«Քաղցկեղ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չNo edit summary |
|||
| Տող 45. | Տող 45. | ||
'''Քաղցկեղ''', հիվանդությունների խումբ, որի հիմքում [[Բջիջ|բջջի]] չկանոնակարգված բազմացումն է և դեպի այլ օրգաններ տարածվելու պոտենցիալ ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014>{{cite web |title=Defining Cancer |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |website=National Cancer Institute |accessdate=28 March 2018 |dead-url=no |date=17 September 2007 }}</ref>։ Ի հակադրություն քաղցկեղի, [[Բարորակ ուռուցքներ|բարորակ ուռուցքները]] չեն տարածվում օրգանիզմի այլ մասեր<ref name=NCI2014/>։ Հնարավոր ախտանիշներն են [[արյունահոսություն]], ձգձգվող [[հազ]], առանց ակնհայտ պատճառի քաշի կորուստ և այլն<ref name=NHS2012>{{cite web |title=Cancer – Signs and symptoms |url=http://www.nhs.uk/Conditions/Cancer/Pages/Symptoms.aspx |website=NHS Choices |accessdate=10 June 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140608104550/http://www.nhs.uk/Conditions/cancer/Pages/symptoms.aspx |archive-date=8 June 2014 |df=dmy-all}}</ref>։ Այս ախտանիշները կարող են ի հայտ գալ ինչպես քաղցկեղի, այնպես էլ այլ հիվանդությունների դեպքում<ref name=NHS2012/>։ Մարդկանց մոտ հանդիպում է քաղցկեղի ավելի քան 100 տեսակ<ref name=NCI2014/>։ |
'''Քաղցկեղ''', հիվանդությունների խումբ, որի հիմքում [[Բջիջ|բջջի]] չկանոնակարգված բազմացումն է և դեպի այլ օրգաններ տարածվելու պոտենցիալ ունակությունը<ref name=WHO2018/><ref name=NCI2014>{{cite web |title=Defining Cancer |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |website=National Cancer Institute |accessdate=28 March 2018 |dead-url=no |date=17 September 2007 }}</ref>։ Ի հակադրություն քաղցկեղի, [[Բարորակ ուռուցքներ|բարորակ ուռուցքները]] չեն տարածվում օրգանիզմի այլ մասեր<ref name=NCI2014/>։ Հնարավոր ախտանիշներն են [[արյունահոսություն]], ձգձգվող [[հազ]], առանց ակնհայտ պատճառի քաշի կորուստ և այլն<ref name=NHS2012>{{cite web |title=Cancer – Signs and symptoms |url=http://www.nhs.uk/Conditions/Cancer/Pages/Symptoms.aspx |website=NHS Choices |accessdate=10 June 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140608104550/http://www.nhs.uk/Conditions/cancer/Pages/symptoms.aspx |archive-date=8 June 2014 |df=dmy-all}}</ref>։ Այս ախտանիշները կարող են ի հայտ գալ ինչպես քաղցկեղի, այնպես էլ այլ հիվանդությունների դեպքում<ref name=NHS2012/>։ Մարդկանց մոտ հանդիպում է քաղցկեղի ավելի քան 100 տեսակ<ref name=NCI2014/>։ |
||
[[Ծխախոտ|Ծխախոտի]] օգտագործումը քաղցկեղից մահացության 22%-ի պատճառն է |
[[Ծխախոտ|Ծխախոտի]] օգտագործումը քաղցկեղից մահացության 22%-ի պատճառն է<ref name=WHO2018>{{cite web |title=Cancer Fact sheet N°297 |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |website=World Health Organization |accessdate=21 March 2018 |date=February 2018 |dead-url=no | df=dmy-all}}</ref>։ Եվս 10% մահացության պատճառն է [[Ճարպակալում|ճարպակալումը]], ոչ ռացիոնալ սննդակարգը, ցածր ֆիզիկական ակտիվությունը, [[Սպիրտ|ալկոհոլի]] չարաշահումը<ref name="WHO2018" /><ref>{{cite web |title=Obesity and Cancer Risk |url=http://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3 |website=National Cancer Institute |accessdate=4 July 2015 |date=January 3, 2012 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150704154440/http://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/obesity/obesity-fact-sheet#q3 |archive-date=4 July 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Jayasekara H, MacInnis RJ, Room R, English DR | title = Long-Term Alcohol Consumption and Breast, Upper Aero-Digestive Tract and Colorectal Cancer Risk: A Systematic Review and Meta-Analysis | journal = Alcohol and Alcoholism | volume = 51 | issue = 3 | pages = 315–30 | date = May 2016 | pmid = 26400678 | doi = 10.1093/alcalc/agv110 }}</ref>։ Այլ գործոններից են ինֆեկցիաները, իոնիզացնող ճառագայթումը և միջավայրի աղտոտվածությունը<ref name="Enviro2008">{{cite journal |vauthors=Anand P, Kunnumakkara AB, Kunnumakara AB, Sundaram C, Harikumar KB, Tharakan ST, Lai OS, Sung B, Aggarwal BB |title=Cancer is a preventable disease that requires major lifestyle changes |journal=Pharmaceutical Research |volume=25 |issue=9 |pages=2097–116 |date=September 2008 |pmid=18626751 |pmc=2515569 |doi=10.1007/s11095-008-9661-9}}</ref>։ Արդի աշխարհում քաղցկեղի 15%-ի պատճառը այնպիսի վիրուսներն են, ինչպիսիք են [[Հելիկոբակտեր պիլորի վարակ|հելիկոբակտեր պիլորին]] (Helicobacter pylori), [[հեպատիտ B]]-ն, [[Հեպատիտ C|հեպատիտ-C]]-ն, [[Մարդու պապիլոմա վիրուս|մարդու պապիլոմա վիրուսը]] (Human papillomavirus infection), [[Էպշտեյն-Բարր վիրուս|Էպշտեյն-Բարր վիրուսը]] (Epstein-Barr virus), [[ՄԻԱՎ|մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը]] (ՄԻԱՎ, HIV)<ref name=WHO2018/>։ Այս գործոններն իրենց ազդեցությունը թողնում են փոփոխելով բջջի [[Գեն|գեները]]<ref name=WCR2014Bio>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 1.1 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Գենետիկ փոփոխությունները տեղի են ունենում նախքան քաղցկեղի զարգանալը<ref name=WCR2014Bio />։ Մոտ 5-10% դեպքերում գենետիկ փոփոխույթունները ժառանգված են լինում ծնողներից<ref name=ACS-heredity>{{cite web |publisher=[[American Cancer Society]] |title=Heredity and Cancer |accessdate=July 22, 2013 |url=http://www.cancer.org/cancer/cancercauses/geneticsandcancer/heredity-and-cancer |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130802043732/http://www.cancer.org/cancer/cancercauses/geneticsandcancer/heredity-and-cancer |archive-date=2 August 2013 |df=dmy-all}}</ref>։ Քաղցկեղը կարող է հայտնաբերվել նշաններով, ախտանիշներով և հետազոտություններով։ Ախտորոշմանը նպաստում են նաև բժշկական տեսանակարահանող միջոցները և [[Բիոպսիա|բիոպսիան]]<ref>{{cite web |title=How is cancer diagnosed? |url=http://www.cancer.org/treatment/understandingyourdiagnosis/examsandtestdescriptions/testingbiopsyandcytologyspecimensforcancer/testing-biopsy-and-cytology-specimens-for-cancer-how-is-cancer-diagnosed |website=American Cancer Society |date=29 January 2013 |accessdate=10 June 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714120018/http://www.cancer.org/treatment/understandingyourdiagnosis/examsandtestdescriptions/testingbiopsyandcytologyspecimensforcancer/testing-biopsy-and-cytology-specimens-for-cancer-how-is-cancer-diagnosed |archive-date=14 July 2014 |df=dmy-all}}</ref>։ |
||
