«Զապել Եսայան»–ի խմբագրումների տարբերություն

Զապել Եսայան
Ծննդյան անուն	արմտ. հայ.՝ Զապել Հովհաննիսեան
Ծնվել է	փետրվարի 4, 1878
Ծննդավայր	Սկյուտար, Կոստանդնուպոլիս, Օսմանյան կայսրություն
Վախճանվել է	1943[…]
Վախճանի վայր	Անդրկովկաս, ԽՍՀՄ
Մասնագիտություն	գրող, թարգմանչուհի, հրապարակախոս, վիպասան, գրականագետ, բանաստեղծուհի և համալսարանի դասախոս
Ազգություն	հայ
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն և ԽՍՀՄ
Կրթություն	Փարիզի համալսարան
Ուշագրավ աշխատանքներ	Վեպեր Կեղծ հանճարներ (1910); Բարպա Խաչիկ; Երկեր Կրակե շապիկը; Սիլիհտարի պարտեզները; Վիպակներ Սկյուտարի վերջալույսներ (1905); Կեղծ հանճարներ (1905); Հլուները և ըմբոստները (1906); Շնորքով մարդիկ (1907); Վերջին բաժակը (1916); Հոգիս աքսորյալ (1919);
Աշխատավայր	Ցոլք, Հօկ, Ազդակ, Մեր ուղին և Անահիտ
Ամուսին	Տիգրան Եսայան
Զավակներ	Սոֆի, Հրանտ
	Զապել Եսայան Վիքիքաղվածքում
	Զապել Եսայան Վիքիդարանում
	Zabel Yesayan Վիքիպահեստում

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

19:49, 5 փետրվարի 2019-ի տարբերակ

Զապել Մկրտչի Եսայան (Հովհաննիսյան) (փետրվարի 4, 1878(1878-02-04)^[1]^[2], Սկյուտար, Կոստանդնուպոլիս, Օսմանյան կայսրություն^[1] - 1943^[3]^[4]^[5]^[…], Անդրկովկաս, ԽՍՀՄ), հայ նշանավոր գրող, թարգմանիչ, հրապարակագիր, ըստ Արշակ Չոպանյանի՝ հայոց մեծագույն գրագիտուհի, ազգային-հասարակական անվանի գործիչ։

Կենսագրություն

Զապել Եսայանը ծնվել է 1878 թվականի փետրվարի 4-ին Կ․ Պոլսի Սկյուտար թաղամասում^[6]^[7]^[8]^[9]^[10]։ Նախ ուսանել է մասնավոր դպրոցում, ապա սովորել ու ավարտել է Սկյուտարի Սուրբ Խաչ վարժարանը: 1892 թվականին մեկ տարի աշակերտել է Արշակ Չոպանյանին: 1895 թվականի դեկտեմբերին մեկնել է Փարիզ, որտեղ մասնակցել է Լուսինյանի բառարանի կազմմանը իբրև խմբագիր-սրբագրիչ, ունկնդրել Սորբոնի համալսարանի և Կոլեջ դը Ֆրանսի դասընթացները (գրականության ու փիլիսոփայության ճյուղերը):

1900 թվականին Զապելն ամուսնացել է նկարիչ Տիգրան Եսայանի (1874–1921) հետ: Փարիզում աշխատակցել է հայկական և ֆրանսիական պարբերականների, հայերեն ու ֆրանսերեն լեզուներով գրել է բազմաթիվ հոդվածներ, արձակ քերթվածներ, պատմվածքներ, վիպակներ, կատարել թարգմանություններ: Ֆրանսիական ու արևմտաեվրոպական, ռուս մշակույթի և գրականության, անտիկ աշխարհի արվեստի քաջ գիտակ, գրական հասարակայնության կողմից ճանաչված ու սիրված Զապել Եսայանը 1902 թվականին վերադարձել է Կ. Պոլիս և շարունակել ստեղծագործական, գրական-հասարակական բեղմնավոր գործունեությունը:

1905 թվականին՝ սուլթան Աբդուլ Համիդի դեմ կատարված մահափորձից հետո, սկսվում է սոցիալական, ազգային-քաղաքական ճնշման, հալածանքների շրջան, և նա ստիպված մեկնում է Փարիզ ու այնտեղ ապրում մինչև 1908 թվականը՝ օսմանյան սահմանադրության հռչակումը: 1905-1907 թվականներին Զ. Եսայանը հրատարակում է «Սկյուտարի վերջալույսներ», «Կեղծ հանճարները», «Հլուները և ըմբոստները» ու «Շնորհքով մարդիկ» վիպակները:

Հայոց ցեղասպանություն․ մինչև 1915 թվականը

1909 թվականի ապրիլին երիտթուրքերն Ադանայում կազմակերպում են հայերի կոտորած, որին զոհ է գնում շուրջ 30.000 մարդ: Հայ մտավորականներից, գրողներից ու գործիչներից կազմվում են պատվիրակություններ, որոնք մեկնում են աղետի վայրերը: Նրանց թվում էր նաև Զապել Եսայանը, ով շուրջ երեք ամիս լինում է Ադանա, Մերսին, Սիս, Օսմանիե և այլ բնակավայրերում, լսում կոտորածների ականատես մարդկանց, գրում հոդվածներ, գեղարվեստական մի շարք գործեր: Կիլիկիայի հայության մեծ ողբերգությունը, մասնավորապես, նկարագրել է «Ավերակներուն մեջ» գրքում, «Անեծքը» վիպակում, «Նոր հարսը» և «Սաֆիե» պատմվածքներում, որոնք բոլորն էլ հրատարակել է 1911 թվականին:

Զապել Եսայանը 1910 թվականին մեկնել է Փարիզ: Հոր ծանր հիվանդության պատճառով 1911 թվականին վերադարձել է ծննդավայր, այնտեղ մնացել մինչև 1914 թվականին մայիսը: Այնուհետև կրկին մեկնել է Փարիզ, սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբին վերադարձել է Կ. Պոլիս: 1914 թվականին այստեղ հրատարակվում է արձակագրուհու «Երբ այլևս չեն սիրեր» ժողովածուն:

1915 թվականի ապրիլի 24-ի գիշերն աքսորի ենթակա հայ մտավորականներից միակ կինը, ում անունը գրված է եղել նախապես կազմված ցուցակում, Զ. Եսայանն է: Դիպվածով մազապուրծ Հայոց ցեղասպանությունից՝ շուրջ երեք ամիս փախստականի կյանք է վարել, ապա մեկնել է Բուլղարիա, Ռումինիա, իսկ 1915 թվականի վերջին՝ եկել Կովկաս:

Վերջին ամիսներս Թիֆլիսում է գտնվում Կ. Պօլսից մեզ մօտ «ակամայ» հիւր եկած տիկ. Զ. Եսայեան: Թիւրք կառավարութեան հալածանքներից ու հետապնդումներից, ինչպէս յայտնի է, պօլսահայ մտաւորականութիւնն աւելի ևս տուժեց մահի և աքսորի, բանտի և կապանքների ենթարկվելով։ Տագնապի այդ օրերին ահա Եսայեանին հաջողվում է մի քանի հայ ընտանիքների հետ դուրս պրծնել տանջանքների երկրից և Բօլգարիայի, Րումինիայի վրայով գալ հասնել Թիֆլիս»^[11]^[12]^[13]:

- «Մշակ» թերթ

Այնուհետև թերթը կենսագրական որոշ տեղեկություններ է հաղորդում․

Տիկ. Զապէլ Եսայեան թիւրքահայ կամ լաւ է ասել պօլսահայ նորագոյն գրականութեան անուանի դէմքերից մէկն է: Երկու տասնեակ տարի է՝ նրա պատմուածքները, մանրավէպերը տպագրվում են թիւրքահայ համարեա բոլոր թերթերում: Առաջին անգամ Չօպանեանի «Ծաղիկ» հանդէսի մէջ տպագրվեց տ. Եսայեանի մի արձակ բանաստեղծութիւն, երբ հեղինակը 17 տարեկան մի դեռատի օրիորդ էր: Այնուհետև մինչև 1902 թիւը Զապէլ Եսայեան ապրել է Պարիզում, որպես գրականութեան ուսանողուհի, և ապա վերադառնալով Կ. Պօլիս նուիրվել է գեղեցիկ գրականութեան: Միմեանց ետևից լոյս ընծայելով իր «Սպասման սրահին մէջ», «Կեղծ հանճարները», «Հլուները և ըմբոստները», «Շնորհքով մարդիկ» վէպերն ու վիպակները՝ հեղինակը իր վրա դարձրեց մտաւոր շրջանների և քննադատների միաժամանակ թէ հիացումները և թէ յարձակումները, մանավանդ «Շնորհքով մարդիկ» վէպի մէջ արտայայտված գաղափարների համար: Ադանայի սարսափների դադարումից վերջը, տ. Զ. Եսայեան գնաց Կիլիկիա, անձամբ տեսնելու և գաղափար կազմելու այն անսահման թշուառութիւնների մասին, որոնց ենթակայ էր եղել տեղական հայ ժողովուրդը: Տիկնոջ այդ ճամբորդութեան արդիւնքն եղավ նրա «Աւերակներուն մէջ» վերնագիրը կրող շահեկան գործը, որի մէջ գեղարուեստօրէն և սիրուն ոճով նկարագրված են դէպքերն ու դէմքերը Կիլիկիայի մեծ սարսափների։

- «Մշակ» թերթ^[14]

1916 թվական

Անդրկովկասում՝ Բաքվում ու Թիֆլիսում, Զապել Եսայանը լայնորեն շփվել է հայ հասարակայնության հետ, հանդես է եկել արևմտահայ գրողների և գրականության, արևմտահայության նկատմամբ կիրառվող հալածանքների շուրջ զեկուցումներով ու դասախոսություններով, գրել է հոդվածներ: Այսպես, 1916 թվականի փետրվարի 6-ին Թիֆլիսի քաղաքային ժողովարանի դահլիճում՝ Հովհաննես Թումանյանի նախագահությամբ, դասախոսություն է կարդացել «Հայկական վերջին հալածանքները Կ. Պոլսո մեջ» վերնագրով, իսկ մարտի 12-ին Բաքվում՝ «Հայ գրասերների ընկերության» հրավերով Հասարակական ժողովարանում՝ Հովհաննես Հովհաննիսյանի նախագահությամբ, ժամանակակից արևմտահայ գրականության և գրողների մասին^[15]^[16]^{[Ն 1]}։ Այնուհետև Մոսկվայի Հայկական կոմիտեի հրավերով Զ. Եսայանը մեկնում է Պետրոգրադ և Մոսկվա, որտեղ կազմակերպում է հայ որբերի ու գաղթականների օգտին կատարվելիք հանգանակության գործը և ներկայացնում հայկական կոտորածների իրական պատկերը: Ապրիլի 4-ին Պետրոգրադում նա հանդես է գալիս դասախոսությամբ: Այդ մասին «Արև» թերթում՝ «Զապել Եսայանի դասախոսությունը Պետրոգրադում» վերնագրի տակ, կարդում ենք.

… տաճկահայ տաղանդաւոր գրագիտուհի տիկին Զապէլ Եսայեան տուել է մի շատ հետաքրքիր դասախօսութիւն մայրաքաղաքի մի շարք գրական և քաղաքական յայտնի գործիչներու ներկայութեան: Հրաւիրուելով մայրաքաղաք իր վաղեմի ծանօթ ռուս գրագիտուհի տիկ. Թըրկովայի կողմէ … այստեղ կկազմակերպուի մի երեկոյթ, ուր մեր շնորհալի գրագիտուհին ֆրանսերէն լեզուով կըխօսի մի դասախօսութիւն, տալով ամփոփ պատկերը այն բոլոր հալածանքներու, որոնց կենթարկուեն Պօլսոյ և ընդհանրապէս Տաճկաստանի հայերը … Նոյն նիւթի մասին տիկին Եսայեան հայ լեզուով կը դասախօսէ հայկական ակումբին մէջ, իսկ Մոսկուայի Լազարեան ճեմարանին մէջ կը դասախօսէ թիւրքահայ գրականութեան մասին։^[17]^[18]^{[Ն 2]}։

Հիշատակ

2018 թվականի մարտի 8-ին Փարիզի Հանրապետության պողոտայի և Տլիմսեն ու Սպինոզա փողոցների (20-րդ և 11-րդ շրջաններ) հատման կետում գտնվող ճեմուղին անվանակոչվել է Զաբել Եսայանի անունով^[19]^[20]:

Մեջբերումներ Զապել Եսայանից

Կինը աշխարհ չէ եկած մինակ հաճելի ըլլալու համար։ Կինը եկած է իր խելքը, մտային, բարոյական եւ ֆիզիքական յատկութիւնները զարգացնելու համար։ Ինքզինքնին յարգող բոլոր կիներուն իտէալը միայն հաճելի ըլլալը պէտք չէ ըլլայ, այլ երկրիս վրայ գործօն բարերար տարր մը դառնալը։

Երկեր

Շնորհքով մարդիկ, Կ. Պոլիս, 1910, 220 էջ:
Կէղծ հանճարներ, Կ. Պոլիս, 1909, 178 էջ:
Աւերակներուն մէջ, Կ. Պոլիս], 1911, 285 էջ:
Երբ այլեւս չէն սիրեր: Քօղը: Վէպը, Կ. Պոլիս, 1914, 214 էջ:
Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըւազէն Պաթում, Պոսթըն, 1920, 138 էջ:
Երբ այլեւս չէն սիրեր: Քօղը: Վէպը: Բաւական է, Կ. Պոլիս, 1925, 180 էջ:
Նահանջող ուժերը, Յերեւան, 1926, 299 էջ:
Պրոմեթեոս ազատագրուած, Մարսէլ, 1928, 368 էջ:
Սիլիհտարի պարտեզները, Յերեւան, 1935, 207 էջ:
Յերկերի ժողովածու, Յերեւան, 1937, 242 էջ:
Սիլիհտարի պարտէզները, գիրք Ա.–Բ., Գահիրէ, 1950, 198 էջ:
Ավերակներուն մէջ, Պէյրութ, 1952, 294 էջ:
Ավերակներուն մէջ, Պէյրութ, 1957, 226 էջ
Երկեր, Երևան, 1959, 592 էջ:
Երբ այլեւս չէն սիրեր, Կ. Պոլիս, 1965, 180 էջ:
Բարպա Խաչիկ, Երևան, 1966, 868 էջ:
Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըւազէն Պաթում, Պէյրութ, 1969, 118 էջ:
Երբ այլեւս չէն սիրեր: Հօգիս աքսորեալ: Մէլիհա Նուրի հանըմ, Պէյրութ, 1972, 148 էջ:
Նամակներ (1895–1935 թթ.), Երևան, 1977, 420 էջ:
Արգելքը, Պէյրութ, ա. թ., 224 էջ:
Վերջին բաժակը, Անթիլիաս, 1986, 114 էջ:
Ավերակներուն մէջ, Պէյրութ, 1987, 224 էջ:
Երկեր, հատ. Ա–Բ, Անթիլիաս, 1987:
Մուրատի ճամբորդութիւնը Սըւազէն Պաթում, Երեւան, 1990, 96 էջ:
Ավերակներուն մեջ, Երևան, 2006, 207 էջ:
Սկիւտարի վերջալոյսներ եւ այլ գրութիւններ (1895–1908 թթ.), Իսթանպուլ, 2009, 264 էջ:
Ավերակներուն մէջ, Ստամբուլ, 2012, 352 էջ:

Գրականություն

Սևակ Արզումանյան, Զապել Եսայան (կյանքը և գործը), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1965, 296 էջ։
Հայ նոր գրականության պատմություն, հատոր 5 (հատորում զետեղված է «Զապել Եսայան» գլուխը, որը գրել է Սևակ Արզումանյանը), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1979, էջ 785-802։
Գասպարյան Դավիթ, Փակ դռների գաղտնիքը, Երևան, 1994։

