Վարսանդ

Ծաղկի վարսանդ

Ծաղկի կենտրոնական մասը գրավում է գինեցեումը, որը կազմված է մի քանի պտղաթերթերից (երբեմն մեկ պտղաթերթից):

Պտղաթերթերը ծաղկի մեգասպորատերևներն են, նրանց ներսի կողմում սովորաբար զարգանում են մեգասպորանոթները (սերմնասկզբնակները):

Զանազան եղանակներով իրար հետ համաճելով` պտղաթերթերն առաջացնում են փակ վարսանդ, մի օրգան, որը հատուկ է միայն ծածկասերմ բույսերին: Վարսանդը մեծ մասամբ կազմված է հիմնային ներքևի լայնացած մասից` սերմնարանից, որը վերևում խիստ նեղանում և սռնակ է տալիս, իսկ վերջինս գագաթին կազմում է զանազան ձևերի սպի:

Վարսանդի ձևերը բազմազան են։ Սովորաբար նա կազմված է ներքևի, լայնացած մասից, որը սերմնարան է կոչվում։ Սա գագաթին հետզհետե կամ միանգամից բարակում և տալիս է սռնակ (մեկ կամ մի քանի), ծայրին վերջավորված լինելով սպիով: Սռնակը կարող է չլինել, և այն ժամանակ սպին կլինի նստադիր, ինչպես կակաչինն է։ Սպիի ձևերը շատ բազմազան են։ Սպին լինում է գլխիկանման, ինչպես օրինակ, սալորենու, կեռասենու, բալենու, դեղձենու, հնդկացորենի, ոլոռի վրա և այլն, բլթակավոր երկբլթակ վալերիանի (կատվախոտի), բարդածաղիկներից շատերի ծաղիկներում, եռաբլթակ զանգակածաղկի վրա, աստղաձև կակաչի, փետրաձև հացաբույսերի վրա, ճյուղավոր քրքումի վրա և այլն: Սռնակներն իրենցից ներկայացնում են պտղաթերթերի մեգասպորատերևների գագաթները, իսկ սպիի բլթակները նրանց ազատ ծայրերը։

Տեսակներ

Ըստ իր դիրքի ծաղկակալի վրա, սերմնարանը լինում է վերնադիր, եթե նա ազատ է, միանալով միայն հատակի մասով:

Միջնադիր կամ կիսացածրադիր սերմնարան ստացվում է այն ժամանակ, երբ նա մինչև կեսը համաճում է ծաղկակալի հետ, իսկ վերին կեսը սռնակի և սպիի հետ միասին ազատ է մնում: Վերջապես, ցածրադիր սերմնարան կազմվում է բաժակի, պսակի, անդրոցեումի և գինեցեումի հիմքերի համաճման հետևանքով: Ցածրադիր սերմնարանի մասին այս հասկացությունը կլասիկ է: Ցածրադիր վարսանդի մի այլ հասկացություն ենթադրում է, որ պտղաթերթերի և սնամեջ (գոգավոր) ծաղկակալի ներքին պատերը համաճում են: Սակայն ցածրադիր սերմնարանի վերջին տիպը իսկական գոգավոր ծաղկակալով, որպես արտաքին պատ, հազվագյուտ է: Համենայն դեպս, այստեղ ևս մենք գործ ունենք ցածրադիր սերմնարանի հետ:

Այսպիսով, աոաջին դեպքում ցածրադիր սերմնարանն ամբողջապես տերևային ծագում ունի, երկրորդ դեպքում առանցքային և տերևային: Ցածրադիր սերմնարանով ծաղիկները հատուկ են խնձորենուն, տանձենուն, դդմազգիներին, զանգակածաղկազգիներին, բարդածաղիկներին և այլ ընտանիքներին: Ցածրադիր սերմնարանով ծաղկի ծաղկապատը կոչվում է վերվարսանդային, իսկ վերնադիր սերմնարանով ծաղկինը ենթավարսանդային: Լինում են նաև մերձվարսանդային ծաղկապատեր, երբ ծաղկակալր լայնացած է (հիպանթիում) և ծաղկի տարրերը նստած են նրա եզրերին գինեցեումի մոտ:

