցան բարեփոխումներ, որոնք իրականացվում էին կոմունիստական իշխանությունների նախաձեռնությամբ: Իշխանափոխությունը տեղի է ունեցել ոչ բռնի ճանապարհով (բացի Ռումինիայից)։ Մ. Ս. Գորբաչովի իշխանության գալը 1985 թվականին հաղթանակ է բերել «Նոր մտածողության», «Համամարդկային արժեքների» և «Երկու համակարգերի խաղաղ գոյակցության» դոկտրինները։ 1987 թվականին հայտարարվել է «հրապարակայնության» քաղաքականություն, 1989 թվականին տեղի են ունեցել ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների առաջին մրցակցային ընտրությունները։ ԽՄԿԿ-ն փաստորեն հրաժարվել է լրատվամիջոցների գրաքննությունից, ընդդիմության ներկայացուցիչները սկսեցին հայտնվել ամսագրերում, թերթերում և խորհրդային հեռուստատեսությունում։ Քաղաքական ազատականացումը տեղի է ունեցել աճող տնտեսական ճգնաժամի և արևմտյան վարկերից խորհրդային ղեկավարության աճող կախվածության ֆոնին։

Արևելքից դեպի արևմուտք

Միխայիլ Գորբաչովի բարեփոխումները թերահավատորեն են ընդունվել կոմունիստական այնպիսի առաջնորդների կողմից, ինչպիսիք են Էրիխ Հոնեկերը (ԳԴՀ), Տոդոր Ժիվկովը (Բուլղարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն), Գուստավ Հուսակը (Չեխոսլովակիայի Սոցիալիստական Հանրապետություն): Միխայիլ Գորբաչովի այցը Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն 1989 թվականի մայիսի 15-ին բողոքի ակցիաներ է առաջացրել Տյանանմենի հրապարակում:

Դրա հետ մեկտեղ, Սառը պատերազմի ժամանակ Արևելյան Եվրոպայի երկրներն արդեն բարեփոխումների երեք փորձ են ձեռնարկել՝ Հունգարիան (1956 թվական, ճնշվել է խորհրդային զորքերի կողմից), Չեխոսլովակիան (1968 թվական, կանխվել է Խորհրդային բանակի և Վարշավայի պայմանագրի երկրների բանակների ներխուժմամբ), Լեհական Ժողովրդական Հանրապետությունը (1980 թվական, «Համերաշխություն» արհմիության ելույթներն ավարտվել են ռազմական դրության սահմանմամբ):

ԽՍՀՄ տարածքում փորձեր են ձեռնարկվել, մասնավորապես, Վրաստանում 1978 թվականի ցույցերի:

Խորհրդային ռազմական գործոնը բավական մեծ դեր էր խաղում կոմունիստական կառավարությունների կայունության գործում նաև այդ իրադարձություններից հետո, սակայն վերակազմավորման գործընթացների զարգացումից հետո ԽՍՀՄ-ը սկսեց աստիճանաբար հեռանալ «Բրեժնևի դոկտրինից», իսկ 1989 թվականի հոկտեմբերի 23-25-ը պաշտոնապես հայտարարեց իր արբանյակների դեմ ուժ կիրառելուց հրաժարվելու մասին։ Դա շրջադարձային կետ դարձավ խորհրդային արտաքին քաղաքականության մեջ:

ԽՍՀՄ նոր քաղաքականությունը ոչ պաշտոնապես արևմտյան երկրներում անվանվել է «Սինատրայի Դոկտրինա»^[2]:

Դիտվել է «ձնագնդի» էֆեկտը, ընդ որում՝ կախված չի եղել ժողովրդավարության համար բարենպաստ տնտեսական ու սոցիալական պայմանների առկայությունից, սակայն տեղի է ունեցել իրադարձությունների ընթացքի արագացում։ Այն բանից հետո, երբ 1989 թվականի օգոստոսին ԽՍՀՄ-ը հաշտվեց Լեհաստանում ոչ կոմունիստական ուժերի իշխանության գալու հետ, ժողովրդավարացման ալիքը ծածկեց սոցիալիստական ճամբարի երկրները մեկը մյուսի հետևից՝ Հունգարիան սեպտեմբերին, ԳԴՀ-ն հոկտեմբերին, Չեխոսլովակիան և Բուլղարիան նոյեմբերին և Ռումինիան դեկտեմբերին^[3]։ Հայտնի է դեպքերի տևողության պայմանական բանաձևը, որը ձևակերպել է անգլիացի քաղաքագետ Թիմոթի Գարտոն Էշան^[4]:

Լեհաստան

1981 թվականին Յարուզելյան ռազմական դրություն հայտարարելուց հետո «Սոլիդարնոստ» արհմիությունն իր գործունեությունն ապօրինի կերպով շարունակել է: Զգալի աջակցություն է ցուցաբերել Կաթոլիկ եկեղեցին։ Լեհաստանի հասարակական կարծիքի համար կարևոր դեր է խաղացել Հռոմի Պապ և սոցիալիստական պետության քաղաքացի Կարոլ Վոյտիլայի ընտրությունը (Հովհաննես Պողոս II, 1978 թվականի հոկտեմբերի 16)։

1988 թվականին «Համերաշխությունը» կարողացավ համազգային գործադուլ նախաձեռնել և ստիպել Վոյցեխ Յարուզելսկուն նստել բանակցությունների սեղանի շուրջ: 1989 թվականի մարտի 9-ին երկու կողմերը պայմանավորվում են խորհրդարանական բարեփոխումների շուրջ. լեհական խորհրդարանը դարձել է երկպալատ։ Սեյմը վերածվել է ստորին պալատի, վերին պալատը (Սենատը) ձևավորվել է ընտրությունների ընթացքում։

1989 թվականի ապրիլին «Համերաշխությունը» կրկին օրինականացվեց և մասնակցեց 1989 թվականի հունիսի 4-ի և 18-ի խորհրդարանական ընտրություններին: «Համերաշխության» թեկնածուները Սեյմում զբաղեցրել են 35 %-ը (65 %-ը եղել են լեհական Միացյալ աշխատավորական կուսակցությունը և մյուս միութենական կուսակցությունները՝ կլոր սեղանի համաձայնագրին-կառավարության և ընդդիմության միջև կնքված պայմանագրին համապատասխան)^[5]^[6]։ Ընտրությունների արդյունքները հարցականի տակ են դրել կոմունիստական ռեժիմի լեգիտիմությունը։ Կոմունիստական վերջին վարչապետ Չեսլավ Քիշչակն այդպես էլ չկարողացավ կառավարություն ձևավորել և հրաժարական տվեց նշանակումից մեկ ամիս անց։ Արդյունքում 1989 թվականի սեպտեմբերին կազմավորվել է առաջին ոչ կոմունիստական կառավարությունը, որը տարեվերջին ձեռնամուխ է եղել արմատական տնտեսական բարեփոխումների։ Յարուզելսկին նախագահ է մնացել մինչև 1990 թվականի դեկտեմբերը, երբ նրան փոխարինել է Լեխ Վալենսը։ Լեհաստանում քաղաքական կարգի տրանսֆորմացիան վերջնականապես ավարտվել է 1991 թվականի հոկտեմբերին, երբ լիովին ազատ ընտրությունների ժամանակ ձևավորվել է նոր խորհրդարան։

Հունգարիա

1988 թվականին պաշտոնանկ է արվել Հունգարիայի իշխող Սոցիալիստական աշխատավորական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Յանոշ Կադարը։ Նույն թվականին խորհրդարանը ընդունել է օրենքների «ժողովրդավարական փաթեթ»․ արհմիությունների բազմակարծությունը, հավաքների, կուսակցությունների և մամուլի ազատությունը, ընտրությունների մասին նոր օրենքը, Սահմանադրության արմատական վերանայումը և այլն։

1989 թվականի հունգարական «հեղափոխությունը» արմատապես տարբերվում էր Չեխոսլովակիայի, ԳԴՀ-ի և Ռումինիայի իրադարձություններից, որտեղ անցյալի հետ անջրպետը անսպասելի և դրամատիկ էր:Հունգարիայում նոր քաղաքական համակարգին անցնելը խաղաղ բանակցային գործընթացի արդյունք էր, որը երկրում ծավալվեց 1989 թվականի ամռանը, անցման մեխանիկան որոշվում էր իշխող կուսակցության ներսում տեղի ունեցած արմատական փոփոխություններով։ Այսպիսով, վարչապետ Միկլոշ Նեմետի գլխավորությամբ տեխնոկրատների առանցքային դիրքեր զբաղեցնող պրագմատիկները հրաժարվել են կոմունիստական դոգմերից և բացեիբաց գնացել են ժողովրդավարացման^[7]^[8]։

Ծանոթագրություններ

↑ См. использование термина Autumn of Nations в англоязычных публикациях, а также польского термина Jesień Ludów или Jesień Narodów в польскоязычных публикациях.
↑ Иностранная пресса:
↑ Хантингтон С. Третья волна. Демократизация в конце XX века. — М.: РОССПЭН, 2003.
↑ История антикоммунистических революций конца XX века: Центральная и Юго-Восточная Европа / Ответственный редактор Ю. С. Новопашин. — Наука, 2007.
↑ Александр Смоляр. Польские радикалы у власти. «Pro et Contra», Московский центр Карнеги, № 5-6, 2006
↑ Международный исторический журнал № 7, 2000 г. Н.Бухарин. Внутренние факторы польской революции 1989 г. Արխիվացված 2014-11-13 Wayback Machine
↑ Ласло Контлер История Венгрии. Тысячелетие в центре Европы. — М.: Весь мир, 2002. — С. 612.
↑ Дмитрий Травин, Отар Маргания Глава 6. Венгрия: Малые шаги больших перемен // Европейская модернизация. — АСТ, 2004.

[1] См. использование термина Autumn of Nations в англоязычных публикациях, а также польского термина Jesień Ludów или Jesień Narodów в польскоязычных публикациях.

[2] Иностранная пресса:

[3] Хантингтон С. Третья волна. Демократизация в конце XX века. — М.: РОССПЭН, 2003.

[main-4] История антикоммунистических революций конца XX века: Центральная и Юго-Восточная Европа / Ответственный редактор Ю. С. Новопашин. — Наука, 2007.

[Смоляр-5] Александр Смоляр. Польские радикалы у власти. «Pro et Contra», Московский центр Карнеги, № 5-6, 2006

[6] Международный исторический журнал № 7, 2000 г. Н.Бухарин. Внутренние факторы польской революции 1989 г. Արխիվացված 2014-11-13 Wayback Machine

[7] Ласло Контлер История Венгрии. Тысячелетие в центре Европы. — М.: Весь мир, 2002. — С. 612.

[8] Дмитрий Травин, Отар Маргания Глава 6. Венгрия: Малые шаги больших перемен // Европейская модернизация. — АСТ, 2004.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

@@ Տող 22. / Տող 22. @@
 թվականի ապրիլին «Համերաշխությունը» կրկին օրինականացվեց և մասնակցեց 1989 թվականի հունիսի 4-ի և 18-ի խորհրդարանական ընտրություններին: «Համերաշխության» թեկնածուները Սեյմում զբաղեցրել են 35 %-ը (65 %-ը եղել են լեհական Միացյալ աշխատավորական կուսակցությունը և մյուս միութենական կուսակցությունները՝ կլոր սեղանի համաձայնագրին-կառավարության և ընդդիմության միջև կնքված պայմանագրին համապատասխան)<ref name="Смоляр">[http://polit.ru/article/2007/02/13/smolyar/ Александр Смоляр. Польские радикалы у власти. «Pro et Contra», Московский центр Карнеги, № 5-6, 2006]</ref><ref>[http://historical-club.org.ua/vsesvitnya-istoriya/istoriya-polshhi/262-vnutrennie-faktory-polskoj-revolyucii-1989-g.html Международный исторический журнал № 7, 2000 г. Н.Бухарин. Внутренние факторы польской революции 1989 г.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141113011546/http://historical-club.org.ua/vsesvitnya-istoriya/istoriya-polshhi/262-vnutrennie-faktory-polskoj-revolyucii-1989-g.html |date=2014-11-13 }}</ref>։ Ընտրությունների արդյունքները հարցականի տակ են դրել կոմունիստական ռեժիմի լեգիտիմությունը։ Կոմունիստական վերջին վարչապետ Չեսլավ Քիշչակն այդպես էլ չկարողացավ կառավարություն ձևավորել և հրաժարական տվեց նշանակումից մեկ ամիս անց։ Արդյունքում 1989 թվականի սեպտեմբերին կազմավորվել է առաջին ոչ կոմունիստական կառավարությունը, որը տարեվերջին ձեռնամուխ է եղել արմատական տնտեսական բարեփոխումների։ Յարուզելսկին նախագահ է մնացել մինչև 1990 թվականի դեկտեմբերը, երբ նրան փոխարինել է [[Լեխ Վալենս]]ը։ Լեհաստանում քաղաքական կարգի տրանսֆորմացիան վերջնականապես ավարտվել է 1991 թվականի հոկտեմբերին, երբ լիովին ազատ ընտրությունների ժամանակ ձևավորվել է նոր խորհրդարան։
+=== Հունգարիա ===
+թվականին պաշտոնանկ է արվել Հունգարիայի իշխող Սոցիալիստական աշխատավորական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Յանոշ Կադարը։ Նույն թվականին խորհրդարանը ընդունել է օրենքների «ժողովրդավարական փաթեթ»․ արհմիությունների բազմակարծությունը, հավաքների, կուսակցությունների և մամուլի ազատությունը, ընտրությունների մասին նոր օրենքը, Սահմանադրության արմատական վերանայումը և այլն։
+[[Պատկեր:Proclamation_of_the_Republic_of_Hungary.jpg|մինի|Հունգարիայի Հանրապետության հռչակումը, 1989 թվականի հոկտեմբերի 23]]
+թվականի հունգարական «հեղափոխությունը» արմատապես տարբերվում էր Չեխոսլովակիայի, ԳԴՀ-ի և Ռումինիայի իրադարձություններից, որտեղ անցյալի հետ անջրպետը անսպասելի և դրամատիկ էր:Հունգարիայում նոր քաղաքական համակարգին անցնելը խաղաղ բանակցային գործընթացի արդյունք էր, որը երկրում ծավալվեց 1989 թվականի ամռանը, անցման մեխանիկան որոշվում էր իշխող կուսակցության ներսում տեղի ունեցած արմատական փոփոխություններով։ Այսպիսով, վարչապետ Միկլոշ Նեմետի գլխավորությամբ տեխնոկրատների առանցքային դիրքեր զբաղեցնող պրագմատիկները հրաժարվել են կոմունիստական դոգմերից և բացեիբաց գնացել են ժողովրդավարացման<ref>{{книга|автор=Ласло Контлер|заглавие=История Венгрии. Тысячелетие в центре Европы|место=М.|издательство=Весь мир|год=2002|страницы=612}}</ref><ref>{{книга|автор=[[Травин, Дмитрий Яковлевич|Дмитрий Травин]], Отар Маргания|часть=Глава 6. Венгрия: Малые шаги больших перемен|заглавие=Европейская модернизация|издательство=АСТ|год=2004}}</ref>։
 == Ծանոթագրություններ ==