«Պանթյուրքիզմ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

13:16, 6 Հուլիսի 2020-ի տարբերակ

Անկախ պետություններ և կազմավորումներ, որտեղ թյուրքական խմբին պատկանող լեզուն ունի պաշտոնական կարգավիճակ

Պանթյուրքիզմ (Համաթյուրքականություն) (թուրքերեն՝ Türkçülük), մշակութային և դիվանագիտական հոսանք,գաղափարախոսություն, որն ի հայտ եկավ XIX դարի երկրորդ կեսում^[1]՝ 1880-ական թվականներին, Ադրբեջանի թյուրքական մտավորականների շրջանում (այն ժամանակ ՝ Ռուսական կայսրության մի մաս) և Օսմանյան կայսրությունում (ժամանակակից Թուրքիա): Այն տարածված է թյուրքական ազգերով բնակեցված պետութույուններում և որի հիմքն է իրենց էթնիկ, մշակութային և լեզվային ընդհանրության հիման վրա ստեղծել դիվանագիտական համախմբում։ Պանթյուրքիզմը շարժում է, որի նպատակը բոլոր թյուրքական ժողովուրդների մշակութային և քաղաքական միավորումն էր^[2]^[3]^[4]^[5]^[6]։ Թուրանիզմը սերտորեն կապված շարժում է, բայց ավելի ընդհանուր տերմին է, քան թյուրքականությունը, քանի որ թյուրքականությունը վերաբերում է միայն թուրք ժողովրդին: Այնուամենայնիվ, թյուրքական գաղափարախոսությամբ զբաղվող հետազոտողներն ու քաղաքական գործիչները այս տերմինները օգտագործել են որպես հոմանիշներ շատ աղբյուրներում և գրականության աշխատություններում^[7]։ Թեև թյուրքական ժողովուրդներից շատերը կիսում են պատմական, մշակութային և լեզվական արմատներ, պանթուրքական քաղաքական շարժման վերելքը 19-րդ և 20-րդ դարերի երևույթ է^[8]։ Դա մասամբ պատասխանն էր Եվրոպայում պանսլավիզմի և պանգերմանականության զարգացմանը և ազդեց պանիրանականության վրա Ասիայում: Զիյա Գյոկալպը սահմանեց պանթուրքիզմը որպես մշակութային, ակադեմիական, փիլիսոփայական^[9] և քաղաքական^[10] հայեցակարգ, որը պաշտպանում է թյուրք ժողովուրդների միասնությունը:

Հետազոտական գրականության մեջ «պանթյուրքիզմ» տերմինը օգտագործվում է թուրքալեզու ժողովուրդների քաղաքական, մշակութային և էթնիկ միասնության գաղափարները նկարագրելու համար։ Թուրանիզմը Պանթյուրքիզմին սերտորեն կապված շարժում է, բայց ավելի լայն հասկացություն է, քանի որ Թուրքիզմը վերաբերում է միայն թյուրքական ժողովուրդներին։

Անվանում

Հետազոտական գրականության մեջ «պանթուրքիզմը» օգտագործվում է բոլոր թյուրքախոս ժողովրդի քաղաքական, մշակութային և էթնիկական միասնությունը նկարագրելու համար: «Թյուրքիզմը» սկսեց գործածվել «պան» նախածանցով (հունարենից πᾶν ,պան = ամբողջ):^[11]

Փաստաբանները վերջինիս օգտագործում են որպես համեմատություն, քանի որ «թյուրքական»-ը ավելի շատ լեզվական և մշակութային տարբերակում է, քան ռասայական կամ էթնիկական նկարագրություն: Սա տարբերակում է այն «թուրքերենից», որը էթնիկ տերմին է, և նկարագրում է հիմնականում Թուրքիայում բնակվող մարդկանց: Պանթուրքական գաղափարները և վերամիավորման շարժումները սկսեցին տարածվել Կենտրոնական Ասիայի և թյուրքական այլ երկրներում Խորհրդային Միության փլուզումից ի վեր:

Պատմություն

Demonstration with flags — Պանթուրքական հանրահավաքը Ստամբուլում, 2009թ Մարտ

1804-ին թաթար աստվածաբան Ղաբդենազիր Քուրսավին գրել է տրակտատ, որը կոչ է անում իսլամի արդիականացումը: Քուրսավին ջադիդ էր (արաբերեն ջադիդ ՝ «նոր»): Ջադիդները խրախուսում էին քննադատական մտածողությունը, աջակցելով կրթությանը և սեռերի հավասարությանը և պահպանում հանդուրժողականություն այլ հավատքների, թյուրքական մշակութային միասնության և Եվրոպայի մշակութային ժառանգության բաց լինելու համար:^[12] Ջադիդական շարժումը հիմնադրվել է 1843 թվականին Կազանում: Դրա նպատակը կիսաշրջանային աշխարհայնացումն ու կրթական բարեփոխումն էր, թուրքերի ազգային (ոչ կրոնական) ինքնության հետ մեկտեղ: Դրանից առաջ նրանք Ռուսաստանի կայսրության մուսուլմանական հպատակներ էին, ինչը պահպանվեց մինչև վերջինիս կործանումը^[13]։

1907-ից հետո թյուրքական միասնության շատ կողմնակիցներ գաղթեցին Օսմանյան կայսրություն:

Կահիրեում գտնվող Türk թերթը հրատարակվել է Օսմանյան կայսրության աքսորյալների կողմից 1876 թվականի սահմանադրության դադարեցումից և լիբերալ մտավորականների հետապնդումից հետո: Առաջին հրատարակությունն էր, որ օգտագործեց էթնիկական նշանակումը որպես վերնագիր^[14]: Յուսուֆ Աքչուրան 1904 թ.-ին անանուն հրատարակեց «Քաղաքականության երեք տեսակ»-ը (Üç tarz-ı siyaset) ՝ պանթուրքական ազգայնամոլության ամենավաղ դրսևորումը.^[14] Աքչուրան պնդում էր, որ օսմանցիների կողմից հովանավորվող գերխորհրդարանական միությունը անիրատեսական էր: Համաիսլամական մոդելը առավելություններ ուներ, բայց մահմեդական բնակչությունը գտնվում էր գաղութային տիրապետության տակ, որը դեմ էր միավորմանը: Նա եզրակացրեց, որ էթնիկ թուրք ժողովուրդը կպահանջի ազգային ինքնության զարգացում; պանթուրքական կայսրությունը կհեռանա Բալկաններից և Արևելյան Եվրոպայից դեպի Կենտրոնական Ասիա: «Քաղաքականության երեք տեսակ» առաջին հրատարակությունը բացասական արձագանք ունեցավ, բայց այն ավելի ազդեցիկ դարձավ 1911 թվականին Ստամբուլում իր երրորդ հրապարակմամբ: Օսմանյան կայսրությունը զիջել էր իր աֆրիկյան տարածքը Իտալիային և շուտով կկորցներ Բալկանները, իսկ պանթուրքական ազգայնականությունը դարձավ առավել իրագործելի (և հանրաճանաչ) քաղաքական ռազմավարություն:

1908-ին Օսմանյան Թուրքիայում իշխանության եկավ Միություն և առաջընթաց կուսակցությունը, և կայսրությունն ընդունեց ազգայնական գաղափարախոսություն: Սա հակադրվում է 16-րդ դարում իր հիմնականում մահմեդական գաղափարախոսությանը, է , երբ սուլթանը իր մուսուլմանական հողերի խալիֆն էր: Պանթուրքիզմին հարող առաջնորդները փախան Ռուսաստանից Ստամբուլ, որտեղ առաջացավ ուժեղ պանթուրքական շարժում. թուրքական պանթուրքական շարժումը վերածվեց խալիֆայության ազգայնական, էթնիկ ուղղվածությամբ պետության փոխարինման: Օսմանյան կայսրության անկումից հետո իր բազմամշակութային և բազմազգ բնակչությամբ, երիտթուրքերի ազգայնամոլության ազդեցության տակ, ոմանք փորձեցին կայսրությունը փոխարինել թուրքական հանրապետության: Այնպիսի առաջնորդներ, ինչպիսիք են Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը, խոստովանեցին, որ նման նպատակը անհնար է ՝ պանթուրքական իդեալիզմը փոխարինելով ազգայնականությամբ, որը միտված էր անատոլիական կորիզը պահպանելուն:

Türk Yurdu Dergisi-ը (Թուրքական հայրենիքի ամսագիր) հիմնադրվել է 1911 թվականին Աքչուրայի կողմից: Սա ժամանակի ամենակարևոր թյուրքական հրատարակությունն էր, «որում Ռուսաստանում թուրքերի այլ աքսորյալների հետ միասին [Աքչուրան] փորձեց գիտակցություն ներշնչել աշխարհի բոլոր թյուրքական ժողովուրդների մշակութային միասնության մասին»^[14]:

Պանթուրքիզմի զգալի վաղ դրսևորողն էր Էնվեր փաշան (1881–1922), Օսմանյան պատերազմի նախարար և Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ գլխավոր հրամանատարի պաշտոնակատար: Նա հետագայում դարձավ «Բասմաչի» շարժման (1916–1934) առաջնորդ ՝ ընդդեմ Ռուսաստանի և Խորհրդային իշխանությունը Կենտրոնական Ասիայում: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստները կազմակերպեցին Թուրքեստանի լեգեոն, որը բաղկացած էր հիմնականում զինվորներից, որոնք պատերազմից հետո հույս ունեին զարգացնել Կենտրոնական Ասիայի անկախ պետություն: Գերմանական ինտրիգը պտուղ չտվեց^[7]

Պանթուրքիզմի նկատմամբ հետաքրքրությունը նվազեց, 1923 թվականին Թուրքիայի հանրապետության հիմնադրմամբ `Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի ղեկավարությամբ, իսկ Աթաթուրքը, ընդհանուր առմամբ, Զիա Գյուքալպին գերադասեց Էնվեր փաշայից^[15]^[16]: Պանթուրքիստական շարժումները որոշակի թափ ստացան 1940-ական թվականներին ՝ շնորհիվ նացիստական Գերմանիայի աջակցության, որը պատերազմի ընթացքում փորձում էր լծել պանթուրքիզմը ՝ ռուսական ազդեցությունը խարխլելու և Կենտրոնական Ասիայի ռեսուրսներին հասնելու համար^[17]: Այս ժամանակահատվածում որոշ շրջանակներում նացիստական քարոզչությունը ազդել էր Պանթուրքական և հակասովետական գաղափարախոսության զարգացման վրա ^[18]^[19]:Որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ Նիհալ Ացըզը պաշտպանել է նացիստական ուսմունքը և ընդունել Հիտլերի ոճի սանրվածք և բեղեր:^[20] Ալփարսլան Թյուրկեսը ՝ առաջատար պանթուրքիստ, պատերազմի ժամանակ զբաղեցրեց պրոհիտլերական դիրք^[21] և զարգացրեց սերտ կապեր Գերմանիայում նացիստական առաջնորդների հետ^[22]: Եվրոպայում մի քանի պանթուրքական խմբավորումներ, ըստ երևույթին, կապեր էին ունեցել նացիստական Գերմանիայի (կամ նրա կողմնակիցների) հետ պատերազմի սկզբում, եթե ոչ ավելի շուտ^[17]: Ռումինիայում գտնվող թուրք-թաթարները համագործակցում էին ռումինական ֆաշիստական կազմակերպության երկաթե պահակախմբի հետ^[17]: Թեև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Թուրքիայի կառավարության արխիվները չեն հրապարակվել, սակայն կապի մակարդակը կարելի է պարզել գերմանական արխիվներից^[17]: 1941-ի հունվարի 18-ին Անկարայում ստորագրվեց տասնամյա թուրք-գերմանական բարեկամության պայմանագիր:^[17] 1941-ի երկրորդ կեսին և 1942-ի առաջին ամիսներին պաշտոնական և կիսապաշտոնական հանդիպումներ են տեղի ունեցել Գերմանիայի դեսպան Ֆրանց ֆոն Պապենի և գերմանացի այլ պաշտոնյաների և թուրք պաշտոնյաների, այդ թվում ՝ գեներալ Հ. Էրկիլտի (թաթարական ծագմամբ և պանթուրքական լրագրերի աջակից) ^[17] ,գեներալ Ալի Ֆուադ Էրդեմի և Էնվեր փաշայի եղբայր `Նուրի փաշայի միջև^[17]:

Այս ընթացքում կառավարությունը պանթուրիստներին չի աջակցել և 1944 թ. Մայիսի 19-ին Իսմեթ Աննինին ելույթ է ունեցել ՝ դատապարտելով պանթուրքիզմը, համարելով «վերջին ժամանակների վտանգավոր և հիվանդագին դրսևորում»,շարունակելով , որ Թուրքիայի հանրապետությունը «թշնամական ջանքերի է բախվում» հանրապետության գոյությունը պահելու համար «և այս գաղափարների կողմնակիցները « կբերեն միայն դժվարություն և աղետ »: Նիհալ Ացիզը և պանթուրքիստական մյուս նշանավոր առաջնորդները դատապարտվել և բանտարկվել են կառավարության դեմ դավադրություն կատարելու համար: Զեքի Վելիդի Տողանը դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկության և 4 տարվա ներքին աքսորի, Ռեհա Օյուզ Թյուրքանը ստացել է 2 տարի, իսկ Նիհալ Ացիզը ստացել է չորս տարվա ազատազրկում և 3 տարի աքսորյալ պատիժ: Մյուսները դատապարտված էին մի քանի ամսից մինչև մեկ տարվա ավելի մեղմ պատիժների^[23]: Բայց ամբաստանյալները բողոքարկել են դատապարտումները, և 1945-ի հոկտեմբերին վճռաբեկ զինվորական դատարանը վերացրել է բոլոր դատապարտյալների պատժամիջոցները^[24]:

Մինչ Էրկիլը քննարկում էր ռազմական պայմանագրերը, Նուրի փաշան գերմանացիներին պատմեց անկախ պետություններ ստեղծելու իր ծրագրի մասին, որոնք կլինեն Թուրքիայի դաշնակիցներ (ոչ թե արբանյակներ) : Այս պետությունները կազմավորվելու են Ղրիմի, Ադրբեջանի, Կենտրոնական Ասիայի, Իրանի հյուսիս-արևմուտքում և Իրաքի հյուսիս-արևելքում գտնվող թյուրքալեզու բնակչությունից: Նուրի փաշան առաջարկել է օժանդակել քարոզչական գործողություններին այս նպատակով: Այնուամենայնիվ, Թուրքիան վախենում էր նաև ԽՍՀՄ-ում գտնվող թյուրքական փոքրամասնությունների համար և ֆոն Պապենին ասաց, որ չի կարող միանալ Գերմանիային, քանի դեռ ԽՍՀՄ-ը չի փլուզվել: Հնարավոր է, որ Թուրքիայի կառավարությունը վրդովված էր խորհրդային ուժի պատճառով, որը երկիրը զերծ էր պահում պատերազմից: Ավելի քիչ պաշտոնական մակարդակի վրա Խորհրդային Միությունից թյուրքգաղթականները վճռորոշ դեր խաղացին Թուրքիայի և Գերմանիայի միջև բանակցությունների և շփումների մեջ. նրանց թվում էին այնպիսի պանթուրքական նշանավոր ակտիվիստներ, ինչպիսիք են Զեքի Վելիդի Թողանը, Մամմեդ Ամին Ռասուլզադեն, Միրզա Բալան, Ահմեթ Կաֆերօղլուն, Սայիդ Շամիլը և Այազ Իշաքին: Թուրք-թաթարական և կովկասյան շրջաններում գտնվող թյուրքախոսների մի քանի թաթարական զորամասեր, որոնք ռազմագերիներ էին, միացել էին ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմին, ընդհանուր առմամբ պայքարում էին որպես պարտիզաններ `անկախության և պան-թուրքական միության հույսով: Այն ստորաբաժանումները, որոնք ամրապնդվել էին, կազմում էին մի քանի հարյուր հազար: Կառավարության մակարդակով զգուշավոր մոտեցում ցուցաբերվեց, բայց պանթուրքիստական խմբերը վրդովվեցին թուրքական անգործությունից և նրանց կարծիքով դա պանթուրքիզմի նպատակներին հասնելու ոսկե հնարավորության վատնում էր:^[17]

20-րդ դարի վերջին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո թյուրքական ժողովուրդներն ավելի անկախ էին բիզնեսի և քաղաքականության մեջ.

Բոլոր թուրքերի նպատակը միավորվելն է թյուրքական սահմանների ներքո: Պատմությունն այսօր մեզ տալիս է վերջին հնարավորությունը: Որպեսզի իսլամական աշխարհը չդատապարտվի հավերժ մասնատման, անհրաժեշտ է, որ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ արշավը թույլ չտալ,որ տապալվի: Իրականում առաջ ենք տանում այն կետը, որը վերաբերում է ադրբեջանական շրջանակներին, որ քարոզարշավը պետք է ընթանա ավելի վճռական և խստորեն.^[25]

Պանթուրքական շարժումները և կազմակերպությունները կենտրոնանում են ինքնիշխան թյուրքական պետությունների տնտեսական ինտեգրման վրա և հույս ունեն ստեղծել Եվրամիության նման տնտեսական և քաղաքական միություն:

Ծանոթագրություններ

↑ Pan-Turkism — Britannica Online Encyclopedia
↑ Fishman, Joshua; Garcia, Ofelia (2011). Handbook of Language and Ethnic Identity: The Success-Failure Continuum in Language and Ethnic Identity Efforts. Vol. 2. Oxford University Press. էջ 269. ISBN 978-0-19-539245-6. «It is commonly acknowledged that pan-Turkism, the movement aiming at the political and/or cultural unification of all Turkic peoples, emerged among Turkic intellectuals of Russia as a liberal-cultural movement in the 1880s.»
↑ «Pan-Turkism». Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. 2009. Վերցված է 19 Jul 2009-ին. «Political movement of the late 19th and early 20th centuries, which had as its goal the political union of all Turkish-speaking peoples in the Ottoman Empire, Russia, China, Iran, and Afghanistan.»
↑ Landau, Jacob (1995). Pan-Turkism: From Irredentism To Cooperation. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20960-3.
↑ Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974.
↑ Robert F. Melson, "The Armenian Genocide" in Kevin Reilly (Editor), Stephen Kaufman (Editor), Angela Bodino (Editor) "Racism: A Global Reader (Sources and Studies in World History)", M.E. Sharpe (January 2003). pg 278:"Concluding that their liberal experiment had been a failure, CUP leaders turned to Pan-Turkism, a xenophobic and chauvinistic brand of nationalism that sought to create a new empire based on Islam and Turkish ethnicity."
↑ ^7,0 ^7,1 Iskander Gilyazov, "Пантюрκизм, Пантуранизм и Германия Արխիվացված 2006-10-04 Wayback Machine", magazine "Татарстан" No 5-6, 1995.
↑ «Pan-Turkism». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2 April 2016-ին.
↑ Gökalp, Ziya; Devereaux, Robert (1968). The Principles of Turkism. E. J. Brill. էջ 125. «Turkism is not a political party but a scientific, philosophic and aesthetic school of thought.»
↑ Kieser, Hans-Lukas (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities. I. B. Tauris. էջ 19. ISBN 978-1-84511-141-0.
↑ Mansur Hasanov, Academician of Academy of Sciences of Tatarstan Republic, "Великий реформатор", in magazine "Республика Татарстан" № 96–97 (24393-24394), 17 May 2001.
↑ Rafael Khakimov, "Taklid and Ijtihad Արխիվացված 2007-02-10 Wayback Machine", Russia in Global Affairs, Dec. 2003.
↑ N.N., "Полтора Века Пантюрκизма в Турции", magazine "Панорама".
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 Modernism: The Creation of Nation States. էջ 218. Վերցված է 13 August 2014-ին.
↑ Pan Turkism, Encyclopedia Britannica.
↑ Eligur, Banu (2010). The Mobilization of Political Islam in Turkey. էջ 41.
↑ ^17,0 ^17,1 ^17,2 ^17,3 ^17,4 ^17,5 ^17,6 ^17,7 Jacob M. Landau. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. India University Press, 1995. 2nd Edition. pp 112–114.
↑ Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974. pg 194: "In the course of the Second World War, various circles in Turkey absorbed Nazi propaganda; these were pro-German and admired Nazism, which they grasped as a doctrine of warlike dynamism and a source of national inspiration, on which they could base their pan-Turkic and anti-Soviet ideology"
↑ John M. VanderLippe , "The politics of Turkish democracy", SUNY Press, 2005. "A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and mustache, and advocated racist Nazi doctrines"
↑ John M. VanderLippe, The Politics of Turkish Democracy: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950, (State University of New York Press, 2005), 108;"A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and moustache, and advocated Nazi racist doctrines."
↑ Peter Davies, Derek Lynch, "The Routledge Companion to Fascism and the Far Right", Routledge, 2002. pg 244: "Alparslan Türkeş: Leader of a Turkish neo-fascist movement, Nationalist Action Party(MHP). During the war he took a pro-Hitler position and was imprisoned after a 1960 coup attempt against his country's ruler.
↑ Berch Berberoglu, " Turkey in crisis: from state capitalism to neocolonialism", Zed, 1982. 2nd edition. pg 125: "Turkes established close ties with Nazi leaders in Germany in 1945 "
↑ VanderLippe, John M. (2012-02-01). Politics of Turkish Democracy, The: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950 (անգլերեն). SUNY Press. էջ 109. ISBN 9780791483374.
↑ Landau, Jacob M.; Landau, Gersten Professor of Political Science Jacob M.; Landau, Yaʻaqov M. (1995). Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation (անգլերեն). Indiana University Press. էջեր 117–118. ISBN 978-0-253-32869-4.
↑ Karabekir, Istiklâl Harbimiz/n.2/, p. 631

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Պանթյուրքիզմ» հոդվածին։

[1] Pan-Turkism — Britannica Online Encyclopedia

[fishman-2] Fishman, Joshua; Garcia, Ofelia (2011). Handbook of Language and Ethnic Identity: The Success-Failure Continuum in Language and Ethnic Identity Efforts. Vol. 2. Oxford University Press. էջ 269. ISBN 978-0-19-539245-6. «It is commonly acknowledged that pan-Turkism, the movement aiming at the political and/or cultural unification of all Turkic peoples, emerged among Turkic intellectuals of Russia as a liberal-cultural movement in the 1880s.»

[3] «Pan-Turkism». Encyclopædia Britannica Online. Encyclopædia Britannica. 2009. Վերցված է 19 Jul 2009-ին. «Political movement of the late 19th and early 20th centuries, which had as its goal the political union of all Turkish-speaking peoples in the Ottoman Empire, Russia, China, Iran, and Afghanistan.»

[landau-4] Landau, Jacob (1995). Pan-Turkism: From Irredentism To Cooperation. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-20960-3.

[LandauRadicalPolitics-5] Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974.

[6] Robert F. Melson, "The Armenian Genocide" in Kevin Reilly (Editor), Stephen Kaufman (Editor), Angela Bodino (Editor) "Racism: A Global Reader (Sources and Studies in World History)", M.E. Sharpe (January 2003). pg 278:"Concluding that their liberal experiment had been a failure, CUP leaders turned to Pan-Turkism, a xenophobic and chauvinistic brand of nationalism that sought to create a new empire based on Islam and Turkish ethnicity."

[Gilyazov-7] 7,0 ^7,1 Iskander Gilyazov, "Пантюрκизм, Пантуранизм и Германия Արխիվացված 2006-10-04 Wayback Machine", magazine "Татарстан" No 5-6, 1995.

[8] «Pan-Turkism». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2 April 2016-ին.

[gökalp-9] Gökalp, Ziya; Devereaux, Robert (1968). The Principles of Turkism. E. J. Brill. էջ 125. «Turkism is not a political party but a scientific, philosophic and aesthetic school of thought.»

[10] Kieser, Hans-Lukas (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities. I. B. Tauris. էջ 19. ISBN 978-1-84511-141-0.

[11] Mansur Hasanov, Academician of Academy of Sciences of Tatarstan Republic, "Великий реформатор", in magazine "Республика Татарстан" № 96–97 (24393-24394), 17 May 2001.

[Khakimov-12] Rafael Khakimov, "Taklid and Ijtihad Արխիվացված 2007-02-10 Wayback Machine", Russia in Global Affairs, Dec. 2003.

[NN-13] N.N., "Полтора Века Пантюрκизма в Турции", magazine "Панорама".

[Modernism:_The_Creation_of_Nation_States-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 Modernism: The Creation of Nation States. էջ 218. Վերցված է 13 August 2014-ին.

[15] Pan Turkism, Encyclopedia Britannica.

[16] Eligur, Banu (2010). The Mobilization of Political Islam in Turkey. էջ 41.

[LandauN-17] 17,0 ^17,1 ^17,2 ^17,3 ^17,4 ^17,5 ^17,6 ^17,7 Jacob M. Landau. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. India University Press, 1995. 2nd Edition. pp 112–114.

[18] Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974. pg 194: "In the course of the Second World War, various circles in Turkey absorbed Nazi propaganda; these were pro-German and admired Nazism, which they grasped as a doctrine of warlike dynamism and a source of national inspiration, on which they could base their pan-Turkic and anti-Soviet ideology"

[19] John M. VanderLippe , "The politics of Turkish democracy", SUNY Press, 2005. "A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and mustache, and advocated racist Nazi doctrines"

[20] John M. VanderLippe, The Politics of Turkish Democracy: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950, (State University of New York Press, 2005), 108;"A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and moustache, and advocated Nazi racist doctrines."

[21] Peter Davies, Derek Lynch, "The Routledge Companion to Fascism and the Far Right", Routledge, 2002. pg 244: "Alparslan Türkeş: Leader of a Turkish neo-fascist movement, Nationalist Action Party(MHP). During the war he took a pro-Hitler position and was imprisoned after a 1960 coup attempt against his country's ruler.

[22] Berch Berberoglu, " Turkey in crisis: from state capitalism to neocolonialism", Zed, 1982. 2nd edition. pg 125: "Turkes established close ties with Nazi leaders in Germany in 1945 "

[23] VanderLippe, John M. (2012-02-01). Politics of Turkish Democracy, The: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950 (անգլերեն). SUNY Press. էջ 109. ISBN 9780791483374.

[24] Landau, Jacob M.; Landau, Gersten Professor of Political Science Jacob M.; Landau, Yaʻaqov M. (1995). Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation (անգլերեն). Indiana University Press. էջեր 117–118. ISBN 978-0-253-32869-4.

[25] Karabekir, Istiklâl Harbimiz/n.2/, p. 631

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

@@ Տող 14. / Տող 14. @@
 [[Պատկեր:PanTurkishRally.JPG|alt=Demonstration with flags|մինի|Պանթուրքական հանրահավաքը Ստամբուլում, 2009թ Մարտ]]
 -ին թաթար աստվածաբան Ղաբդենազիր Քուրսավին գրել է տրակտատ, որը կոչ է անում [[Իսլամ|իսլամի]] արդիականացումը: Քուրսավին ջադիդ էր (արաբերեն ջադիդ ՝ «նոր»): [[Ջադիդականություն|Ջադիդները]] խրախուսում էին քննադատական մտածողությունը, աջակցելով կրթությանը և սեռերի հավասարությանը և պահպանում հանդուրժողականություն այլ հավատքների, թյուրքական մշակութային միասնության և Եվրոպայի մշակութային ժառանգության բաց լինելու համար:<ref name="Khakimov">Rafael Khakimov, "[http://eng.globalaffairs.ru/region-ecology/numbers/5/504.html Taklid and Ijtihad] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070210221350/http://eng.globalaffairs.ru/region-ecology/numbers/5/504.html|date=2007-02-10}}", ''Russia in Global Affairs'', Dec. 2003.</ref> Ջադիդական շարժումը հիմնադրվել է 1843 թվականին [[Կազան|Կազանում]]: Դրա նպատակը կիսաշրջանային աշխարհայնացումն ու կրթական բարեփոխումն էր, թուրքերի ազգային (ոչ կրոնական) ինքնության հետ մեկտեղ: Դրանից առաջ նրանք Ռուսաստանի կայսրության մուսուլմանական հպատակներ էին, ինչը պահպանվեց մինչև վերջինիս կործանումը<ref name="NN">N.N., "[http://www.panorama.ru/gazeta/p35_turk.html Полтора Века Пантюрκизма в Турции]", magazine "Панорама".</ref>։
+-ից հետո թյուրքական միասնության շատ կողմնակիցներ գաղթեցին Օսմանյան կայսրություն:
+[[Կահիրե|Կահիրեում]] գտնվող Türk  թերթը հրատարակվել է Օսմանյան կայսրության աքսորյալների կողմից 1876 թվականի սահմանադրության դադարեցումից և լիբերալ մտավորականների հետապնդումից հետո: Առաջին հրատարակությունն էր, որ օգտագործեց էթնիկական նշանակումը որպես վերնագիր<ref name="Modernism: The Creation of Nation States">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=8j-Uemo6SfoC&lpg=PA111&dq=Turkification-Islamization-Modernization&pg=PA218#v=onepage&q=yurdu&f=false|title=Modernism: The Creation of Nation States|page=218|accessdate=13 August 2014}}</ref>: Յուսուֆ Աքչուրան 1904 թ.-ին անանուն հրատարակեց «Քաղաքականության երեք տեսակ»-ը (Üç tarz-ı siyaset) ՝ պանթուրքական ազգայնամոլության ամենավաղ դրսևորումը.<ref name="Modernism: The Creation of Nation States" /> Աքչուրան պնդում էր, որ օսմանցիների կողմից հովանավորվող գերխորհրդարանական միությունը անիրատեսական էր: Համաիսլամական մոդելը առավելություններ ուներ, բայց մահմեդական բնակչությունը գտնվում էր գաղութային տիրապետության տակ, որը դեմ էր միավորմանը: Նա եզրակացրեց, որ էթնիկ թուրք ժողովուրդը կպահանջի ազգային ինքնության զարգացում; պանթուրքական կայսրությունը կհեռանա Բալկաններից և Արևելյան Եվրոպայից դեպի Կենտրոնական Ասիա: «Քաղաքականության երեք տեսակ» առաջին հրատարակությունը բացասական արձագանք ունեցավ, բայց այն ավելի ազդեցիկ դարձավ 1911 թվականին [[Ստամբուլ|Ստամբուլում]] իր երրորդ հրապարակմամբ: Օսմանյան կայսրությունը զիջել էր իր աֆրիկյան տարածքը [[Իտալիա|Իտալիային]] և շուտով կկորցներ [[Բալկանյան թերակղզի|Բալկանները]], իսկ պանթուրքական ազգայնականությունը դարձավ առավել իրագործելի (և հանրաճանաչ) քաղաքական ռազմավարություն:
+-ին Օսմանյան Թուրքիայում իշխանության եկավ Միություն և առաջընթաց կուսակցությունը, և կայսրությունն ընդունեց ազգայնական գաղափարախոսություն: Սա հակադրվում է 16-րդ դարում իր հիմնականում մահմեդական գաղափարախոսությանը, է , երբ սուլթանը իր մուսուլմանական հողերի խալիֆն էր: Պանթուրքիզմին հարող առաջնորդները փախան Ռուսաստանից Ստամբուլ, որտեղ առաջացավ ուժեղ պանթուրքական շարժում. թուրքական պանթուրքական շարժումը վերածվեց խալիֆայության ազգայնական, էթնիկ ուղղվածությամբ պետության փոխարինման: Օսմանյան կայսրության անկումից հետո իր բազմամշակութային և բազմազգ բնակչությամբ, երիտթուրքերի ազգայնամոլության ազդեցության տակ, ոմանք փորձեցին կայսրությունը փոխարինել թուրքական հանրապետության: Այնպիսի առաջնորդներ, ինչպիսիք են [[Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը]], խոստովանեցին, որ նման նպատակը անհնար է ՝ պանթուրքական իդեալիզմը փոխարինելով ազգայնականությամբ, որը միտված էր անատոլիական կորիզը պահպանելուն:
+Türk Yurdu Dergisi-ը (Թուրքական հայրենիքի ամսագիր) հիմնադրվել է 1911 թվականին Աքչուրայի կողմից: Սա ժամանակի ամենակարևոր թյուրքական հրատարակությունն էր, «որում Ռուսաստանում թուրքերի այլ աքսորյալների հետ միասին [Աքչուրան] փորձեց գիտակցություն ներշնչել աշխարհի բոլոր թյուրքական ժողովուրդների մշակութային միասնության մասին»<ref name="Modernism: The Creation of Nation States" />:
+Պանթուրքիզմի զգալի վաղ դրսևորողն էր [[Էնվեր փաշա|Էնվեր փաշան]] (1881–1922), Օսմանյան պատերազմի նախարար և [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին աշխարհամարտ]]<nowiki/>ի ժամանակ գլխավոր հրամանատարի պաշտոնակատար: Նա հետագայում դարձավ «Բասմաչի» շարժման (1916–1934) առաջնորդ ՝ ընդդեմ Ռուսաստանի և Խորհրդային իշխանությունը Կենտրոնական Ասիայում: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում նացիստները կազմակերպեցին Թուրքեստանի լեգեոն, որը բաղկացած էր հիմնականում զինվորներից, որոնք պատերազմից հետո հույս ունեին զարգացնել Կենտրոնական Ասիայի անկախ պետություն: Գերմանական ինտրիգը պտուղ չտվեց<ref name="Gilyazov" />
+Պանթուրքիզմի նկատմամբ հետաքրքրությունը նվազեց, 1923 թվականին Թուրքիայի հանրապետության հիմնադրմամբ `Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքի ղեկավարությամբ, իսկ Աթաթուրքը, ընդհանուր առմամբ, Զիա Գյուքալպին գերադասեց Էնվեր փաշայից<ref>[https://www.britannica.com/topic/Pan-Turkism Pan Turkism], Encyclopedia Britannica.</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=6eFzRgxCkhQC&pg=PA41|title=The Mobilization of Political Islam in Turkey|last=Eligur|first=Banu|date=2010|page=41}}</ref>: Պանթուրքիստական շարժումները որոշակի թափ ստացան 1940-ական թվականներին ՝ շնորհիվ նացիստական Գերմանիայի աջակցության, որը պատերազմի ընթացքում փորձում էր լծել պանթուրքիզմը ՝ ռուսական ազդեցությունը խարխլելու և Կենտրոնական Ասիայի ռեսուրսներին հասնելու համար<ref name="LandauN">Jacob M. Landau. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation. India University Press, 1995.  2nd Edition. pp 112–114.</ref>: Այս ժամանակահատվածում որոշ շրջանակներում նացիստական քարոզչությունը ազդել էր Պանթուրքական և հակասովետական գաղափարախոսության զարգացման վրա <ref>Jacob M. Landau, "Radical Politics in Modern Turkey", BRILL, 1974.  pg 194: "In the course of the [[World War II|Second World War]], various circles in Turkey absorbed Nazi propaganda; these were pro-German and admired Nazism, which they grasped as a doctrine of warlike dynamism and a source of national inspiration, on which they could base their pan-Turkic and anti-Soviet ideology'''"'''</ref><ref>John M. VanderLippe , "The politics of Turkish democracy", SUNY Press, 2005.  "A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and mustache, and advocated racist Nazi doctrines"</ref>:Որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ Նիհալ Ացըզը պաշտպանել է նացիստական ուսմունքը և ընդունել [[Ադոլֆ Հիտլեր|Հիտլերի]] ոճի սանրվածք և բեղեր:<ref>John M. VanderLippe, ''The Politics of Turkish Democracy: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950'', (State University of New York Press, 2005), 108;"A third group was led by Nihal Atsiz, who favored a Hitler style haircut and moustache, and advocated Nazi racist doctrines."</ref> Ալփարսլան Թյուրկեսը ՝ առաջատար պանթուրքիստ, պատերազմի ժամանակ զբաղեցրեց պրոհիտլերական դիրք<ref>Peter Davies, Derek Lynch, "The Routledge Companion to Fascism and the Far Right", Routledge, 2002.  pg 244: "Alparslan Türkeş: Leader of a Turkish neo-fascist movement, Nationalist Action Party(MHP).  During the war he took a pro-Hitler position and was imprisoned after a 1960 coup attempt against his country's ruler.</ref> և զարգացրեց սերտ կապեր Գերմանիայում նացիստական առաջնորդների հետ<ref>Berch Berberoglu, " Turkey in crisis: from state capitalism to neocolonialism", Zed, 1982.  2nd edition.  pg 125: "Turkes established close ties with Nazi leaders in Germany in 1945 "</ref>: Եվրոպայում մի քանի պանթուրքական խմբավորումներ, ըստ երևույթին, կապեր էին ունեցել նացիստական Գերմանիայի (կամ նրա կողմնակիցների) հետ պատերազմի սկզբում, եթե ոչ ավելի շուտ<ref name="LandauN" />:  Ռումինիայում գտնվող թուրք-թաթարները համագործակցում էին ռումինական ֆաշիստական կազմակերպության երկաթե պահակախմբի հետ<ref name="LandauN" />: Թեև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին Թուրքիայի կառավարության արխիվները չեն հրապարակվել, սակայն կապի մակարդակը կարելի է պարզել գերմանական արխիվներից<ref name="LandauN" />: 1941-ի հունվարի 18-ին [[Անկարա|Անկարայում]] ստորագրվեց տասնամյա թուրք-գերմանական բարեկամության պայմանագիր:<ref name="LandauN" /> 1941-ի երկրորդ կեսին և 1942-ի առաջին ամիսներին պաշտոնական և կիսապաշտոնական հանդիպումներ են տեղի ունեցել Գերմանիայի դեսպան Ֆրանց ֆոն Պապենի և գերմանացի այլ պաշտոնյաների և թուրք պաշտոնյաների, այդ թվում ՝ գեներալ Հ. Էրկիլտի (թաթարական ծագմամբ և պանթուրքական լրագրերի աջակից)  <ref name="LandauN" /> ,գեներալ Ալի Ֆուադ Էրդեմի և Էնվեր փաշայի եղբայր `Նուրի փաշայի միջև<ref name="LandauN" />:
+Այս ընթացքում կառավարությունը պանթուրիստներին չի աջակցել  և 1944 թ. Մայիսի 19-ին Իսմեթ Աննինին ելույթ է ունեցել ՝ դատապարտելով պանթուրքիզմը, համարելով «վերջին ժամանակների վտանգավոր և հիվանդագին դրսևորում»,շարունակելով , որ Թուրքիայի հանրապետությունը «թշնամական ջանքերի է բախվում» հանրապետության գոյությունը պահելու համար  «և այս գաղափարների կողմնակիցները « կբերեն միայն դժվարություն և աղետ »: Նիհալ Ացիզը և պանթուրքիստական մյուս նշանավոր առաջնորդները դատապարտվել և բանտարկվել են կառավարության դեմ դավադրություն կատարելու համար: Զեքի Վելիդի Տողանը դատապարտվել է 10 տարվա ազատազրկության և 4 տարվա ներքին աքսորի, Ռեհա Օյուզ Թյուրքանը ստացել է 2 տարի, իսկ Նիհալ Ացիզը ստացել է չորս տարվա ազատազրկում և 3 տարի աքսորյալ պատիժ: Մյուսները դատապարտված էին մի քանի ամսից մինչև մեկ տարվա ավելի մեղմ պատիժների<ref>{{Cite book|url=|title=Politics of Turkish Democracy, The: Ismet Inonu and the Formation of the Multi-Party System, 1938-1950|last=VanderLippe|first=John M.|date=2012-02-01|publisher=SUNY Press|year=|isbn=9780791483374|location=|pages=109|language=en}}</ref>: Բայց ամբաստանյալները բողոքարկել են դատապարտումները, և 1945-ի հոկտեմբերին վճռաբեկ զինվորական դատարանը վերացրել է բոլոր դատապարտյալների պատժամիջոցները<ref>{{Cite book|url=|title=Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation|last=Landau|first=Jacob M.|last2=Landau|first2=Gersten Professor of Political Science Jacob M.|last3=Landau|first3=Yaʻaqov M.|date=1995|publisher=Indiana University Press|year=|isbn=978-0-253-32869-4|location=|pages=117–118|language=en}}</ref>:
+Մինչ Էրկիլը քննարկում էր ռազմական պայմանագրերը, Նուրի փաշան գերմանացիներին պատմեց անկախ պետություններ ստեղծելու իր ծրագրի մասին, որոնք կլինեն Թուրքիայի դաշնակիցներ (ոչ թե արբանյակներ) : Այս պետությունները կազմավորվելու են [[Ղրիմ|Ղրիմի]], Ադրբեջանի, [[Կենտրոնական Ասիա|Կենտրոնական Ասիայի]], [[Իրան|Իրանի]] հյուսիս-արևմուտքում և [[Իրաք|Իրաքի]] հյուսիս-արևելքում գտնվող թյուրքալեզու բնակչությունից: Նուրի փաշան առաջարկել է օժանդակել քարոզչական գործողություններին այս նպատակով: Այնուամենայնիվ, Թուրքիան վախենում էր նաև [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|ԽՍՀՄ]]-ում գտնվող թյուրքական փոքրամասնությունների համար և ֆոն Պապենին ասաց, որ չի կարող միանալ Գերմանիային, քանի դեռ [[ԽՍՀՄ փլուզում|ԽՍՀՄ-ը չի փլուզվել]]: Հնարավոր է, որ Թուրքիայի կառավարությունը վրդովված էր խորհրդային ուժի պատճառով, որը երկիրը զերծ էր պահում պատերազմից: Ավելի քիչ պաշտոնական մակարդակի վրա Խորհրդային Միությունից թյուրքգաղթականները վճռորոշ դեր խաղացին Թուրքիայի և Գերմանիայի միջև բանակցությունների և շփումների մեջ. նրանց թվում էին այնպիսի պանթուրքական նշանավոր ակտիվիստներ, ինչպիսիք են Զեքի Վելիդի Թողանը, Մամմեդ Ամին Ռասուլզադեն, Միրզա Բալան, Ահմեթ Կաֆերօղլուն, Սայիդ Շամիլը և Այազ Իշաքին: Թուրք-թաթարական և կովկասյան շրջաններում գտնվող թյուրքախոսների մի քանի թաթարական զորամասեր, որոնք ռազմագերիներ էին, միացել էին ԽՍՀՄ-ի դեմ պատերազմին, ընդհանուր առմամբ պայքարում էին որպես պարտիզաններ `անկախության և պան-թուրքական միության հույսով: Այն ստորաբաժանումները, որոնք ամրապնդվել էին, կազմում էին մի քանի հարյուր հազար: Կառավարության մակարդակով զգուշավոր մոտեցում ցուցաբերվեց, բայց պանթուրքիստական խմբերը վրդովվեցին թուրքական անգործությունից և նրանց կարծիքով դա պանթուրքիզմի նպատակներին հասնելու ոսկե հնարավորության վատնում էր:<ref name="LandauN" />
+-րդ դարի վերջին Խորհրդային Միության փլուզումից հետո թյուրքական ժողովուրդներն ավելի անկախ էին բիզնեսի և քաղաքականության մեջ.
+{{quote|Բոլոր թուրքերի նպատակը միավորվելն է թյուրքական սահմանների ներքո: Պատմությունն այսօր մեզ տալիս է վերջին հնարավորությունը: Որպեսզի իսլամական աշխարհը չդատապարտվի հավերժ մասնատման, անհրաժեշտ է, որ Լեռնային Ղարաբաղի դեմ արշավը թույլ չտալ,որ տապալվի: Իրականում առաջ ենք տանում այն կետը, որը վերաբերում է ադրբեջանական շրջանակներին, որ քարոզարշավը պետք է ընթանա ավելի վճռական և խստորեն.<ref>[[Kâzım Karabekir|Karabekir]], Istiklâl Harbimiz/n.2/, p. 631</ref>}}
+Պանթուրքական շարժումները և կազմակերպությունները կենտրոնանում են ինքնիշխան թյուրքական պետությունների տնտեսական ինտեգրման վրա և հույս ունեն ստեղծել [[Եվրոպական միություն|Եվրամիության]] նման տնտեսական և քաղաքական միություն:
 == Ծանոթագրություններ ==