«Դեղաբույսեր»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

22:00, 22 փետրվարի 2019-ի տարբերակ

Սովորական ուրցի եթերայուղը (*Thymus vulgaris*) պարունակում է 20-54% թիմոլ^[1], որը ուժեղ հակաբորբոքային և հակասնկային դեղամիջոց է ու օգտագործվում է տարբեր դեղերի պատրաստման մեջ^[2]: Մինչ ժամանակակից հակաբիոտիկների հայտնաբերումը, ուրցի եթերայուղն օգտագործվել է վիրակապերում^[3]^[4]:

Դեղաբույսեր (լատին․՝ Plantae medicinalis), մարդկանց և կենդանիների տարբեր հիվանդությունների բուժման, կանխարգելման և այլ դեղերի ստացման նպատակով օգտագործվող բույսեր։ Թեև բույսերը մինչ օրս համարվում են տարբեր ֆարմակոլոլգիական ակտիվություն ունեցող նյութերի ստացման աղբյուր, ներկայումս նոր դեղերի ստեղծումը կապված է ավելի շատ սինթետիկ օրգանական քիմիայի հետ^[5]:

Բուսաբուժություն

Դեղաբույսերի հնարավոր բուժիչ հատկությունները պայմանավորված են դրանց օրգաններում առկա տարբեր օրգանական նյութերով (ալկալոիդներ, գլիկոզիդներ, սապոնիններ, եթերայուղեր, ֆլավոնիդներ, աղաղանյութեր, վիտամիններ և այլն):

Բույսերը մարդկային պատմության ընթացքում կիրառվել են տարբեր հիվանդությունների բուժման նպատակով: Մեր օրերում բուսաբուժությունը այլընտրանքային բժշկության մաս է համարվում:

Բուսաբուժությունը տարբերվում է ժամանակակից բուսական ծագման դեղերից, քանի որ հիմնված է այն սխալ պակերացումների վրա, որ «բնական» ամբողջական բույսերի կիրառումը ավելի էֆեկտիվ և/կամ անվտանգ են քան բույսերից առանձնացված կամ սինթետիկ դեղերը^[6]:

Հայաստանի դեղաբույսեր

Պատկեր:Մատենադարան դեղաբույսեր1.jpg

Դեղաբույսերը նկարագրող հայերեն մագաղաթ։ Պահվում է Մատենադարանում։

Դեղաբույսերի բուժիչ հատկությունների մասին հայ մատենագրության մեջ առաջին գրավոր վկայությունն է թողել Եզնիկ Կողբացին, իսկ որպես դեղամիջոցներ օգտագործել են Մխիթար Հերացին և Ամիրդովլաթ Ամասիացին։

Տեսակներ

ՀՀ ֆլորայում տարածված դեղաբույսերը կարելի է խմբավորել մարդու օրգանիզմի վրա ունեցած ենթադրելի ներգործությամբ. սիրտանոթային համակարգի հիվանդությունների դեպքում գործածվող դեղաբույսերից են կուժկոտրուկը, ծխաբույսը, եղեսպակը, մատնոցուկը, գազը, նյարդային համակարգի հիվանդությունների դեպքում՝ շիկատակը, սև բանգին, կատվախոտը, դաղձը և այլն։ Արյան բարձր ճնշումն իջեցնող միջոց են սխտորը, հովվամաղախը, մորենին, ընկուզենին և այլն։ Միզամուղ հատկություն ունեն կուժկոտրուկը, կռատուկը, ճարճատուկը, դաշտային ձիաձետը, գիհին, եգիպտացորենը և այլն։ Լեղամուղ են մասրենին, կանթեղախոտը, անթառամը, գաղձը և այլն։ Ստամոքսի հիվանդությունների դեպքում օգտագործում են տուղտը, նշենին, հորթալեզուն, ոսկեհազարուկը, հոնը, մատուտակը, եզան լեզուն, խատուտիկը, շնչառական ուղիների հիվանդությունների դեպքում՝ տուղտը, խուլեղինջը, դաղձը, ուրցը, տատրակը և այլն։ Քրտնաբեր հատկություններ ունեն ազնվամորին, թանթրվենին, լորենին և այլն։ Ցավամոքիչ են ընձախոտը, շիկատակը, սև բանգին, կակաչը, արջընկույզը և այլն։

Ծանոթագրություններ

↑ Thymus Vulgaris. PDR for Herbal Medicine. Mon%-tvale, NJ: Medical Economics Company. p. 1184.
↑ Pierce, Andrea. 1999. American Pharmaceutical Association Practical Guide to Natural Medicines. New York: Stonesong Press. P. 338-340.
↑ Grieve, Maud (1931). «Thyme». A Modern Herbal. -- Hypertext version of the 1931 edition
↑ Ramsewak, Russel S.; Nair, Muraleedharan G.; Stommel, Manfred; Selanders, Louise (April 2003). «In vitro antagonistic activity of monoterpenes and their mixtures against 'toe nail fungus' pathogens». Phytotherapy Research. 17 (4): 376–379. doi:10.1002/ptr.1164. PMID 12722144.
↑ Laurence L. Brunton, Randa Hilal-Dandan, Björn C. Knollmann (2018). Goodman & Gilman's: The Pharmacological Basis of Therapeutics, 13th ed. McGraw-Hill Education. էջ 3. ISBN 978-1-25-958473-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
↑ «False Tenets of Paraherbalism». www.quackwatch.org. Վերցված է 2019-02-22-ին.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

[vulgaris-1] Thymus Vulgaris. PDR for Herbal Medicine. Mon%-tvale, NJ: Medical Economics Company. p. 1184.

[2] Pierce, Andrea. 1999. American Pharmaceutical Association Practical Guide to Natural Medicines. New York: Stonesong Press. P. 338-340.

[Maud-3] Grieve, Maud (1931). «Thyme». A Modern Herbal. -- Hypertext version of the 1931 edition

[4] Ramsewak, Russel S.; Nair, Muraleedharan G.; Stommel, Manfred; Selanders, Louise (April 2003). «In vitro antagonistic activity of monoterpenes and their mixtures against 'toe nail fungus' pathogens». Phytotherapy Research. 17 (4): 376–379. doi:10.1002/ptr.1164. PMID 12722144.

[5] Laurence L. Brunton, Randa Hilal-Dandan, Björn C. Knollmann (2018). Goodman & Gilman's: The Pharmacological Basis of Therapeutics, 13th ed. McGraw-Hill Education. էջ 3. ISBN 978-1-25-958473-2.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)

[6] «False Tenets of Paraherbalism». www.quackwatch.org. Վերցված է 2019-02-22-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
 {{Արևելահայերեն|Դեղաբոյսեր}}
-[[Պատկեր:Thymian.jpg|thumb|right|280px|[[Սովորական ուրց]]ի [[եթերայուղ]]ը (''Thymus vulgaris'') պարունակում է 20-54% [[թիմոլ]]<ref name=vulgaris>Thymus Vulgaris. PDR for Herbal Medicine. Mon%-tvale, NJ:  Medical Economics Company.  p. 1184.</ref>, որը ուժեղ հակաբորբոքային և հակասնկային դեղամիջոց է ու օգտագործվում է տարբեր դեղերի պատրաստման մեջ<ref>Pierce, Andrea.  1999.  American Pharmaceutical Association Practical Guide to Natural Medicines.  New York: [[Paul Fargis|Stonesong Press]].  P. 338-340.</ref>: Մինչ ժամանակակից հակաբիոտիկների հայտնաբերումը, ուրցի եթերայուղն օգտագործվել է վիրակապերում<ref name=Maud>{{cite book|author=Grieve, Maud|chapter=Thyme|title=A Modern Herbal|year=1931|url=http://botanical.com/botanical/mgmh/t/thygar16.html}} -- Hypertext version of the 1931 edition</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Ramsewak | first1 = Russel S. | last2 = Nair | first2 = Muraleedharan  G. | last3 = Stommel | first3 = Manfred| last4 = Selanders | first4 = Louise| title = In vitro antagonistic activity of monoterpenes and their mixtures against 'toe nail fungus' pathogens | doi = 10.1002/ptr.1164 | journal = Phytotherapy Research | volume = 17 | issue = 4 | pages = 376–379 | date = April 2003 | pmid =  12722144}}</ref>: Թիմոլը օգտագործվում է նաև շնչառական վարակների բուժման համար, բույսից պատրաստված թեյը օգտագործվում է [[բրոնխիտ]]ը և [[հազ]]ը բուժելու նպատակով։]]
+[[Պատկեր:Thymian.jpg|thumb|280px|[[Սովորական ուրց]]ի [[եթերայուղ]]ը (''Thymus vulgaris'') պարունակում է 20-54% [[թիմոլ]]<ref name=vulgaris>Thymus Vulgaris. PDR for Herbal Medicine. Mon%-tvale, NJ:  Medical Economics Company.  p. 1184.</ref>, որը ուժեղ հակաբորբոքային և հակասնկային դեղամիջոց է ու օգտագործվում է տարբեր դեղերի պատրաստման մեջ<ref>Pierce, Andrea.  1999.  American Pharmaceutical Association Practical Guide to Natural Medicines.  New York: [[Paul Fargis|Stonesong Press]].  P. 338-340.</ref>: Մինչ ժամանակակից հակաբիոտիկների հայտնաբերումը, ուրցի եթերայուղն օգտագործվել է վիրակապերում<ref name=Maud>{{cite book|author=Grieve, Maud|chapter=Thyme|title=A Modern Herbal|year=1931|url=http://botanical.com/botanical/mgmh/t/thygar16.html}} -- Hypertext version of the 1931 edition</ref><ref>{{Cite journal | last1 = Ramsewak | first1 = Russel S. | last2 = Nair | first2 = Muraleedharan  G. | last3 = Stommel | first3 = Manfred| last4 = Selanders | first4 = Louise| title = In vitro antagonistic activity of monoterpenes and their mixtures against 'toe nail fungus' pathogens | doi = 10.1002/ptr.1164 | journal = Phytotherapy Research | volume = 17 | issue = 4 | pages = 376–379 | date = April 2003 | pmid =  12722144}}</ref>:|alt=]]
-'''Դեղաբույսեր''' ({{lang-lat|Plantae medicinalis}}), [[մարդ]]կանց և [[կենդանիներ]]ի տարբեր հիվանդությունների բուժման ու կանխարգելման համար օգտագործվող բույսերի խումբ։ Համաշխարհային բուսական աշխարհի մոտ 21000 տեսակ օգտագործվում է բուժիչ նպատակներով։ [[Հայաստան]]ում բուժիչ հատկություններով օժտված է մոտ 1500 տեսակ (օգտագործվող դեղապատրաստուկների մոտ 40%-ն ունի բուսական ծագում)։
+'''Դեղաբույսեր''' ({{lang-lat|Plantae medicinalis}}), [[մարդ]]կանց և [[կենդանիներ]]ի տարբեր հիվանդությունների բուժման, կանխարգելման և այլ դեղերի ստացման նպատակով օգտագործվող բույսեր։ Թեև բույսերը մինչ օրս համարվում են տարբեր ֆարմակոլոլգիական ակտիվություն ունեցող նյութերի ստացման աղբյուր, ներկայումս նոր դեղերի ստեղծումը կապված է ավելի շատ սինթետիկ [[Օրգանական քիմիա|օրգանական քիմիայի]] հետ<ref>{{Cite book|title=Goodman & Gilman's: The Pharmacological Basis of Therapeutics, 13th ed.|last=Laurence L. Brunton, Randa Hilal-Dandan, Björn C. Knollmann|first=|publisher=McGraw-Hill Education|year=2018|isbn=978-1-25-958473-2|location=|pages=3}}</ref>:
-==Բուժիչ հատկություններ==
+==Բուսաբուժություն==
-Դեղաբույսերի բուժիչ հատկությունները պայմանավորված են նրանց օրգաններում առկա քիմիական տարբեր բաղադրության [[օրգանական նյութեր]]ով ([[ալկալոիդ]]ներ, [[գլիկոզիդ]]ներ, [[սապոնիններ]], [[եթերայուղեր]], [[ֆլավոնիդներ]], [[աղաղանյութեր]], [[վիտամին]]ներ և այլն), որոնք ֆիզիոլոգական ներգործություն են ունենում մարդկանց կամ կենդանիների օրգանիզմների վրա։ Բույսերում առաջացող կենսաբանական ակտիվ նյութերը կենդանի օրգանիզմի [[նութափոխանակություն|նյութափոխանակության]] արդյունք են, ուստի ավելի բնական ձևով են մասնակցում մարդու օրգանիզմի կեևսաքիմիական և այլ կենսաբանական շարժերին։ Բույսերում պարունակվող որոշ նյութեր ազդում են [[սպիտակուցներ]]ի կենսասինթեզի վրա, պայմաններ ստեղծում իմունային մարմինների սինթեզի համար, բարձրացնում օրգանիզմի պաշտպանական ռեակցիաները, [[ֆերմենտներ]]ի ակտիվությունը և այլն։
+Դեղաբույսերի հնարավոր բուժիչ հատկությունները պայմանավորված են դրանց օրգաններում առկա տարբեր [[օրգանական նյութեր]]ով ([[ալկալոիդ]]ներ, [[գլիկոզիդ]]ներ, [[սապոնիններ]], [[եթերայուղեր]], [[ֆլավոնիդներ]], [[աղաղանյութեր]], [[վիտամին]]ներ և այլն):
+Բույսերը մարդկային պատմության ընթացքում կիրառվել են տարբեր հիվանդությունների բուժման նպատակով: Մեր օրերում բուսաբուժությունը այլընտրանքային բժշկության մաս է համարվում:
+Բուսաբուժությունը տարբերվում է ժամանակակից բուսական ծագման դեղերից, քանի որ հիմնված է այն սխալ պակերացումների վրա, որ «բնական» ամբողջական բույսերի կիրառումը ավելի էֆեկտիվ և/կամ անվտանգ են քան բույսերից առանձնացված կամ սինթետիկ դեղերը<ref>{{Cite web|url=https://www.quackwatch.org/01QuackeryRelatedTopics/paraherbalism.html|title=False Tenets of Paraherbalism|website=www.quackwatch.org|accessdate=2019-02-22}}</ref>:
 ==Հայաստանի դեղաբույսեր==
 [[Պատկեր:Մատենադարան դեղաբույսեր1.jpg|left|300px|մինի|Դեղաբույսերը նկարագրող հայերեն մագաղաթ։ Պահվում է [[Մատենադարան]]ում։]]
@@ Տող 9. / Տող 15. @@
 ===Տեսակներ===
-[[ՀՀ ֆլորա]]յում տարածված դեղաբույսերը կարելի է խմբավորել մարդու օրգանիզմի վրա ունեցած առավելագույն ներգործությամբ. [[սիրտանոթային համակարգի հիվանդություններ]]ի դեպքում գործածվող դեղաբույսերից են [[կուժկոտրուկ]]ը, [[ծխաբույս]]ը, [[եղեսպակ]]ը, [[մատնոցուկ]]ը, [[գազ (բույս)|գազը]], [[նյարդային համակարգի հիվանդություններ]]ի դեպքում՝ [[շիկատակ]]ը, [[սև բանգի]]ն, [[կատվախոտ]]ը, [[դաղձ]]ը և այլն։ Արյան բարձր ճնշումն իջեցնող միջոց են [[սխտոր]]ը, [[հովվամաղախ]]ը, [[մորենի]]ն, [[ընկուզենի]]ն և այլն։ Միզամուղ հատկություն ունեն [[կուժկոտրուկ]]ը, [[կռատուկ]]ը, [[ճարճատուկ]]ը, [[ձիաձետ|դաշտային ձիաձետը]], [[գիհի]]ն, [[եգիպտացորեն]]ը և այլն։ Լեղամուղ են [[մասրենի]]ն, [[կանթեղախոտ]]ը, [[անթառամ]]ը, [[գաղձ]]ը և այլն։ [[Ստամոքսի հիվանդություններ]]ի դեպքում օգտագործում են [[տուղտ]]ը, [[նշենի]]ն, [[հորթալեզու]]ն, [[ոսկեհազարուկ]]ը, [[հոն]]ը, [[մատուտակ]]ը, [[եզան լեզու]]ն, [[խատուտիկ]]ը, [[շնչառական ուղիների հիվանդություններ]]ի դեպքում՝ [[տուղտ]]ը, [[խուլեղինջ]]ը, [[դաղձ]]ը, [[ուրց]]ը, [[տատրակ]]ը և այլն։ Քրտնաբեր հատկություններ ունեն [[ազնվամորի]]ն, [[թանթրվենի]]ն, [[լորենի]]ն և այլն։ Ցավամոքիչ են [[ընձախոտ]]ը, [[շիկատակ]]ը, [[սև բանգի]]ն, [[կակաչ]]ը, [[արջընկույզ]]ը և այլն։
+[[ՀՀ ֆլորա]]յում տարածված դեղաբույսերը կարելի է խմբավորել մարդու օրգանիզմի վրա ունեցած ենթադրելի ներգործությամբ. [[սիրտանոթային համակարգի հիվանդություններ]]ի դեպքում գործածվող դեղաբույսերից են [[կուժկոտրուկ]]ը, [[ծխաբույս]]ը, [[եղեսպակ]]ը, [[մատնոցուկ]]ը, [[գազ (բույս)|գազը]], [[նյարդային համակարգի հիվանդություններ]]ի դեպքում՝ [[շիկատակ]]ը, [[սև բանգի]]ն, [[կատվախոտ]]ը, [[դաղձ]]ը և այլն։ Արյան բարձր ճնշումն իջեցնող միջոց են [[սխտոր]]ը, [[հովվամաղախ]]ը, [[մորենի]]ն, [[ընկուզենի]]ն և այլն։ Միզամուղ հատկություն ունեն [[կուժկոտրուկ]]ը, [[կռատուկ]]ը, [[ճարճատուկ]]ը, [[ձիաձետ|դաշտային ձիաձետը]], [[գիհի]]ն, [[եգիպտացորեն]]ը և այլն։ Լեղամուղ են [[մասրենի]]ն, [[կանթեղախոտ]]ը, [[անթառամ]]ը, [[գաղձ]]ը և այլն։ [[Ստամոքսի հիվանդություններ]]ի դեպքում օգտագործում են [[տուղտ]]ը, [[նշենի]]ն, [[հորթալեզու]]ն, [[ոսկեհազարուկ]]ը, [[հոն]]ը, [[մատուտակ]]ը, [[եզան լեզու]]ն, [[խատուտիկ]]ը, [[շնչառական ուղիների հիվանդություններ]]ի դեպքում՝ [[տուղտ]]ը, [[խուլեղինջ]]ը, [[դաղձ]]ը, [[ուրց]]ը, [[տատրակ]]ը և այլն։ Քրտնաբեր հատկություններ ունեն [[ազնվամորի]]ն, [[թանթրվենի]]ն, [[լորենի]]ն և այլն։ Ցավամոքիչ են [[ընձախոտ]]ը, [[շիկատակ]]ը, [[սև բանգի]]ն, [[կակաչ]]ը, [[արջընկույզ]]ը և այլն։
-==Կիրառություն==
-Հավաքած դեղաբույսեր դեղաբույսերը սովորաբար չորացնում են հատուկ չորանոցներում կամ ստվերում (բացառությամբ մի քանիսի, որոնց թարմ հումքից ստանում են [[եթերայուղեր]] և հյութեր)։ Չորացած դեղաբույսերը օգտագործում են թուրմեր, եփուկներ պատրաստելու համար, քիմիադեղագործական արդյունաբերության մեջ (հիմնականում մաքուր ներգործող նյութեր ստանալու համար)։
-Դեղաբույսերից ստացված և քիմիաբուժական պատրաստուկներին ներկայացվող պահանջները (արդյունավետություն, անվտանգություն և այլն) նույնն են։ Չի կարելի միմյանց հակադրել դեղաբույսերը և սինթետիկ դեղամիջոցները կամ բնական հումքից ստացված միացությունները։ Հմուտ օգտագործման դեպքում բոլոր դեղամիջոցները լրացնում են միմյանց։
 == Ծանոթագրություններ ==
 {{ծանցանկ}}