Հոդվածներ

Վերջին բաժակը (Գործ,1917)

Նշումներ

↑ Ի դեպ, «Մշակ» թերթը, անդրադառնալով «Հայկական վերջին հալածանքները Կ. Պոլսո մեջ» վերնագրով դասախոսությանը, մասնավորապես գրում է. «Տիկին Եսայեանը, ինչպէս և ամեն մի թիւրքահայ գրականագէտ, իր մաքուր հայերէնով, ախորժալուր առոգանութեամբ և նոյն իսկ ճարտասանութեամբ հաճելի տպաւորութիւն է թողնում: Դասախօսութեան այդ արտաքին հանգամանքները շատ նպաստաւոր են և խօսում են յօգուտ դասախօսի: Սակայն նոյնը չենք կարող ասել՝ դասախօսութեան ներքին յատկութիւնների և արժանիքի մասին. իսկ այն միակողմանիութիւնը, ես աւելին կասեմ՝ ոչ թէ կուսակցական խտրական ոգին, այլ նոյն իսկ «կուսակցական ցաւագարութիւնը» (ինչպէս շատ ճիշդ արտայայտվել է «Վան - Տոսպ» թերթը) վերին աստիճանի աննպաստ և անհաճոյ տպաւորութիւն թողեցին մեզ վրա, և մենք անկեղծ ցաւ զգացինք, որ տ. Զապէլ Եսայեանը, գալով Կ. Պօլսից մեզ մօտ, համազգային այս մեծ և ահռելի աղէտի օրերին, հարկ է տեսնել մի ասախօսութեան մէջ, որ կրում էր ընդհանուր բնաւորութիւն, սահմանված էր մի հասարակական, անկուսակցական լսարանի համար, ցոյց տալ խտրական, կուսակցական ոգի: Դա վայել չէ ոչ կնոջ, ոչ գրողին և մանաւանդ վիպասանին» («Մշակ», 9. II. 1916):
↑ Ի դեպ, աղորդագրության մեջ հիշատակվող “ռուս գրագիտուհի տիկ. Թըրկովան” ժամանակի հայ հասարակությանը քաջածանոթ Արիադնա Տիրկովան է (Ա. Վերգեժսկի): Նա ճանաչված գրական-հասարակական գործիչ էր, ռուսական կենտրոնական թերթերի թղթակից: Կովկասյան ռազմաճակատից վերադառնալով՝ 1915 թ. նոյեմբերի 5-ին Հասարակական ակումբի նախաձեռնությամբ Թիֆլիսի կայսերական երաժշտական դպրոցի դահլիճում զեկուցում է կարդացել «Պատերազմը և կինը» թեմայով, միաժամանակ տպավորություններ պատմել ռազմաճակատից: 1916 թ. Պետրոգրադում լույս է տեսել նրա «Հին Թուրքիան և երիտթուրքերը: Մեկ տարի Կոստանդնուպոլսում» վերնագրով ուշագրավ գիրքը: Այստեղ հայերին նվիրված է առանձին գլուխ, որտեղ արտահայտված է հեղինակի սերն ու հարգանքը հայ ժողովրդի նկատմամբ: Հատկապես ջերմ է խոսում Թուրքիայում Հայ հեղափոխական դաշնակցության գործունեության մասին: Անդրադարձ կա հայերի կոտորածներին: Ամենայն հավանականությամբ, Զ. Եսայանն ու Ա. Տիրկովան հենց Կ. Պոլսում էլ ծանոթացել, մտերմացել են (մանրամասն տե՛ս А. Закарян. Трагедия армянского народа в оценке русских литераторов. Ереван, 2003, с. 75–76):