Վերջերս հաճախ առաջ են քաշում պտղաթերթերի, սերմնասկզբնակների կամ միմիայն սերմնասկզբնակների առանցքային ծագման թեորիաներ: Եթե պտղաթերթի եզրերը մտել են խորշի մեջ խորը, հասել են պտղաթերթերի ներքին պատին և միջնապատ են առաջացրել, որր կիսում է սերմնարանի խորշը, ապա այս դեպքում ստացվում է կեղծ-երկբուն սերմնարան (կեղծ է այն պատճառով, որ երկու բունը մի պտղաթերթից են կազմված): Եթե վարսանդը մի քանի համաճած պտղաթերթերից է կազմված և նրանցից յուրաքանչյուրի եզրերը հասնում են խորշի կենտրոնին, որտեղ նրանք իրար են մոտենում, կստացվի սերմնարան այնքան բներով, որքան պտղատերևներ մասնակցում են վարսանդի կազմության մեջ:

Եթե վարսանդը կազմվել Է մի քանի համաճած պտղաթերթերից, ապա այսպիսի գինեցեումը կոչվում Է ցենոկարպային: Եթե մի քանի պտղաթերթեր յուրաքանչյուրն առանձին վարսանդ Է կազմում և ծաղկի մեջ մի քանի վարսանդներ են լինում, գինեցեումը կոչվում է ապոկարպային, ինչպես, օրինակ մագնոլիազգիների, գորտնուկազգիների, բազմաթիվ վարդազգիների մոտ: Գինեցեումների դասակարգումը էվոլոլցիոն հիմունքով կատարելագործել է Թախտաջյանր։

Ապոկարպային գինեցեումը կազմված է ազատ պտղաթերթերից, նրանցից յուրաքանչյուրը ինքնուրույն վարսանդ է կազմում: Այդպիսի վարսանդների քանակությունը կարող է մեծ լինել (օրինակ, մագնոլիայի ծաղկում, երբեմն նրանց թիվը պակասում է մինչև մեկ): Այդ ելակետային տիպի պլացենտաները որմնային են և զարգանում են պտղաթերթերի եզրերին կամ միջին մասում։ Ապոկարպային գինեցեումը ամենապրիմիտիվն է: Պտղաթերթերի համաճման միջոցով նրանից առաջացել է ցենոկարպային գինեցեումը, որը ծածկասերմների էվոլուցիայոյւմ հաջորդաբար առաջացրել է հետևյալ տիպերը,

• սինկարպային` կազմված մի քանի համաճած պտղաթերթերից, բազմաբուն սերմնարանով և անկյունային պլացենտացիայով կենտրոնում (պլացենտաներր կազմվում են սերմնարանի կենտրոնում համաճած պտղաթերթերի եզրերին
• պարակարպային միաբուն սերմնարանով և որմնային պլացենտաներով
• լիզիկարպային կենտրոնում գտնվող պլացենտաներով։

Կառուցվածք

Սերմնարան

Սերմնարանները լինում են երկբուն, եռաբուն բազմազան: Իսկ եթե պտղաթերթերը համաճում են առանց եզրերը ներս մտնելու, ստացվում է միաբուն սերմնարան: Եթե պտղաթերթի եզրերը լրիվ կերպով չեն բաժանում սերմնարանի խորշը, նրանք կիսատ միջնապատեր են առաջացնում, ինչպես կակաչի սերմնարանում: Երբեմն ոչ-լրիվ միջնապատերը կազվում են ոչ թե պտղաթերթերի եզրերից, այլ նրանց վրա եղած ելուստներից, և այն ժամանակ կեղծ միջապատեր են ստացվում ինչպես, օրինակ, կտավատի սերմնարանում:

Պտղաթերթերը կամ լրիվ համաճում են որպես մի վարսանդ, սերմնարանից մինչև սպին, կամ կարող են համաճել միայն սերմնարաններով, իսկ սռնակներն և սպիներն ազատ են մնում, կամ համաճում են սերմնարանները և սռնակները, իսկ սպիները մեծ կամ փոքր չափով ազատ են մնում։ Վերջապես, երբեմն համաճում են սռնակները, իսկ սերմնարանները մնում են ազատ։ Վարսանդի պտղաթերթերի թվի մասին հնարավոր է դատել ըստ սերմնարանի պատկերի միջին ջղերի թվի: Հաճախ ազատ սռնակերի կամ սպիի բլթակների թիվը նույնպես ցույց է տալիս, թե քանի պտղաթերթից է կազմված վարսանդը։ Սռնակր ծառայում է սպին դուրս բերելուն և ծաղկափոշու խողովակները սերմնարանի մեջ անցկացնելուն: Սռնակի կառուցման մեջ կարող են մասնակցել մի քանի պտղաթերթեր և պատել անցքը, որը սովորաբար լցված է հատուկ պարենքիմային անցկացնող հյուսվածքով: Սռնակի առանձին, ծայրին գտնվող մինչև սպիները ազատ ճյուղերը կոչվում են ստիլոդիումներ: Նրանք իրենց վրա կրում են սպիները, որպես ծաղկափոշին պահելուն և ծլեցնելուն հարմարված ստիլոդիումի մասեր, նրանց դասավորելով ծաղկափոշին ընդունելու համար հարմար եղանակներով: Սովորաբար այնքան ստիլոդիումներ կան, որքան և պտղաթերթերն են: Ստիլոդիումները սռնակից պարզ են, բայց նույնպես ունեն անցկացնող հյուսվածք։ Որոշ ընտանիքներում, չնայած սինկարպային վարսանդին, միայն մի պտղատերևն է առաջացնում սռնականման մաս։

Սռնակ

Գոյություն ունեն սռնակների, որպես ծաղկափոշու խողովակներն անցկացնողների, երեք տիպեր`

• բաց` ներսից հասարակ էպիդերմիսով ծածկված անցքով, այս տիպը գերակշռում է միաշաշաքիլ բույսերի մեջ,
• կիսափակ`ներսից անցկացնող հյուսվածքի գեղձային բջիջներով պատած անցքով,
• փակ (հոծ)` անցկացնող հյուսվածքով լիովին լցված անցքով։

Այս վերջին երկու տիպերը հատուկ են երկշաքիլներին: Առաջին տիպր հանդիպում է նաև մի քանի երկշաքիլների մեջ: Երրորդ տիպի սռնակներում ծաղկափոշու խողովակներն աճում են միջբջջային անցքերով, մյուս տիպերում նրանք առաջ են շարժվում ներսից ծածկող բջիջների արտադրած լորձունքում։

Սպի

Սպիները տարբեր ձևեր ունեն: Գլխիկաձև սպիները ստացվում են սռնակների գագաթին ստիլոդիումների ետզարգացման և միաժամանակ պտուկ-ներ առաջանալու հետևանքով (օրինակ, շուշանի վրա): Երկարուկ սպիներ ստացվում են համաճած ստիլոդիումների մասերի անհամապատասխան աճից, որի շնորհիվ պտուկները գտնվում են կողքից: Անատոմիորեն սերմնարանի պատը կազմված է պարենքիմային հյուսվածքից վերևի և ներքևի էպիդերմիսների միջև: Հերձանցքներ և մազիկներ երկու մաշկերի վրա էլ կարող են զարգանալ: Սա մեծ նշանակություն ունի: Այսպես, օրինակ, նարինջի հյութալի պտղամիջուկր կազմվում է սերմնարանի ներքին պատի հյութալի ելուստներից: Փոխադրող խրցերը պտղաթերթի ջղերն են: Նրանք անցնում են մինչև սպիները, ինչպես նաև սերմնասկզբնակների մեջ: Պտղաթերթում գտնվող թիկնային խուրձը համա-պատասխանում է տերևի սիմ ջղին: Որովայնային երկու խրձերը կազմում են սերմնասկզբնակներ -անոթային սիստեմը, ըստ որում նրանք հաճախ ավելի հաստ են քան թիկնային խուրձը, որով տարբերվում են վեգետատիվ տերևի ջղերից: Սա բացատրվում է սերմնասկզբնակներում անոթների մեծ թվով: