Ատլաս (աշխարհագրություն)

Տիտան Ատլասը ում անունով էլ կոչել են քարտեզը

Աշխարհի քարտեզը Աբրահամ Օրտելիի Theatrum Orbis Terrarum ատլասից (1570 թվական)

Ատլաս, աշխարհագրական քարտեզների համակարգված ժողովածուն՝ հրատարակված ալբոմի, գրքի ձևով կամ էլեկտրոնային տարբերակով։ Այն ոչ թե ուղղակի տարբեր աշխարհագրական քարտեզների հավաքածու է, ոչ էլ նրանց մեխանիկական համադրությունը գրքի կամ ալբոմների տեսքով, այլ իր մեջ միավորում է միմյանց հետ կապված և միմյանց լրացնող քարտեզներ, որոնք կազմում են մի համակարգ, որը պայմանավորված է ատլասի նշանակությամբ և նրա օգտագոչծման առանձնահատկություններով։

Աշխարհագրական քարտեզները սովորաբար կազմվում են Երկիր մոլորակի համար։ Այդպիսի ատլասներ կան նաև Արեգակնային համակարգի այլ մոլորակների և դրանց արբանյակների համար։

«Ատլաս» անվանումը մտցրել է ֆլամանդական քարտեզագիր Մերկատորը (1595), ի պատիվ Լիբիայի առասպելական արքա Ատլասի, որն իբր առաջինն է պատրաստել երկնային գլոբուսը։ Ժամանակակից աշխարհագրական ատլասներին բնորոշ են քարտեզների ներքին միասնությունը, համաձայնեցվածությունը և փոխլրացումը։ Աշխարհագրական ատլասները տարբերվում են տարածքի ընդգրկմամբ (աշխարհի, առանձին պետությունների և մարզերի), բովանդակությամբ (ընդհանուր աշխարհագրական, տնտեսական, քաղաքական, հատուկ և համալիր), նպատակով (ուսումնական, տեղեկատու, տուրիստական, ռազմական)։ Առաջին ձեռագիր քարտեզների ժողովածուն կազմել է Պտղոմեոսը (2-րդ դար)։ Հայերեն առաջին ատլասը, որ կոչվել է «Աշխարհագրական ատլաս ըստ աշխարհագրական զենութեանց», հրատարակվել է 1786 թվականին Վենետիկում։ ԽՍՀՄ-ում հրատարակված աշխարհագրական ատլասներից հատկապես արժեքավոր են «Աշխարհի խորհրդային մեծ ատլաս»–ը (հատոր 1—2, հրատարակված 1937-1939), «Ծովային ատլաս»–ը (հատոր 1-4, հրատարակված 1950-1963), «Աշխարհը ֆիզիկա-աշխարհագրական ատլաս»–ը (1964), ազգային համալիր ատլասները՝ այդ թվում «Հայկական ՍՍՌ ատլաս»–ը (1961)։

Նկարագրություն

Ընդհանրապես ատլասները իրենցից ներկայացնում են գիրք, բայց որոշ ժամանակակից ատլասներ ներկայանում են էլեկտրոնային ձևով։ Որպեսզի անելի լավ պատկերացումներ ունենանք Երկիր Մոլորակի կամ իր շրջանների մասին, հաճախ բացի ֆիզիկական և ռելիեֆային քարտեզներից, կազմվում են նաև քաղաքական, կլիմայական, կրոնական (կրոնի տարածումը աշխարհի տարբեր վոլորտներում), ժամային գոտիների քարտեզ, տարբեր տեսակի սոցիալական քարտեզներ (բնակչության խտությունը, միջին եկամուտ, ծնելիությունը, մահացությունը), կլիմայական և տնտեսական (տարբեր արդյունաբերությունների զարգացումը) քարտեզներ։

Առաջին ատլասները այդ անունը չէին կրում 1595 թվականի ատլասի համար Մերկատորի գերձից։ Առաջին գիրքը , որը կոչվում է ատլաս , ատլաս է, որը կազմվել է Կլավդիոս Պտղոմեոսի կողմից , աշխարհագրագետ Ալեքսանդրիայից մ․թ․ա 150-ին ։ Լույս տեսավ առաջին հրատարակությունը 1477-ին Բոլոնիայում և պարունակում էր 27 քարտեզ ։ 1544 թվականից սկսած՝ սկսեցին տպագրվել բազմաթիվ քարտեզներ , հատկապես խոշոր առևտրի կենտրոններում , օռինակ ՝ Ռոմ և Վենետիկ ։ Քարտերի յուրաքանչյուր հրատարակիչ դրանք թողարկում էր նրանց գաղափարներին և կարծիքների համապատասխան , հետևաբար , այդ ժամանակի քարտերը շատ տարբեր էին միմյանց , ներառյալ չափի մեջ ։ Ժամանակ էր պահանջվում , դրանք համապատասխանեցնել միմյանց հետ ։ Չնայած «ատլաս» տերմինը դեռևս գործածված չէր 1544 թվականին , քարտեզի տվյալները որոնք կոչվում են «Iato-ատլաս»՝ այդ ժամանակների քարտեզների հիմնական հրատարակչի անունով ։ Աբրահամ Օրթելիոսը հրատարակեց իր ատլասը 1570-ի մայիսի 20-ին։ Այս ատլասի հիմնական առանձնահատկությունն այն է, որ այն առավելագույնս նման է ժամանակակցին , ի տարբերություն նախորդների։ Երկրագնդի տեսարանը պարունակում էր 53 քարտեզ էջ , արտացոլելով աշխարհի տարբեր երկրներ։ Դա առաջին գիրքն էր, որ պարունակում է միատեսակ չափի լավագույն քարտեր, ինչը շատ կարևոր էր գնումներ կատարալու համար։ Այնուամենայնիվ , «ատլաս» տերմինը հայտնվեց մի փոքր ուշ և գործի դրվեց Մերկատոր Գեղարդի ատլասի հետ , որը կոչվեց «Atlas, Sive Cosmographiqae Meditationes De Fabriqa Mundi et Fabriqati Figura» : Վերջում 19-20 դարի սկզբին Բրոկգրաուզի և Էֆրոնի հանրագիտարանային բառարանի էջերում բացատրվում էր ատլաս տերմինի կողմից, որ « նման հանդիպման շապիկին սովորաբար պատկերված էին տիտանի ատլաս, գլոբուսը պահելով ուսերին ։ Ավելի ուշ այս անունը փողանցվեց այլ սերունդների պատկերների հավաքածուներին»։

• Ֆիզիկո-աշխարհագրական՝ բնական երևույթների արտացոլումն է՝ նեղ մասնագիտական, միատարր քարտեզներ պարունակող (օրինակ՝ ԽՍՀՄ բուժական բուսատեսակների տարածքների և ռեսուրսների ատլաս (1976), ԱՄՆ-ի առանձին շրջանների հողային ատլաս):
• Առանձին ճյուղերի, որոնք պարունակում են տարբեր, բայց միմյանց լրացնող քարտեզներ բնության տարբեր երևույթների մասին (օրինակ՝ ԽՍՀՄ կլիմայական ատլաս, 1960 1 հ. և 1963 2 հ., տարբեր կլիմայագիտական քարտեզներով):
• Կոմպլեքս կամ համակցված, որոնք ցույց են տալիս տարբեր բնական երևույթների կապակցված շարքը (օրինակ՝ Սովետական ծովային ատլաս, որը կերպավորում է Համաշխարհային օվկիանոգրաֆիան) կամ տալիս է բնության բազմակողմանի բնութագիրը (օրինակ՝ Սովետական ֆիզիկո-աշխարհագրական ատլաս 1964):
• Սոցիալ տնտեսական բաժանումով, նույնական է ֆիզիկո-աշխարհագրական ատլասներին (օրինակ՝ նեղ մասնագիտական ԽՍՀՄ տրանսպորտային ուղիների ատլաս, համակցված մասնագիտական՝ ԽՍՀՄ գյուղատնտեսական ատլաս,համակցված՝ ԽՍՀՄ տնտեսության և մշակույթի ատլաս):
• Ընդհանուր համակցված, որը պարունակում է ֆիզիկական քարտեզ, տնտեսական ևաշխարհագրական քարտեզ: Այն տալիս է քարտեզագրված տարածքների բազմակողմանի բնութագիրը (օրինակ՝ տարբեր երկրների ատլասներ Ուկրաինա (2008), Ռուսաստան (2004-2008) և Բելառուսի):

Հաճախ օգտագործվում է «թեմատիկ ատլաս» տերմինը, որը տանում է դեպի բնության և սոցիալ-տնտեսական ատլսները: Տեղանքային և թեմատիկ դասակարգումը իրենց իմաստով երկաստիճան համադրությամբ խումբ:

Ատլասները դասակարգում են նաև ըստ նրա օգտվողների՝ գիտնական, մարզային, զբոսաշրջային, ճանապարհային, բացասական և այլն: Այս կլասիֆիկացիայի (դասակարգման) մյուս կողմի ատլասները բաժանում են գիտատեղեկատվական, որոնք պարունակում են քարտեզագրման լռիվ բնութագիրը, և տարածված,որը նախատեսված է մեծ թվով ընթերցողների համար: Վերջապես ատլասները տարբերվում են չափերով մեծ կամ սեղանի, միջին, փոքր, վերջին ժամանակներս նաև գրպանի:

Գրականություն

1. Салищев К.А. Картоведение / Салищев К.А. – Москва։ издательство московского университета, 1990. – 400 с.
2. Виноградов Н. В.Карты и атласы / Под ред. проф. М. С. Боднарского и инж. М. П. Мурашова. — М.; Л.։ 1941. — 192 с., ил., карт.
3. Сваткова Т. Г. Атласная картография.Учеб. пособие. — М.։ Аспект Пресс, 2002. — 208 с.
4. Кусов В. С. Памятники отечественной картографии.— М.։ 2003. — 146 с.

Արտաքին հղումներ

• https://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 656)։