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
↑ ^2,0 ^2,1 Հայկական համառոտ հանրագիտարան (հայ.) — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 2.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Միջազգային տիպօրինակ անունների նույնացուցիչ — 2012.
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 WomenWriters
↑ Արզումանյան, Ս․ (1965). Զապել Եսայան (Կյանքը և գործը). Երևան.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Եսայան, Զապել (1977). Զ. Եսայան. Նամակներ (Կազմեց և ծանոթագրեց՝ Ա. Ավետիսյան, խմբագիր՝ Ս. Արզումանյան). Երևան. էջեր 9–22.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Զապել Եսայան.– «Հայ նոր գրականության պատմություն», հ. 5. Երևան. 1979. էջեր 785–802.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Դ․, Գասպարյան (1994). Փակ դռների գաղտնիքը (Չարենցը, Բակունցը և մյուսները). Երևան. էջեր 89–112.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ Գրիգորյան, Ս․ Ս․ (1990). Զապել Եսայանի փոքր կտավի ստեղծագործությունները: Ուսումնական ձեռնարկ. Երևան.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
↑ «Մշակ» (Թիֆլիս), 6. II. 1916
↑ «Русские ведомости» (Москва), 22. IV. 1916
↑ «Армянский вестник» (Москва), 1916, № 15, с. 12–14
↑ «Մշակ», 6. II. 1916:
↑ Տե՛ս նույն տեղում, նաև՝ «Հորիզոն» (Թիֆլիս), 31. III. 1916
↑ “Армянский вестник”, 1916, № 4, c. 22; № 8, c. 21.
↑ «Արև» (Բաքու), 16. VII. 1916
↑ Տե՛ս նաև՝ «Армянский вестник», 1916, № 12–13, c.45
↑ Փարիզում բացվել է Զաբել Եսայանի անվան ճեմուղին
↑ L’inauguration de l’allée Zabel Essayan

Արտաքին հղումներ

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զապել Եսայան» հոդվածին։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զապել Եսայան» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զապել Եսայան» հոդվածին։

[17] Ի դեպ, «Մշակ» թերթը, անդրադառնալով «Հայկական վերջին հալածանքները Կ. Պոլսո մեջ» վերնագրով դասախոսությանը, մասնավորապես գրում է. «Տիկին Եսայեանը, ինչպէս և ամեն մի թիւրքահայ գրականագէտ, իր մաքուր հայերէնով, ախորժալուր առոգանութեամբ և նոյն իսկ ճարտասանութեամբ հաճելի տպաւորութիւն է թողնում: Դասախօսութեան այդ արտաքին հանգամանքները շատ նպաստաւոր են և խօսում են յօգուտ դասախօսի: Սակայն նոյնը չենք կարող ասել՝ դասախօսութեան ներքին յատկութիւնների և արժանիքի մասին. իսկ այն միակողմանիութիւնը, ես աւելին կասեմ՝ ոչ թէ կուսակցական խտրական ոգին, այլ նոյն իսկ «կուսակցական ցաւագարութիւնը» (ինչպէս շատ ճիշդ արտայայտվել է «Վան - Տոսպ» թերթը) վերին աստիճանի աննպաստ և անհաճոյ տպաւորութիւն թողեցին մեզ վրա, և մենք անկեղծ ցաւ զգացինք, որ տ. Զապէլ Եսայեանը, գալով Կ. Պօլսից մեզ մօտ, համազգային այս մեծ և ահռելի աղէտի օրերին, հարկ է տեսնել մի ասախօսութեան մէջ, որ կրում էր ընդհանուր բնաւորութիւն, սահմանված էր մի հասարակական, անկուսակցական լսարանի համար, ցոյց տալ խտրական, կուսակցական ոգի: Դա վայել չէ ոչ կնոջ, ոչ գրողին և մանաւանդ վիպասանին» («Մշակ», 9. II. 1916):

[20] Ի դեպ, աղորդագրության մեջ հիշատակվող “ռուս գրագիտուհի տիկ. Թըրկովան” ժամանակի հայ հասարակությանը քաջածանոթ Արիադնա Տիրկովան է (Ա. Վերգեժսկի): Նա ճանաչված գրական-հասարակական գործիչ էր, ռուսական կենտրոնական թերթերի թղթակից: Կովկասյան ռազմաճակատից վերադառնալով՝ 1915 թ. նոյեմբերի 5-ին Հասարակական ակումբի նախաձեռնությամբ Թիֆլիսի կայսերական երաժշտական դպրոցի դահլիճում զեկուցում է կարդացել «Պատերազմը և կինը» թեմայով, միաժամանակ տպավորություններ պատմել ռազմաճակատից: 1916 թ. Պետրոգրադում լույս է տեսել նրա «Հին Թուրքիան և երիտթուրքերը: Մեկ տարի Կոստանդնուպոլսում» վերնագրով ուշագրավ գիրքը: Այստեղ հայերին նվիրված է առանձին գլուխ, որտեղ արտահայտված է հեղինակի սերն ու հարգանքը հայ ժողովրդի նկատմամբ: Հատկապես ջերմ է խոսում Թուրքիայում Հայ հեղափոխական դաշնակցության գործունեության մասին: Անդրադարձ կա հայերի կոտորածներին: Ամենայն հավանականությամբ, Զ. Եսայանն ու Ա. Տիրկովան հենց Կ. Պոլսում էլ ծանոթացել, մտերմացել են (մանրամասն տե՛ս А. Закарян. Трагедия армянского народа в оценке русских литераторов. Ереван, 2003, с. 75–76):

[_5e5775e65518eefb-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Հայկական սովետական հանրագիտարան (հայ.) / Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.

[_4b24f3978d663211-2] 2,0 ^2,1 Հայկական համառոտ հանրագիտարան (հայ.) — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1990. — հատոր 2.

[_f4acbecea0d0167c-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_6df2bb73a52eac16-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Միջազգային տիպօրինակ անունների նույնացուցիչ — 2012.

[_e5b4b701e9a0e890-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 WomenWriters

[6] Արզումանյան, Ս․ (1965). Զապել Եսայան (Կյանքը և գործը). Երևան.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[7] Եսայան, Զապել (1977). Զ. Եսայան. Նամակներ (Կազմեց և ծանոթագրեց՝ Ա. Ավետիսյան, խմբագիր՝ Ս. Արզումանյան). Երևան. էջեր 9–22.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[8] Զապել Եսայան.– «Հայ նոր գրականության պատմություն», հ. 5. Երևան. 1979. էջեր 785–802.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[9] Դ․, Գասպարյան (1994). Փակ դռների գաղտնիքը (Չարենցը, Բակունցը և մյուսները). Երևան. էջեր 89–112.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[10] Գրիգորյան, Ս․ Ս․ (1990). Զապել Եսայանի փոքր կտավի ստեղծագործությունները: Ուսումնական ձեռնարկ. Երևան.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)

[11] «Մշակ» (Թիֆլիս), 6. II. 1916

[12] «Русские ведомости» (Москва), 22. IV. 1916

[13] «Армянский вестник» (Москва), 1916, № 15, с. 12–14

[14] «Մշակ», 6. II. 1916:

[15] Տե՛ս նույն տեղում, նաև՝ «Հորիզոն» (Թիֆլիս), 31. III. 1916

[16] “Армянский вестник”, 1916, № 4, c. 22; № 8, c. 21.

[18] «Արև» (Բաքու), 16. VII. 1916

[19] Տե՛ս նաև՝ «Армянский вестник», 1916, № 12–13, c.45

[21] Փարիզում բացվել է Զաբել Եսայանի անվան ճեմուղին

[22] L’inauguration de l’allée Zabel Essayan

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[Ն 1]

[17]

[18]

[Ն 2]

[19]

[20]

@@ Տող 77. / Տող 77. @@
 * Նամակներ (1895–1935 թթ.), Երևան, 1977, 420 էջ:
 * Արգելքը, Պէյրութ, ա. թ., 224 էջ:
-* Վերջին բաժակը, [[Անթիլիաս]], 1986, 114 էջ:
+* [http://www.digilib.am/book/706/%D5%8E%D5%A5%D6%80%D5%BB%D5%AB%D5%B6%20%D5%A2%D5%A1%D5%AA%D5%A1%D5%AF%D5%A8 Վերջին բաժակը], [[Անթիլիաս]], 1986, 114 էջ:
 * Ավերակներուն մէջ, Պէյրութ, 1987, 224 էջ:
 * Երկեր, հատ. Ա–Բ, Անթիլիաս, 1987: