«Յանըղլի»–ի խմբագրումների տարբերություն

Խաղխաղ
Գյուղ
	Խաղխաղ
	Yanıqlı
Երկիր	Ադրբեջան
Այլ անվանումներ	Խիլխինա, Յանըղլի, Յանըղլու
ԲԾՄ	600-650 մ
Բնակչություն	2․395 մարդ (2008)
Ազգային կազմ	Ադրբեջանցիներ
Կրոնական կազմ	Շիա մուսուլմաններ
Ժամային գոտի	UTC+4
Փոստային դասիչ	AZ6039
	Յանըղլի (Ադրբեջան)
	Յանըղլի (Ադրբեջան)

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

10:43, 11 Դեկտեմբերի 2019-ի տարբերակ

Յանըղլի կամ Յանըղլու ադրբ.՝ Yanıqlı), գյուղ ներկայիս Ադրբեջանական Հանրապետության Թովուզի շրջանում, նախկինում խոշոր հայկական քաղաք՝ «Խաղխաղ» անունով։ Գտնվում է շրջկենտրոնից 17 կմ հարավ-արևելք՝ Զակամ գետի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 600-650 մ բարձրության վրա^[2]։

Պատմություն

Պատմական Խաղխաղը (ներկա Յանըղլի) շրջանի հնագույն բնակավայրերից մեկն է։ Եղել է հայ Արշակունիների (66-428) արքայական ձմեռանոցը.

«...Յայնմ ժամանակի հանդերձեցաւ կազմեցաւ Պարթևն եղբարբն իւրով հանդերձ... ելեալ երթայր հատուածի պատճառաւ ի կողմանս Հայոց, իբրև թէ ապստամբեալ իցէ յարքայէն Պարսից։ Եկեալ յանդիման եղև թագաւորին Խոսրովու յՈւտի գաւառի, ի Խաղխաղ քաղաքի. ի ձմերոցս արքայութեանն հայոց» կամ՝ «...մերձ ի սահմանս Վրաց հանդեպ Խաղխաղ քաղաքի, որ ձմերոց էր թագաւորացն Աղուանից...» կամ՝ «...ի գեօղն, որ կոչի Խաղխաղ, յերկրին Աղուանից։ »^[3]^[4]^[5]

Խաղխաղի վերաբերյալ հիշատակություններ են պահպանվել նաև վրաց աղբյուրներում. «Եվ եկավ Հայքի (Սոմխիթի) սահմանները Խաղխաղ (Խիլխալա) կոչված քաղաքը, որ հայոց (սոմեխների) թագավորների ձմերանոցն էր»^[6]։

Խաղխաղի մոտ 450 թվականին տեղի է ունեցել հայկական և պարսկական զորքերի միջև ճակատամարտ։^[7]^[8]։ 450 թվականի ամռանը պարսից հազարապետ Միհրներսեհը խոշոր զորաբանակով մտավ Փայտակարան՝ ճորտ-մարզպանի պարսից զորաբանակին միանալու, աղվանից ու հայոց ապստամբական շարժումները ճնշելու մտադրությամբ։ Աղվանից ապստամբները, պարտվելով ճորտ մարզպան Սեբուխտ Նիխորականից, քաշվեցին Կապկոհ (Կովկասյան) լեռները և օգնություն խնդրեցին Հայոց մարզպանությունից։

Հայկական մի զորամասով Վարդան Մամիկոնյանն արշավեց Քարթլի՝ այնտեղից Աղվանքի պարսից զորքին թիկունքից հարվածելու նպատակով։ Տեղյակ լինլով հայկական զորաշարժին՝ հակառակորդը նրան սպասում էր Լոպնաս գետի (Զակամ) ափին։ Պարսկական բանակը դիրքեր գրավեց Խաղխաղի դաշտում։ Հակառակորդի կենտրոնում և աջ թևում գտնվում էին պարսկական, իսկ ձախ թնում՝ Բաղասկանի և Լփնաց զորքերը։ Վարդան Մամիկոնյանի զորաբանակը Գուգարքով մտավ Աղվանից մարզպանություն և մարտակարգ ընդունեց Խաղխաղի մատույցներում։ Ստանձնելով կենտրոնի հրամանատարությունը՝ Վարդան Մամիկոնյանը աջ թևը հանձնեց իր փեսա Արշավիր Կամսարականին, ձախը՝ Խորեն Խորխոռունուն, թիկունքում տեղավորվեց պահեստազորը։ Վարդան Մամիկոնյանը ջախջախեց հակառակորդի աջ թևը և մղեց Լոպնաս գետի մայրիները։

Թշնամուն հետապնդող հայկական աջ թևի զորամասը թեպետ հայտնվեց մերձկուրյան ճահճուտներում (մորուտներ) և որոշ կորուստներ տվեց, սակայն ընկճեց հակառակորդին, դուրս եկավ Կուրի ափը և շրջապատեց թշնամուն։ Վերջինս մասամբ ոչնչացավ մարտադաշտում, մասամբ խեղդվեց Կուր գետում՝ խուճապահար նահանջի ժամանակ։ V դարի պատմիչ Ղազար Փարպեցին ճակատամարտի ավարտի մասին գրում է.

«Իսկ ոմանք յաւագորերոյ Պարսիցն ելեալք ի նաւս՝ յայնկոյս գետյ՚յն մեծի՝ փախստեայք լինել ճեպէին։ Որ և զԿամսարականն Արշաւիր զիշխանն Արշարունեաց ստիպով փութացուցաներ երանելի զօրավարն Հայոց Վարդան՝ զկնի փախստէից նաւացն նետաձիգ լինել, ի հաստատաձգութիւն և յանվրէպ դիպողութիւն առնն վստաեեալ։ .. .Կամսարականն Արշաւիր... առ ի նմանէ հրամանին՝ զկնի նաւավարացն և փախստէիցն նետաձիգ լինել։ Եւ խոցեալ զնաւավարսն և գայլս բազումս ի նաւսն՝ կարէվէրս առնէր. որոց ընդ տապալել վիրաւորացն՝ կործանէին նաւքն. և բազումք ի նաւավարացն և գլխաւորացն Պարսից գետասոյզ եղեալ կորնչէին»:

- Ղազար Փարպեցի

Աղվանից մարզպանությունը ազատագրելով՝ Վարդան Մամիկոնյանը գրավեց Հոնաց պահակը (Դարբանդ), ոչնչացրեց պարսկական կայազորը, կիրճի հսկողությունը հանձնեց Վահան իշխանին, կնքեց հայ-հոնական զինակցության պայմանագիր և ապահովեց հայերի թիկունքը։

Ուշագրավ է, որ գյուղի պատմական անվանումը փոքր-ինչ աղավաղված տարբերակով՝ Խիլխինա, պահպանվել էր մինչև 20-րդ դարը^[2]։

19-րդ դարի վերջում գյուղը պատկանում էր թուրք կալվածատերեր Ալլահյար-բեկ, Մեհրալի-բեկ և Ադիլ-բեկ Զուլղադարովներին^[9]։

Տես նաև

Խաղխաղի ճակատամարտ

Գրականություն

Եղիշե, Վարդանի և Հայոց պատերազմի մասին, Ե., 1971։
Ղազար Փարպեցի, Պատմութիէն Հայոց և Թուղթ աո Վահան Մամիկոնեան, Տփղիս, 1904։
Բարխուդարյանց Մ., Արցախ, Բաքու, 1895։

Արտաքին հղումներ

Յանըղլի բնակավայրը «GEOnet Names Server» կայքում։

Ծանոթագրություններ

↑ https://www.e-gov.az/az/services/readwidenew/3544
↑ ^2,0 ^2,1 Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299
↑ Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1914, էջ 26
↑ Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 65
↑ «Եղիշէի վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին», աշխատասիրությամբ Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1957, էջ 75
↑ Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Ա, Երևան, 1934, էջ 163
↑ Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 66
↑ Չամչյանց Մ., Հայոց պատմություն, հ. Բ, Վենետիկ 1785, էջ 57
↑ Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 9-10

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

[_3d729d32a798e5e3-1] ttps://www.e-gov.az/az/services/readwidenew/3544

[ՍԿ-2] 2,0 ^2,1 Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299

[3] Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1914, էջ 26

[4] Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 65

[5] «Եղիշէի վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին», աշխատասիրությամբ Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1957, էջ 75

[6] Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Ա, Երևան, 1934, էջ 163

[7] Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 66

[8] Չամչյանց Մ., Հայոց պատմություն, հ. Բ, Վենետիկ 1785, էջ 57

[9] Հայաստանի ազգային արխիվ, ֆ. 93, ց. 1, գ. 388, թ. 9-10

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

@@ Տող 38. / Տող 38. @@
  | տվյալ կարգավիճակում =
  | առաջին հիշատակում =
- | այլ անվանումներ = Խիլխինա, Յանխլի, Յանըխլու
+ | այլ անվանումներ = Խիլխինա, Յանըղլի, Յանըղլու
  | տարածք =
  | կենտրոնի բարձրություն = 600-650
@@ Տող 61. / Տող 61. @@
  | կայք =
 }}
-'''Խաղխաղ''' կամ '''Խիլխինա''' քաղաք [[Մեծ Հայք]]ի [[Ուտիք]] նահանգում, [[Կուր]]ի աջ ափին, հավանորեն Զակամ վտակի միախառնման տեղում։ Այժմ՝ '''Յանղլի''' կամ '''Յանըղլու''' {{lang-az|Yanıqlı}}), գյուղ ներկայիս [[Ադրբեջան|Ադրբեջանական Հանրապետության]] [[Թովուզի շրջան]]ում, նախկինում խոշոր հայկական քաղաք։ Գտնվում է շրջկենտրոնից 17 կմ հարավ-արևելք՝ Զակամ գետի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 600-650 մ բարձրության վրա<ref name="ՍԿ">Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299</ref>։
+'''Յանըղլի''' կամ '''Յանըղլու''' {{lang-az|Yanıqlı}}), գյուղ ներկայիս [[Ադրբեջան|Ադրբեջանական Հանրապետության]] [[Թովուզի շրջան]]ում, նախկինում խոշոր հայկական քաղաք՝ «Խաղխաղ» անունով։ Գտնվում է շրջկենտրոնից 17 կմ հարավ-արևելք՝ Զակամ գետի ձախ ափին, ծովի մակերևույթից 600-650 մ բարձրության վրա<ref name="ՍԿ">Սամվել Կարապետյան, Հյուսիսային Արցախ, Երևան, 2004, էջ 299</ref>։
-== Անվան ծագում ==
-Տե՛ս [[:en:wikt:Խաղխաղ|Խաղխաղ]]։
 == Պատմություն ==
-Պատմական Խաղխաղը (ներկա Յանխլին) շրջանի հնագույն բնակավայրերից մեկն է։ Եղել է հայ [[Արշակունիներ]]ի ([[66]]-[[428]]) արքայական ձմեռանոցը. {{քաղվածք|«...Յայնմ ժամանակի հանդերձեցաւ կազմեցաւ Պարթևն եղբարբն իւրով հանդերձ... ելեալ երթայր հատուածի պատճառաւ ի կողմանս Հայոց, իբրև թէ ապստամբեալ իցէ յարքայէն Պարսից։ Եկեալ յանդիման եղև թագաւորին Խոսրովու յՈւտի գաւառի, ի Խաղխաղ քաղաքի. ի ձմերոցս արքայութեանն հայոց» կամ՝ «...մերձ ի սահմանս Վրաց հանդեպ Խաղխաղ քաղաքի, որ ձմերոց էր թագաւորացն Աղուանից...» կամ՝ «...ի գեօղն, որ կոչի Խաղխաղ, յերկրին Աղուանից։ »<ref>Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1914, էջ 26</ref><ref>Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 65</ref><ref>«Եղիշէի վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին», աշխատասիրությամբ Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1957, էջ 75</ref>}}
+Պատմական Խաղխաղը (ներկա Յանըղլի) շրջանի հնագույն բնակավայրերից մեկն է։ Եղել է հայ [[Արշակունիներ]]ի ([[66]]-[[428]]) արքայական ձմեռանոցը. {{քաղվածք|«...Յայնմ ժամանակի հանդերձեցաւ կազմեցաւ Պարթևն եղբարբն իւրով հանդերձ... ելեալ երթայր հատուածի պատճառաւ ի կողմանս Հայոց, իբրև թէ ապստամբեալ իցէ յարքայէն Պարսից։ Եկեալ յանդիման եղև թագաւորին Խոսրովու յՈւտի գաւառի, ի Խաղխաղ քաղաքի. ի ձմերոցս արքայութեանն հայոց» կամ՝ «...մերձ ի սահմանս Վրաց հանդեպ Խաղխաղ քաղաքի, որ ձմերոց էր թագաւորացն Աղուանից...» կամ՝ «...ի գեօղն, որ կոչի Խաղխաղ, յերկրին Աղուանից։ »<ref>Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն Հայոց, Թիֆլիս, 1914, էջ 26</ref><ref>Ղազար Փարպեցի, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1904, էջ 65</ref><ref>«Եղիշէի վասն Վարդանայ և հայոց պատերազմին», աշխատասիրությամբ Ե. Տեր-Մինասյանի, Երևան, 1957, էջ 75</ref>}}
 Խաղխաղի վերաբերյալ հիշատակություններ են պահպանվել նաև [[Վրաստան|վրաց]] աղբյուրներում. ''«Եվ եկավ Հայքի (Սոմխիթի) սահմանները Խաղխաղ (Խիլխալա) կոչված քաղաքը, որ հայոց (սոմեխների) թագավորների ձմերանոցն էր»''<ref>Մելիքսեթ-Բեկ Լ. Մ., Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ. Ա, Երևան, 1934, էջ 163</ref>։