Քաղցկեղ կարող են ունենալ անգամ չծխող, նորմալ քաշ ունեցող, շատ ալկոհոլ չօգտագործող, մրգեր ու բանաջարեղեն օգտագործող, քաղցկեղածին ինֆեկցաների դեմ պատվաստված մարդիկ<ref name=Kushi2012>{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Doyle C, McCullough M, Rock CL, Demark-Wahnefried W, Bandera EV, Gapstur S, Patel AV, Andrews K, Gansler T |title=American Cancer Society Guidelines on nutrition and physical activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal= CA Cancer J Clin |volume=62 |issue=1 |pages=30–67 |year=2012 |pmid=22237782 |doi=10.3322/caac.20140}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Parkin DM, Boyd L, Walker LC |title=16. The fraction of cancer attributable to lifestyle and environmental factors in the UK in 2010 |journal=British Journal of Cancer |volume=105 Suppl 2 |pages=S77–81 |date=December 2011 |pmid=22158327 |pmc=3252065 |doi=10.1038/bjc.2011.489}}</ref>։ [[Սկրինինգ|Սկրինինգի]] օգնությամբ քաղցկեղի ախտորոշումը կիրառելի է [[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի]] և ուղիղ աղու քաղցկեղի դեպքում<ref name=WCR2014Scr>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 4.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Սկրինինգ թեստերի նպատակահարմարությունը [[Կրծքագեղձի քաղցկեղ|կրծքագեղձի քաղցկեղի]] դեպքում հաստատված չէ<ref name=WCR2014Scr/><ref name=Got2013>{{cite journal |vauthors=Gøtzsche PC, Jørgensen KJ |title=Screening for breast cancer with mammography |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=6 |issue=6 |pages=CD001877 |date=June 2013 |pmid=23737396 |doi=10.1002/14651858.CD001877.pub5}}</ref>։ Քաղցկեղը հաճախ բուժվում է [[Ճառագայթային թերապիա|ճառագայթային թերապիայի,]] վիրաբուժական միջամտության, [[Քիմիոթերապիա|քիմիոթերապիայի]] և թիրախային թերապիայի համակցության միջոցով<ref name=WHO2018/><ref name=TCT2018>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet |title=Targeted Cancer Therapies |author=National Cancer Institute |date=26 February 2018 |website=www.cancer.gov |accessdate=28 March 2018 }}</ref>։ Ցավի և այլ ախտանիշների թեթևացումը հիվանդի խնամքի կարևոր բաղադրիչն են։ [[Պալիատիվ օգնություն|Պալիատիվ խնամքը]] կարևոր է հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում<ref name=WHO2018/>։ |
Քաղցկեղ կարող են ունենալ անգամ չծխող, նորմալ քաշ ունեցող, շատ ալկոհոլ չօգտագործող, մրգեր ու բանաջարեղեն օգտագործող, քաղցկեղածին ինֆեկցաների դեմ պատվաստված մարդիկ<ref name=Kushi2012>{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Doyle C, McCullough M, Rock CL, Demark-Wahnefried W, Bandera EV, Gapstur S, Patel AV, Andrews K, Gansler T |title=American Cancer Society Guidelines on nutrition and physical activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal= CA Cancer J Clin |volume=62 |issue=1 |pages=30–67 |year=2012 |pmid=22237782 |doi=10.3322/caac.20140}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Parkin DM, Boyd L, Walker LC |title=16. The fraction of cancer attributable to lifestyle and environmental factors in the UK in 2010 |journal=British Journal of Cancer |volume=105 Suppl 2 |pages=S77–81 |date=December 2011 |pmid=22158327 |pmc=3252065 |doi=10.1038/bjc.2011.489}}</ref>։ [[Սկրինինգ|Սկրինինգի]] օգնությամբ քաղցկեղի ախտորոշումը կիրառելի է [[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի]] և ուղիղ աղու քաղցկեղի դեպքում<ref name=WCR2014Scr>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 4.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Սկրինինգ թեստերի նպատակահարմարությունը [[Կրծքագեղձի քաղցկեղ|կրծքագեղձի քաղցկեղի]] դեպքում հաստատված չէ<ref name=WCR2014Scr/><ref name=Got2013>{{cite journal |vauthors=Gøtzsche PC, Jørgensen KJ |title=Screening for breast cancer with mammography |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=6 |issue=6 |pages=CD001877 |date=June 2013 |pmid=23737396 |doi=10.1002/14651858.CD001877.pub5}}</ref>։ Քաղցկեղը հաճախ բուժվում է [[Ճառագայթային թերապիա|ճառագայթային թերապիայի,]] վիրաբուժական միջամտության, [[Քիմիոթերապիա|քիմիոթերապիայի]] և թիրախային թերապիայի համակցության միջոցով<ref name=WHO2018/><ref name=TCT2018>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet |title=Targeted Cancer Therapies |author=National Cancer Institute |date=26 February 2018 |website=www.cancer.gov |accessdate=28 March 2018 }}</ref>։ Ցավի և այլ ախտանիշների թեթևացումը հիվանդի խնամքի կարևոր բաղադրիչն են։ [[Պալիատիվ օգնություն|Պալիատիվ խնամքը]] կարևոր է հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում<ref name=WHO2018/>։ Ապրելու հավանականությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և բուժման սկզբում հիվանդության փուլից<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղ ունեցող 15 տարեկանից ցածր երեխաների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը գերազանցում է 80 %-ը<ref name=WCR2014Peads>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 1.3 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ ԱՄՆ-ում քաղցկեղ ունեցողների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը 66% է<ref name=Seer2014>{{cite web |title=SEER Stat Fact Sheets: All Cancer Sites |url=http://seer.cancer.gov/statfacts/html/all.html |website=National Cancer Institute |accessdate=18 June 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100926191037/http://seer.cancer.gov/statfacts/html/all.html |archive-date=26 September 2010 |df=dmy-all}}</ref>։ |
||
2015 թվականին քաղցկեղ ուներ 90,5 միլիոն մարդ<ref name=GBD2015Pre/>։ Տարեկան գրանցվում է 14,1 միլիոն նոր դեպք (այս թիվը մաշկային քաղցկեղներից ներառում է միայն մելանոման )<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղի պատճառով տարեկան մահանում է 8,8 միլիոն մարդ (ընդհանուր մահացության 15,7%-ը)<ref name=GBD2015De/>։ Տղամարդկանց մոտ քաղցկեղի ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են [[Թոքի քաղցկեղ|թոքի քաղցկեղը]], [[Շագանակագեղձի քաղցկեղ|շագանակագեղձի քաղցկեղը]], հաստ աղու և [[Ուղիղ աղու քաղցկեղ|ուղիղ աղու քաղցկեղը]], [[Ստամոքսի քաղցկեղ|ստամոքսի քաղցկեղը]]<ref name=WCR2014>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |pages=Chapter 1.1}}</ref>։ Կանանց մոտ ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, հաստ աղու և ուղիղ աղու քաղցկեղը, թոքի քաղցկեղը և [[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի քաղցկեղը]] |
2015 թվականին քաղցկեղ ուներ 90,5 միլիոն մարդ<ref name=GBD2015Pre/>։ Տարեկան գրանցվում է 14,1 միլիոն նոր դեպք (այս թիվը մաշկային քաղցկեղներից ներառում է միայն մելանոման )<ref name=WCR2014Bio/>։ Քաղցկեղի պատճառով տարեկան մահանում է 8,8 միլիոն մարդ (ընդհանուր մահացության 15,7%-ը)<ref name=GBD2015De/>։ Տղամարդկանց մոտ քաղցկեղի ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են [[Թոքի քաղցկեղ|թոքի քաղցկեղը]], [[Շագանակագեղձի քաղցկեղ|շագանակագեղձի քաղցկեղը]], հաստ աղու և [[Ուղիղ աղու քաղցկեղ|ուղիղ աղու քաղցկեղը]], [[Ստամոքսի քաղցկեղ|ստամոքսի քաղցկեղը]]<ref name=WCR2014>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |pages=Chapter 1.1}}</ref>։ Կանանց մոտ ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, հաստ աղու և ուղիղ աղու քաղցկեղը, թոքի քաղցկեղը և [[Արգանդի վզիկի քաղցկեղ|արգանդի վզիկի քաղցկեղը]]<ref name=WCR2014Bio />։ Եթե մաշկային քաղցկեղի բոլոր տեսակները ներառվեին քաղցկեղի նոր դեպքերի տարեկան ցուցանիշում, ապա դեպքերը կաճեին 40 տոկոսով<ref>{{cite journal |vauthors=Dubas LE, Ingraffea A |title=Nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=21 |issue=1 |pages=43–53 |date=February 2013 |pmid=23369588 |doi=10.1016/j.fsc.2012.10.003}}</ref><ref name=Cak2012>{{cite journal |vauthors=Cakir BÖ, Adamson P, Cingi C |title=Epidemiology and economic burden of nonmelanoma skin cancer |journal=Facial Plastic Surgery Clinics of North America |volume=20 |issue=4 |pages=419–22 |date=November 2012 |pmid=23084294 |doi=10.1016/j.fsc.2012.07.004}}</ref>։ Երեխաների մոտ սուր լիմֆոբլաստային լեյկեմիան և գլխուղեղի ուռուցքներն ամենահաճախն են հանդիպում (բացառությամբ Աֆրիկայի, որտեղ ոչ-Հոջկինի լիմֆոման հանդիպում է ավելի հաճախ)<ref name=WCR2014Peads/>։ 2012 թվականին 15 տարեկանից ցածր 165․000 երեխայի մոտ ախտորոշվել է քաղցկեղ<ref name=WCR2014/>։ Քաղցկեղի ռիսկն աճում է տարիքի հետ, և քաղցկեղի շատ տեսակներ ավելի հաճախ հանդիպում են զարգացած երկրներում<ref name=WCR2014Bio/>։ Հաճախականությունն ավելանում է մարդկանց կյանքի տևողության ավելացման և զարգացած երկրներում ապրելակերպի փոփոխության հետ<ref name=Epi11>{{cite journal |vauthors=Jemal A, Bray F, Center MM, Ferlay J, Ward E, Forman D |title=Global cancer statistics |journal=Ca |volume=61 |issue=2 |pages=69–90 |date=February 2011 |pmid=21296855 |doi=10.3322/caac.20107}}</ref>։ Քացկեղի հետ կապված ֆինանսական ծախսերը 2010 թվականին աճել են մինչև 1,16 տրիլիոն դոլար<ref name=WCR2014Eco>{{cite book |title=World Cancer Report 2014 |date=2014 |publisher=World Health Organization |isbn=978-9283204299 |url=http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |pages=Chapter 6.7 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170712114430/http://www.searo.who.int/publications/bookstore/documents/9283204298/en/ |archive-date=12 July 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ |
||
=== Սահմանումներ === |
=== Սահմանումներ === |
||
| Տող 63. | Տող 63. | ||
* Հյուվածքների ներսփռանք և մետաստազների առաջացում<ref name=Han2000/> |
* Հյուվածքների ներսփռանք և մետաստազների առաջացում<ref name=Han2000/> |
||
Նորմալ բջջից չարորակ ուռուցքի առաջացումը ներառում է բազմաթիվ քայլեր, որոնք հայտնի են չարորակացում անվամբ<ref name=Han2000>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=The hallmarks of cancer |journal=Cell |volume=100 |issue=1 |pages=57–70 |date=January 2000 |pmid=10647931 |doi=10.1016/S0092-8674(00)81683-9 |authorlink1=Douglas Hanahan |authorlink2=Robert Weinberg}}</ref><ref name=Han2011>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=Hallmarks of cancer: the next generation |journal=Cell |volume=144 |issue=5 |pages=646–74 |date=March 2011 |pmid=21376230 |doi=10.1016/j.cell.2011.02.013}}</ref> |
Նորմալ բջջից չարորակ ուռուցքի առաջացումը ներառում է բազմաթիվ քայլեր, որոնք հայտնի են չարորակացում անվամբ<ref name=Han2000>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=The hallmarks of cancer |journal=Cell |volume=100 |issue=1 |pages=57–70 |date=January 2000 |pmid=10647931 |doi=10.1016/S0092-8674(00)81683-9 |authorlink1=Douglas Hanahan |authorlink2=Robert Weinberg}}</ref><ref name=Han2011>{{cite journal |vauthors=Hanahan D, Weinberg RA |title=Hallmarks of cancer: the next generation |journal=Cell |volume=144 |issue=5 |pages=646–74 |date=March 2011 |pmid=21376230 |doi=10.1016/j.cell.2011.02.013}}</ref>։ |
||
։ |
|||
=== Նշաններ և ախտանիշներ === |
=== Նշաններ և ախտանիշներ === |
||
| Տող 73. | Տող 72. | ||
==== Տեղային ախտանիշներ ==== |
==== Տեղային ախտանիշներ ==== |
||
Տեղային ախտանիշները կարող են պայմանավորված լինել ուռուցքի զանգվածով և խոցոտման առկայությամբ։ Օրինակ թոքի քաղցկեղի դեպքում ուռուցքը կարող է ճնշել բրոնխը առաջացնելով հազ և [[թոքաբորբ]]։ Կերակրափողի քաղցկեղը կարող է նեղացնել դրա լուսանցքը և կուլ տալը դարձնել դժվար ու ցավոտ։ Հաստ աղու քաղցկեղը կարող է առաջացնել աղու լուսանցքի նեղացում կամ խցանում, որը կբերի աղիքի ֆունկցիաների խանգարման։ Կրծքագեղձի և [[Ամորձի|ամորձիների]] քաղցկեղը կարող է առաջացնել տեսանելի կույտ մաշկի տակ ։ |
Տեղային ախտանիշները կարող են պայմանավորված լինել ուռուցքի զանգվածով և խոցոտման առկայությամբ։ Օրինակ` թոքի քաղցկեղի դեպքում ուռուցքը կարող է ճնշել բրոնխը առաջացնելով հազ և [[թոքաբորբ]]։ Կերակրափողի քաղցկեղը կարող է նեղացնել դրա լուսանցքը և կուլ տալը դարձնել դժվար ու ցավոտ։ Հաստ աղու քաղցկեղը կարող է առաջացնել աղու լուսանցքի նեղացում կամ խցանում, որը կբերի աղիքի ֆունկցիաների խանգարման։ Կրծքագեղձի և [[Ամորձի|ամորձիների]] քաղցկեղը կարող է առաջացնել տեսանելի կույտ մաշկի տակ ։ Խոցոտման հետևանքով կարող է առաջանալ արյունահոսություն, որը եթե լինի թոքերում կառաջանա արյունախառն հազ։ Աղիներում տեղակայվելու դեպքում արյունահոսության հետևանքով կառաջանա [[սակավարյունություն]], միզապարկի դեպքում՝ արյունամիզություն, արգանդի դեպքում՝ հեշտոցային արյունահոսություն։ Տեղային ցավը առաջանում է հիվանդության առավել ուշ փուլերում։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ կարող են հանգեցնել հեղուկի կուտակման կրծքավանդակի կամ որովայնի խոռոչում<ref name=Card10/>։ |
||
==== Համակարգային ախտանիշներ ==== |
==== Համակարգային ախտանիշներ ==== |
||
Համակարգային ախտանիշները անմիջականորեն պայմանավորված չեն ուռուցքով և մետաստազներով։ Դրանք կարող են ներառել անհայտ պատճառով քաշի կորուստ, [[տենդ]], [[ճարպակալում]], մաշկային փոփոխություններ<ref>{{cite book |last=O'Dell |first=edited by Michael D. Stubblefield, Michael W. |title=Cancer rehabilitation principles and practice |year=2009 |publisher=Demos Medical |location=New York |isbn=978-1-933864-33-4 |page=983 |url={{google books |plainurl=y |id=_JaPlNYgXkEC |page=983}}}}</ref>։ [[Հոջկինի լիմֆոմա|Հոջկինի լիմֆոման]], սպիտակարյունությունները և լյարդի կամ երիկամի քաղցկեղները կարող են ուղեկցվել կայուն տենդով<ref name=Card10/>։ |
Համակարգային ախտանիշները անմիջականորեն պայմանավորված չեն ուռուցքով և մետաստազներով։ Դրանք կարող են ներառել անհայտ պատճառով քաշի կորուստ, [[տենդ]], [[ճարպակալում]], մաշկային փոփոխություններ<ref>{{cite book |last=O'Dell |first=edited by Michael D. Stubblefield, Michael W. |title=Cancer rehabilitation principles and practice |year=2009 |publisher=Demos Medical |location=New York |isbn=978-1-933864-33-4 |page=983 |url={{google books |plainurl=y |id=_JaPlNYgXkEC |page=983}}}}</ref>։ [[Հոջկինի լիմֆոմա|Հոջկինի լիմֆոման]], սպիտակարյունությունները և լյարդի կամ երիկամի քաղցկեղները կարող են ուղեկցվել կայուն տենդով<ref name=Card10/>։ |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
==== Մետաստազներ ==== |
==== Մետաստազներ ==== |
||
Քաղցկեղը կարող է տարածվել հարևան օրգանների վրա անմիջականորեն |
Քաղցկեղը կարող է տարածվել հարևան օրգանների վրա անմիջականորեն, իսկ ավշային հանգույցների միջոցով և արյունային ճանապարհով դեպի հեռադիր օրգաններ։ Այս երևույթը կոչվում է մետաստազավորում։ Երբ քաղցկեղը տարածվում է արյան միջոցով այն ախտահարում է ամբողջ օրգանիզմը։ Մետաստատիկ քաղցկեղի ախտանիշները կախված են ուռուցքի տեղակայումից և կարող են ներառել ավշային հանգույցների մեծացում (որոնք հաճախ շոշափվում են մաշկի տակից և ունեն կոշտացած կազմություն), լյարդի մեծացում, փայծաղի մեծացում, որոնք կարող են շոշափվել որովայնում, ախտահարված ոսկրերի ցավ կամ կոտրվածքներ, նյարդաբանական ախտանիշներ<ref name=Card10/>։ |
||
== Պատճառներ == |
== Պատճառներ == |
||
Քաղցկեղների 90-95%-ը միջավայրի գործոնների ազդեցությամբ առաջացած գենային [[Մուտացիա|մուտացիաների]] հետևանք են<ref name="Enviro2008" />։ Մնացած 5-10%-ը ժառանգվել են ծնողների գեներից<ref name="Enviro2008" />։ Միջավայրի գործոն է համարվում ցանկացած բան, որը չի ժառանգվում ծնողների կողմից<ref name="isbn0-387-78192-7">{{cite book |first1=K.G. |last1=Manton |first2=Igor |last2=Akushevich |first3=Julia |last3=Kravchenko | name-list-format = vanc |title=Cancer Mortality and Morbidity Patterns in the U.S. Population: An Interdisciplinary Approach |url={{google books |plainurl=y |id=fDIbuwtYPlAC}}|date=28 December 2008|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-0-387-78193-8|quote = Միջավայրի գործոնները ներառում են ոչ միայն օդը, ջուրը, հողը, այլ նաև տանը և աշխատավայրում առկա նյութերն ու պայմանները, ներառյալ սննդակարգը, ծխելը, ալկոհոլը, իոնիզացնող ճառագայթումը, էլեկտրամագնիսական դաշտը, ինֆեկցիոն գործոնները և այլն։ Ապրելակերպը, տնտեսական և վարքային գործոնները ևս միջավայրի գործոններ են }}</ref>։ Միջավայրի ամենատարածված քաղցկեղային գործոններն են ծխախոտը (25-30%), սննդակարգը և ճարպակալումը(30-35%), ինֆեկցիաները (15-20%), ճառագայթումը (և՛ իոնիզացնող, և՛ ոչ-իոնիզացնող, մինչև 10%), [[Սթրես|սթրեսը]], ֆիզիկական ակտիվության պակասը և աղտոտվածությունը<ref name="Enviro2008" /><ref>{{cite journal | vauthors = Islami F, Goding Sauer A, Miller KD, Siegel RL, Fedewa SA, Jacobs EJ, McCullough ML, Patel AV, Ma J, Soerjomataram I, Flanders WD, Brawley OW, Gapstur SM, Jemal A | title = Proportion and number of cancer cases and deaths attributable to potentially modifiable risk factors in the United States | journal = Ca | volume = 68 | issue = 1 | pages = 31–54 | date = January 2018 | pmid = 29160902 | doi = 10.3322/caac.21440 }}</ref>։ |
Քաղցկեղների 90-95%-ը միջավայրի գործոնների ազդեցությամբ առաջացած գենային [[Մուտացիա|մուտացիաների]] հետևանք են<ref name="Enviro2008" />։ Մնացած 5-10%-ը ժառանգվել են ծնողների գեներից<ref name="Enviro2008" />։ Միջավայրի գործոն է համարվում ցանկացած բան, որը չի ժառանգվում ծնողների կողմից<ref name="isbn0-387-78192-7">{{cite book |first1=K.G. |last1=Manton |first2=Igor |last2=Akushevich |first3=Julia |last3=Kravchenko | name-list-format = vanc |title=Cancer Mortality and Morbidity Patterns in the U.S. Population: An Interdisciplinary Approach |url={{google books |plainurl=y |id=fDIbuwtYPlAC}}|date=28 December 2008|publisher=Springer Science & Business Media|isbn=978-0-387-78193-8|quote = Միջավայրի գործոնները ներառում են ոչ միայն օդը, ջուրը, հողը, այլ նաև տանը և աշխատավայրում առկա նյութերն ու պայմանները, ներառյալ սննդակարգը, ծխելը, ալկոհոլը, իոնիզացնող ճառագայթումը, էլեկտրամագնիսական դաշտը, ինֆեկցիոն գործոնները և այլն։ Ապրելակերպը, տնտեսական և վարքային գործոնները ևս միջավայրի գործոններ են }}</ref>։ Միջավայրի ամենատարածված քաղցկեղային գործոններն են ծխախոտը (25-30%), սննդակարգը և ճարպակալումը(30-35%), ինֆեկցիաները (15-20%), ճառագայթումը (և՛ իոնիզացնող, և՛ ոչ-իոնիզացնող, մինչև 10%), [[Սթրես|սթրեսը]], ֆիզիկական ակտիվության պակասը և աղտոտվածությունը<ref name="Enviro2008" /><ref>{{cite journal | vauthors = Islami F, Goding Sauer A, Miller KD, Siegel RL, Fedewa SA, Jacobs EJ, McCullough ML, Patel AV, Ma J, Soerjomataram I, Flanders WD, Brawley OW, Gapstur SM, Jemal A | title = Proportion and number of cancer cases and deaths attributable to potentially modifiable risk factors in the United States | journal = Ca | volume = 68 | issue = 1 | pages = 31–54 | date = January 2018 | pmid = 29160902 | doi = 10.3322/caac.21440 }}</ref>։ |
||
Ընդհանուր առմամբ հնարավոր չէ պարզել, թե կոնկրետ տվյալ քաղցկեղն ինչից է առաջացել, քանի |
Ընդհանուր առմամբ հնարավոր չէ պարզել, թե կոնկրետ տվյալ քաղցկեղն ինչից է առաջացել, քանի որ քաղցկեղածին ոչ մի գործոն չունի իր սպեցիֆիկ նշանը։ Օրինակ՝ եթե տվյալ մարդը ծխում է և ունի թոքի քաղցկեղ, ապա մեծ հավանականությամբ քաղցկեղն առաջացել է ծխախոտի հետևանքով, սակայն յուրաքանչյուր մարդ էլ ունի թոքի քաղցկեղի առաջացման հավանականություն միջավայրի աղտոտվածության, ռադիացիայի և այլ պատճառներով, հետևաբար հնարավոր է, որ այդ մարդու քաղցկեղը առաջացած լինի այլ պատճառներով ևս։ Քաղցկեղը վարակիչ հիվանդություն չէ<ref name=Tolar>{{cite journal |vauthors=Tolar J, Neglia JP |title=Transplacental and other routes of cancer transmission between individuals |journal=Journal of Pediatric Hematology/Oncology |volume=25 |issue=6 |pages=430–4 |date=June 2003 |pmid=12794519 |doi=10.1097/00043426-200306000-00002}}</ref>։ |
||
=== Քիմիկատներ === |
=== Քիմիկատներ === |
||
| Տող 93. | Տող 92. | ||
Թոքի քաղցկեղի զարգացումը սերտորեն կապված է ծխելու հետ։ |
Թոքի քաղցկեղի զարգացումը սերտորեն կապված է ծխելու հետ։ |
||
Այն նյութերը որոնք առաջացնում են քաղցկեղի որոշակի տեսակներ կոչվում են քաղցկեղածին նյութեր (կանցերոգեններ)։ Օրինակ ծխախոտի ծուխը պայմանավորում է թոքի քաղցկեղի դեպքերի 90%-ը<ref name="pmid9594919">{{cite journal |vauthors=Biesalski HK, Bueno de Mesquita B, Chesson A, Chytil F, Grimble R, Hermus RJ, Köhrle J, Lotan R, Norpoth K, Pastorino U, Thurnham D |title=European Consensus Statement on Lung Cancer: risk factors and prevention. Lung Cancer Panel |journal=Ca |volume=48 |issue=3 |pages=167–76; discussion 164–6 |year=1998 |pmid=9594919 |doi=10.3322/canjclin.48.3.167}}</ref>։ Այն առաջացնում է նաև կոկորդի, ստամոքսի, [[Միզապարկի քաղցկեղ|միզապարկի]], [[Կերակրափող|կերակրափողի]] և [[Ենթաստամոքսային գեղձի ուռուցք|ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղ]]։ Ծխախոտի ծուխը պարունակում է ավելի քան 50 քաղցկեղածին նյութ, ներառյալ նիտրոզոամինները և պոլիցիկլիկ արոմատային ածխաջրածինները<ref name="pmid12270001">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Boffetta P, Adami HO |title=Tobacco use and cancer causation: association by tumour type |journal=Journal of Internal Medicine |volume=252 |issue=3 |pages=206–24 |date=September 2002 |pmid=12270001 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.01022.x}}</ref> |
Այն նյութերը որոնք առաջացնում են քաղցկեղի որոշակի տեսակներ կոչվում են քաղցկեղածին նյութեր (կանցերոգեններ)։ Օրինակ` ծխախոտի ծուխը պայմանավորում է թոքի քաղցկեղի դեպքերի 90%-ը<ref name="pmid9594919">{{cite journal |vauthors=Biesalski HK, Bueno de Mesquita B, Chesson A, Chytil F, Grimble R, Hermus RJ, Köhrle J, Lotan R, Norpoth K, Pastorino U, Thurnham D |title=European Consensus Statement on Lung Cancer: risk factors and prevention. Lung Cancer Panel |journal=Ca |volume=48 |issue=3 |pages=167–76; discussion 164–6 |year=1998 |pmid=9594919 |doi=10.3322/canjclin.48.3.167}}</ref>։ Այն առաջացնում է նաև կոկորդի, ստամոքսի, [[Միզապարկի քաղցկեղ|միզապարկի]], [[Կերակրափող|կերակրափողի]] և [[Ենթաստամոքսային գեղձի ուռուցք|ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղ]]։ Ծխախոտի ծուխը պարունակում է ավելի քան 50 քաղցկեղածին նյութ, ներառյալ նիտրոզոամինները և պոլիցիկլիկ արոմատային ածխաջրածինները<ref name="pmid12270001">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Boffetta P, Adami HO |title=Tobacco use and cancer causation: association by tumour type |journal=Journal of Internal Medicine |volume=252 |issue=3 |pages=206–24 |date=September 2002 |pmid=12270001 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.01022.x}}</ref>։ |
||
Ծխախոտի ծուխը «պատասխանատու է» քաղցկեղի հետևանքով մահվան յուրաքանչյուր 5 դեպքից 1-ի համար |
Ծխախոտի ծուխը «պատասխանատու է» քաղցկեղի հետևանքով մահվան յուրաքանչյուր 5 դեպքից 1-ի համար<ref name="Kuper">{{cite journal |vauthors=Kuper H, Adami HO, Boffetta P |title=Tobacco use, cancer causation and public health impact |journal=Journal of Internal Medicine |volume=251 |issue=6 |pages=455–66 |date=June 2002 |pmid=12028500 |doi=10.1046/j.1365-2796.2002.00993.x}}</ref> և 3-ից 1-ի համար՝ զարգացած երկրներում<ref name="Sasco">{{cite journal |vauthors=Sasco AJ, Secretan MB, Straif K |title=Tobacco smoking and cancer: a brief review of recent epidemiological evidence |journal=Lung Cancer |volume=45 Suppl 2 |issue= |pages=S3–9 |date=August 2004 |pmid=15552776 |doi=10.1016/j.lungcan.2004.07.998}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղից մահվան դեպքերը հայելային կերպով արտացոլում են ծխախոտի օգտագործման մասշտաբներն ԱՄՆ-ում։ Ծխողների թվաքանակի ավելացմանը զուգընթաց ավելանում է նաև թոքի քաղցկեղից մահացությունը և հակառակը<ref name="pmid16998161">{{cite journal |vauthors=Thun MJ, Jemal A |title=How much of the decrease in cancer death rates in the United States is attributable to reductions in tobacco smoking? |journal=Tobacco Control |volume=15 |issue=5 |pages=345–7 |date=October 2006 |pmid=16998161 |pmc=2563648 |doi=10.1136/tc.2006.017749}}</ref><ref name="pmid18434333">{{cite journal |vauthors=Dubey S, Powell CA |title=Update in lung cancer 2007 |journal=American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine |volume=177 |issue=9 |pages=941–6 |date=May 2008 |pmid=18434333 |pmc=2720127 |doi=10.1164/rccm.200801-107UP}}</ref>։ |
||
Արևմտյան Եվրոպայում տղամարկանց քաղցկեղի 10%-ը և կանանց քաղցկեղի 3%-պայմանավորված են ակոհոլի չարաշահմամբ։ Ալկոհոի չարաշահումից մեծանում է լյարդի և աղեստամոքսային ուղու քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid21474525">{{cite journal |vauthors=Schütze M, Boeing H, Pischon T, Rehm J, Kehoe T, Gmel G, Olsen A, Tjønneland AM, Dahm CC, Overvad K, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Trichopoulou A, Benetou V, Zylis D, Kaaks R, Rohrmann S, Palli D, Berrino F, Tumino R, Vineis P, Rodríguez L, Agudo A, Sánchez MJ, Dorronsoro M, Chirlaque MD, Barricarte A, Peeters PH, van Gils CH, Khaw KT, Wareham N, Allen NE, Key TJ, Boffetta P, Slimani N, Jenab M, Romaguera D, Wark PA, Riboli E, Bergmann MM |title=Alcohol attributable burden of incidence of cancer in eight European countries based on results from prospective cohort study |journal=BMJ |volume=342 |issue= |pages=d1584 |date=April 2011 |pmid=21474525 |pmc=3072472 |doi=10.1136/bmj.d1584}}</ref>։ Աշխատանքի հետ կապված նյութերի հետևանքով առաջացող քաղցկեղը կազմում է դեպքերի 2-20%-ը<ref name="pmid18055160">{{cite journal |vauthors=Irigaray P, Newby JA, Clapp R, Hardell L, Howard V, Montagnier L, Epstein S, Belpomme D |title=Lifestyle-related factors and environmental agents causing cancer: an overview |journal=Biomedicine & Pharmacotherapy = Biomedecine & Pharmacotherapie |volume=61 |issue=10 |pages=640–58 |date=December 2007 |pmid=18055160 |doi=10.1016/j.biopha.2007.10.006}}</ref>, հանգեցնելով 200,000-ից ավել մահվան դեպքերի<ref name="WHO_occup">{{cite press release |title=WHO calls for prevention of cancer through healthy workplaces |publisher=World Health Organization |date=27 April 2007 |url=http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |accessdate=13 October 2007 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20071012202014/http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |archive-date=12 October 2007 |df=dmy-all}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղը և մեզոթելիոման կարող են առաջանալ ծխախոտի ծխի ներշնչումից և ասբեստից, սպիտակարյունությունը կարող է առաջանալ բենզենից<ref name="WHO_occup" />։ |
Արևմտյան Եվրոպայում տղամարկանց քաղցկեղի 10%-ը և կանանց քաղցկեղի 3%-ը պայմանավորված են ակոհոլի չարաշահմամբ։ Ալկոհոի չարաշահումից մեծանում է լյարդի և աղեստամոքսային ուղու քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid21474525">{{cite journal |vauthors=Schütze M, Boeing H, Pischon T, Rehm J, Kehoe T, Gmel G, Olsen A, Tjønneland AM, Dahm CC, Overvad K, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Trichopoulou A, Benetou V, Zylis D, Kaaks R, Rohrmann S, Palli D, Berrino F, Tumino R, Vineis P, Rodríguez L, Agudo A, Sánchez MJ, Dorronsoro M, Chirlaque MD, Barricarte A, Peeters PH, van Gils CH, Khaw KT, Wareham N, Allen NE, Key TJ, Boffetta P, Slimani N, Jenab M, Romaguera D, Wark PA, Riboli E, Bergmann MM |title=Alcohol attributable burden of incidence of cancer in eight European countries based on results from prospective cohort study |journal=BMJ |volume=342 |issue= |pages=d1584 |date=April 2011 |pmid=21474525 |pmc=3072472 |doi=10.1136/bmj.d1584}}</ref>։ Աշխատանքի հետ կապված նյութերի հետևանքով առաջացող քաղցկեղը կազմում է դեպքերի 2-20%-ը<ref name="pmid18055160">{{cite journal |vauthors=Irigaray P, Newby JA, Clapp R, Hardell L, Howard V, Montagnier L, Epstein S, Belpomme D |title=Lifestyle-related factors and environmental agents causing cancer: an overview |journal=Biomedicine & Pharmacotherapy = Biomedecine & Pharmacotherapie |volume=61 |issue=10 |pages=640–58 |date=December 2007 |pmid=18055160 |doi=10.1016/j.biopha.2007.10.006}}</ref>, հանգեցնելով 200,000-ից ավել մահվան դեպքերի<ref name="WHO_occup">{{cite press release |title=WHO calls for prevention of cancer through healthy workplaces |publisher=World Health Organization |date=27 April 2007 |url=http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |accessdate=13 October 2007 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20071012202014/http://www.who.int/mediacentre/news/notes/2007/np19/en/index.html |archive-date=12 October 2007 |df=dmy-all}}</ref>։ Թոքի քաղցկեղը և մեզոթելիոման կարող են առաջանալ ծխախոտի ծխի ներշնչումից և ասբեստից, սպիտակարյունությունը կարող է առաջանալ բենզենից<ref name="WHO_occup" />։ |
||
=== Սննդակարգ և մարմնամարզություն === |
=== Սննդակարգ և մարմնամարզություն === |
||
Սննդակարգը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ճարպակալումը մեծացնում են քաղցկեղից մահացությունը 30-35%-ով<ref name="Enviro2008" /><ref name="Nutri06">{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Byers T, Doyle C, Bandera EV, McCullough M, McTiernan A, Gansler T, Andrews KS, Thun MJ |title=American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal=Ca |volume=56 |issue=5 |pages=254–81; quiz 313–4 |year=2006 |pmid=17005596 |doi=10.3322/canjclin.56.5.254}}</ref>։ Միացյալ նահանգներում մարմնի ավելորդ քաշը ռիսկի գործոն է հանդիսանում քաղցկեղի շատ տեսակների զարգացման համար և մեծ դեր է խաղում 14-20% մահացության մեջ<ref name="Nutri06" />։ |
Սննդակարգը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ճարպակալումը մեծացնում են քաղցկեղից մահացությունը 30-35%-ով<ref name="Enviro2008" /><ref name="Nutri06">{{cite journal |vauthors=Kushi LH, Byers T, Doyle C, Bandera EV, McCullough M, McTiernan A, Gansler T, Andrews KS, Thun MJ |title=American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity |journal=Ca |volume=56 |issue=5 |pages=254–81; quiz 313–4 |year=2006 |pmid=17005596 |doi=10.3322/canjclin.56.5.254}}</ref>։ Միացյալ նահանգներում մարմնի ավելորդ քաշը ռիսկի գործոն է հանդիսանում քաղցկեղի շատ տեսակների զարգացման համար և մեծ դեր է խաղում 14-20% մահացության մեջ<ref name="Nutri06" />։ Միացյալ թագավորությունում արված հետազոտությունը, որը ներառել է 5 միլիոն մարդ, ցույց է տվել, որ մարմնի զանգվածի ինդեքսի բարձրացումը ռիսկի գործոն է քաղցկեղի 10-ից ավելի տեսակների համար և պայամանավորում է տարեկան 12,000 նոր դեպք այդ երկրում<ref name="BhaskaranLancet">{{cite journal |vauthors=Bhaskaran K, Douglas I, Forbes H, dos-Santos-Silva I, Leon DA, Smeeth L |title=Body-mass index and risk of 22 specific cancers: a population-based cohort study of 5·24 million UK adults |journal=Lancet |volume=384 |issue=9945 |pages=755–65 |date=August 2014 |pmid=25129328 |doi=10.1016/S0140-6736(14)60892-8 |pmc=4151483}}</ref>։ Ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը ևս նպաստում է քաղցկեղի զարգացմանը ոչ միայն ազդելով մարմնի զանգվածի վրա, այլ նաև [[Իմունային համակարգ|իմունային]] և [[Էնդոկրին համակարգ|էնդոկրին համակարգերի]] վրա ունեցած բացասական ազդեցության շնորհիվ<ref name=Nutri06/>։ Սննդակարգի բացասական էֆեկտների կեսից ավելին բաժին է ընկնում գերսնուցմանը (չափից դուրս շատ ուտել), ավելի հազվադեպ եմ հանդիպում չափից դուրս քիչ բուսական սննդամթերքի և այլ առողջարար սննդի օգտագործումը։ |
||
Որոշ սննդատեսակներ կապված են քաղցկեղի կոնկրետ տեսակի հետ։ Աղի մեծ քանակությունն ասոցացված է ստամոքսի քաղցկեղի հետ, մեծ քանակությամբ [[Սննդային հավելումներ|սննդային հավելումներն]] առաջացնում են լյարդի քաղցկեղ<ref name="pmid18990005" />: Սննդակարգերի ազգային առանձնահատկությունները կարող են մասնակիորեն բացատրել քաղցկեղի դրսևորումների տարբերությունները տարբեր ազգերի մոտ։ |
Որոշ սննդատեսակներ կապված են քաղցկեղի կոնկրետ տեսակի հետ։ Աղի մեծ քանակությունն ասոցացված է ստամոքսի քաղցկեղի հետ, մեծ քանակությամբ [[Սննդային հավելումներ|սննդային հավելումներն]] առաջացնում են լյարդի քաղցկեղ<ref name="pmid18990005" />: Սննդակարգերի ազգային առանձնահատկությունները կարող են մասնակիորեն բացատրել քաղցկեղի դրսևորումների տարբերությունները տարբեր ազգերի մոտ։ Օրինակ՝ ստամոքսի քաղցկեղն առավել տարածված է Ճապոնիայում, որտեղ սննունդը պարունակում է մեծ քանակությամբ աղ, իսկ հաստ աղու քաղցկեղն առավել տարածված է Միացյալ Նահանգներում։ Էմիգրանտների քաղցկեղային պրոֆիլը սկսում է կրկնօրինակել իրենց նոր երկրի քաղցկեղային պրոֆիլին անգամ առաջին սերնդի մոտ<ref name="pmid14278899">{{cite journal |vauthors=Buell P, Dunn JE |title=CANCER MORTALITY AMONG JAPANESE ISSEI AND NISEI OF CALIFORNIA |journal=Cancer |volume=18 |issue=5 |pages=656–64 |date=May 1965 |pmid=14278899 |doi=10.1002/1097-0142(196505)18:5<656::AID-CNCR2820180515>3.0.CO;2-3}}</ref>։ |
||
=== Ինֆեկցիա === |
=== Ինֆեկցիա === |
||
| Տող 113. | Տող 112. | ||
=== Ճառագայթում === |
=== Ճառագայթում === |
||
Մետաստազավորվող քաղցկեղի ավելի քանի 10%-ը կապված է ճառագայթման հետ, որը ներառում է ինչպես իոնիզացնող այնպես էլ ոչ-իոնիզացնող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները<ref name=Enviro2008/>։ Իոնացնող ճառագայթման աղբյուր են բժշկական պատկերումը և ռադոն գազը։ Իոնացնող ճառագայթումը առանձնապես հզոր մուտագեն չէ |
Մետաստազավորվող քաղցկեղի ավելի քանի 10%-ը կապված է ճառագայթման հետ, որը ներառում է ինչպես իոնիզացնող, այնպես էլ ոչ-իոնիզացնող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները<ref name=Enviro2008/>։ Իոնացնող ճառագայթման աղբյուր են բժշկական պատկերումը և ռադոն գազը։ Իոնացնող ճառագայթումը առանձնապես հզոր մուտագեն չէ<ref name="Little">{{cite book |veditors=Kufe DW, Pollock RE, Weichselbaum RR, Bast RC, Gansler TS, Holland JF, Frei E |title=Cancer medicine | vauthors = Little JB |chapter=Chapter 14: Ionizing Radiation |edition=6th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ont |year=2000 |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20160102193148/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20793/ |archive-date=2 January 2016 |df=dmy-all}}</ref>։ Օրինակ՝ բնակչության վրա [[ռադոն]] գազի քաղցկեղածին ազդեցությունը համարժեք է պասիվ ծխելուն<ref name="Little" />։ Ճառագայթումը դառնում է ավելի հզոր քաղցկեղածին գործոն, երբ միավորվում է այլ քաղցկեղածին գործոնների հետ։ Օրինակ՝ ռադոն + ծխել<ref name="Little" />։ |
||
Ճառագայթումը կարող է առաջացնել քաղցկեղ օրգանիզմի բոլոր հատվածներում, ցանկացած կենդանատեսակի մոտ և ցանկացած տարիքում։ Երեխաների և ծերերի մոտ ռադիացիայի հետևանքով սպիտակարյունության զարգացման ռիսկը կրկնակի մեծ է հասուն մարդկանց համեմատ։ Նախածննդյան շրջանում ճառագաթման ենթարկվելը տասնապատկում է քաղցկեղագոյացման ռիսկը |
Ճառագայթումը կարող է առաջացնել քաղցկեղ օրգանիզմի բոլոր հատվածներում, ցանկացած կենդանատեսակի մոտ և ցանկացած տարիքում։ Երեխաների և ծերերի մոտ ռադիացիայի հետևանքով սպիտակարյունության զարգացման ռիսկը կրկնակի մեծ է հասուն մարդկանց համեմատ։ Նախածննդյան շրջանում ճառագաթման ենթարկվելը տասնապատկում է քաղցկեղագոյացման ռիսկը<ref name="Little" />։ |
||
Բժկության մեջ օգտագործվող իոնացնող ճառագայթումը փոքր, սակայն գնալով աճող դեր ունեն քաղցկեղի առաջացման գործում։ Իոնացնող ճառագայթումը կարող է օգտագործվել այլ տեսակի քաղցկեղի բուժման համար, սակայն որոշ դեպքերում կարող են հանգեցնել երկրորդ տեսակի ուռուցքի առաջացման |
Բժկության մեջ օգտագործվող իոնացնող ճառագայթումը փոքր, սակայն գնալով աճող դեր ունեն քաղցկեղի առաջացման գործում։ Իոնացնող ճառագայթումը կարող է օգտագործվել այլ տեսակի քաղցկեղի բուժման համար, սակայն որոշ դեպքերում կարող են հանգեցնել երկրորդ տեսակի ուռուցքի առաջացման<ref name="Little" />։ Իոնացնող ճառագայթումն օգտագործվում է նաև տեսապատկերող հետազոտության մեթոդների համար<ref name="pmid18046031">{{cite journal |vauthors=Brenner DJ, Hall EJ |title=Computed tomography—an increasing source of radiation exposure |journal=The New England Journal of Medicine |volume=357 |issue=22 |pages=2277–84 |date=November 2007 |pmid=18046031 |doi=10.1056/NEJMra072149}}</ref>։ |
||
Արևի ճառագայթերի երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել [[Մելանոմա|մելանոմայի]] և մաշկի այլ չարորակ նորագոյացությունների առաջացման |
Արևի ճառագայթերի երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել [[Մելանոմա|մելանոմայի]] և մաշկի այլ չարորակ նորագոյացությունների առաջացման<ref name=Cleaver>{{cite book |vauthors=Cleaver JE, Mitchell DL |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=15. Ultraviolet Radiation Carcinogenesis |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20854/ |accessdate=31 January 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20854/ |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կարճալիք ուլրտրամանուշակագույն ճառագայթները մաշկի ոչ-մելանոմային չարորակ ուռուցքների հիմնական պատճառն են, իսկ դրանք ամենատարածված ուռուցքներն են<ref name=Cleaver />։ |
||
Ոչ իոնիզացնող ռադիոալիքներով ճառագայթումը բջջային հեռախոսներից, էլեկտրաէներգիայի փոխարկիչներից և այլ համանման սարքերից, նկարագրվել է որպես քաղցկեղածին գործոն առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության քաղղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալության կողմից<ref>{{cite web |title=IARC classifies radiofrequency electromagnetic fields as possibly carcinogenic to humans |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |website=World Health Organization |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110601063650/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |archive-date=1 June 2011 |df=dmy-all}}</ref>։ Այնուամենայնիվ գիտությունը դեռ չի ապացուցել բջջային հեռախոսների և քաղցկեղագոյացման ռիսկի միջև առկա կապը |
Ոչ իոնիզացնող ռադիոալիքներով ճառագայթումը բջջային հեռախոսներից, էլեկտրաէներգիայի փոխարկիչներից և այլ համանման սարքերից, նկարագրվել է որպես քաղցկեղածին գործոն առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության քաղղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալության կողմից<ref>{{cite web |title=IARC classifies radiofrequency electromagnetic fields as possibly carcinogenic to humans |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |website=World Health Organization |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110601063650/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2011/pdfs/pr208_E.pdf |archive-date=1 June 2011 |df=dmy-all}}</ref>։ Այնուամենայնիվ գիտությունը դեռ չի ապացուցել բջջային հեռախոսների և քաղցկեղագոյացման ռիսկի միջև առկա կապը<ref>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/risk/radiation/cell-phones-fact-sheet |title=Cell Phones and Cancer Risk – National Cancer Institute |publisher=Cancer.gov |date=8 May 2013 |accessdate=28 March 2018}}</ref>։ |
||
=== Ժառանգականություն === |
=== Ժառանգականություն === |
||
Քաղցկեղների գերագույն մեծամասնությունը ժառանգական չեն։ Ժառանգական քացկեղները պայմանավորված են ժառանգաբար փոխանցվող գենտիկ դեֆեկտով։ Պոպուլյացիայի 0,3%-ը կրում է գենետիկ մուտցիա, որը մեծապես ազդում է քաղցկեղագոյացման ռիսկի վրա և պայմանավորում քաղցկեղի 3-10%-ը |
Քաղցկեղների գերագույն մեծամասնությունը ժառանգական չեն։ Ժառանգական քացկեղները պայմանավորված են ժառանգաբար փոխանցվող գենտիկ դեֆեկտով։ Պոպուլյացիայի 0,3%-ը կրում է գենետիկ մուտցիա, որը մեծապես ազդում է քաղցկեղագոյացման ռիսկի վրա և պայմանավորում քաղցկեղի 3-10%-ը<ref name=Expert09>{{cite journal |vauthors=Roukos DH |title=Genome-wide association studies: how predictable is a person's cancer risk? |journal=Expert Review of Anticancer Therapy |volume=9 |issue=4 |pages=389–92 |date=April 2009 |pmid=19374592 |doi=10.1586/era.09.12}}</ref>։ Դրանցից մի քանիսն են․ BRCA1 և BRCA2 գեների ժառանգվող մուտացիա, որը 75%-ով մեծացնում է կրծքագեղձի և ձվարանի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը <ref name=Expert09/>, հաստ աղու ժառանգական ոչ-պոլիպային քաղցկեղ (HNPCC կամ [[Լինչի սինդրոմ]]), որը հանդիպում է հաստ աղու քաղցկեղ ունեցող մարդկանց 3%-ի մոտ<ref name=Lancet10>{{cite journal |vauthors=Cunningham D, Atkin W, Lenz HJ, Lynch HT, Minsky B, Nordlinger B, Starling N |title=Colorectal cancer |journal=Lancet |volume=375 |issue=9719 |pages=1030–47 |date=March 2010 |pmid=20304247 |doi=10.1016/S0140-6736(10)60353-4}}</ref> և այլն։ |
||
Ամենամահացու քաղցկեղների ստատիստիկան․ հաստ աղու քաղցկեղի առաջացման հարաբերական ռիսկը, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ (ծնող, քույր, եղբայր, երեխա) ախտորոշվել է հիվանդությունը, կազմում է 2 |
Ամենամահացու քաղցկեղների ստատիստիկան․ հաստ աղու քաղցկեղի առաջացման հարաբերական ռիսկը, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ (ծնող, քույր, եղբայր, երեխա) ախտորոշվել է հիվանդությունը, կազմում է 2<ref name="Kampman2007">{{cite journal|last1=Kampman|first1=E.|title=A First-Degree Relative with Colorectal Cancer: What Are We Missing?|journal=Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention|volume=16|issue=1|year=2007|pages=1–3|issn=1055-9965|doi=10.1158/1055-9965.EPI-06-0984|pmid=17220324}}</ref>։ Նույն ռիսկը թոքի քաղցկեղի համար՝ 1,5 <ref name="CotéLiu2012">{{cite journal | vauthors = Coté ML, Liu M, Bonassi S, Neri M, Schwartz AG, Christiani DC, Spitz MR, Muscat JE, Rennert G, Aben KK, Andrew AS, Bencko V, Bickeböller H, Boffetta P, Brennan P, Brenner H, Duell EJ, Fabianova E, Field JK, Foretova L, Friis S, Harris CC, Holcatova I, Hong YC, Isla D, Janout V, Kiemeney LA, Kiyohara C, Lan Q, Lazarus P, Lissowska J, Le Marchand L, Mates D, Matsuo K, Mayordomo JI, McLaughlin JR, Morgenstern H, Müeller H, Orlow I, Park BJ, Pinchev M, Raji OY, Rennert HS, Rudnai P, Seow A, Stucker I, Szeszenia-Dabrowska N, Dawn Teare M, Tjønnelan A, Ugolini D, van der Heijden HF, Wichmann E, Wiencke JK, Woll PJ, Yang P, Zaridze D, Zhang ZF, Etzel CJ, Hung RJ | display-authors = 6 | title = Increased risk of lung cancer in individuals with a family history of the disease: a pooled analysis from the International Lung Cancer Consortium | journal = European Journal of Cancer | volume = 48 | issue = 13 | pages = 1957–68 | date = September 2012 | pmid = 22436981 | doi = 10.1016/j.ejca.2012.01.038 | pmc = 3445438 }}</ref> և 1,9՝ շագանակագեղձի քաղցկեղի համար<ref name="Watkins BrunerMoore2003">{{cite journal | vauthors = Bruner DW, Moore D, Parlanti A, Dorgan J, Engstrom P | title = Relative risk of prostate cancer for men with affected relatives: systematic review and meta-analysis | journal = International Journal of Cancer | volume = 107 | issue = 5 | pages = 797–803 | date = December 2003 | pmid = 14566830 | doi = 10.1002/ijc.11466 }}</ref>։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի հարաբերական ռիսկը 1,8 է, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ այն ախտորոշվել է 50 տարեկանում կամ ավելի ուշ, և 3,3 է, եթե այն ախտոտորշվել է ավելի շուտ<ref name="Singletary2003">{{cite journal|last1=Singletary|first1=S. Eva|title=Rating the Risk Factors for Breast Cancer|journal=Annals of Surgery|volume=237|issue=4|year=2003|pages=474–482|issn=0003-4932|doi=10.1097/01.SLA.0000059969.64262.87|pmid=12677142|pmc=1514477}}</ref>։ |
||
Բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է, քան ցածրահասակների մոտ, քանի որ նրանք ավելի մեծ թվով բջիջներ ունեն։ Քանի որ հասակը ժառանգականությամբ պայմանավորված լայնորեն տատանվում է, բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է |
Բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է, քան ցածրահասակների մոտ, քանի որ նրանք ավելի մեծ թվով բջիջներ ունեն։ Քանի որ հասակը ժառանգականությամբ պայմանավորված լայնորեն տատանվում է, բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է<ref>{{cite journal | vauthors = Green J, Cairns BJ, Casabonne D, Wright FL, Reeves G, Beral V | title = Height and cancer incidence in the Million Women Study: prospective cohort, and meta-analysis of prospective studies of height and total cancer risk | journal = The Lancet. Oncology | volume = 12 | issue = 8 | pages = 785–94 | date = August 2011 | pmid = 21782509 | pmc = 3148429 | doi = 10.1016/S1470-2045(11)70154-1 }}</ref>։ |
||
=== Ֆիզիկական գործոններ === |
=== Ֆիզիկական գործոններ === |
||
Որոշ նյութեր առաջացնում են քաղցկեղ ավելի շատ իրենց ֆիզիկական հատկությունների պատճառով, |
Որոշ նյութեր առաջացնում են քաղցկեղ ավելի շատ իրենց ֆիզիկական հատկությունների պատճառով, քան՝ քիմիական<ref name=Maltoni>{{cite book |vauthors=Maltoni CF, Holland JF |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 16: Physical Carcinogens |isbn=978-1-55009-113-7 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20770/ |accessdate=31 January 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20770/ |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Սրա վառ օրինակն է [[Ասբեստ|ասբեստի]] երարատև ազդեցությունը, որն առաջացնում է հանքային թելիկներ, որոնք մեզոթելիոմայի (շճային թաղանթների քաղցկեղի) առաջացման գլխավոր պատճառն են։ Մեզոթելիոմա առավել հաճախ ախտահարում է թոքերը պատող շճային թաղանթը<ref name=Maltoni />։ Այս դասի մուս նյութերը, բնական և արհեստական ասբեստանման նյութերը, ևս ունեն համանման ազդեցություն<ref name="Maltoni" />։ Թելիկային կազմ չունեցող քաղցկեղածին նյութերից են փոշիացված մետաղական կոբալտը, նիկելը և բյուրեղային սիլիցիումը (կվարց, կրիստոբալիտ, տրիդիմիտ)<ref name=Maltoni />։ Ֆիզիկական քաղցկեղածինները պետք է հայտնվեն մարդու օրգանիզմում (օրինակ՝ ներշնչման միջոցով) և տարիներ շարունակ կուտակվեն այնտեղ, որպեսզի առաջացնեն քաղցկեղ<ref name=Maltoni />։ |
||
բնական և արհեստական ասբեստանման նյութերը ևս ունեն համանման ազդեցություն <ref name="Maltoni" />։ Թելիկային կազմ չունեցո ղ քաղցկեղածին նյութերից են փոշիացված մետաղական կոբալտը, նիկելը և բյուրեղային սիլիցիումը (կվարց, կրիստոբալիտ, տրիդիմիտ)<ref name=Maltoni /> ։ Ֆիզիկական քաղցկեղածինները պետք է հայտնվեն մարդու օրգանիզմում (օրինակ ներշնչման միջոցով) և տարիներ շարունակ կուտակվեն այնտեղ, որպեսզի առաջացնեն քաղցկեղ<ref name=Maltoni />։ |
|||
Քաղցկեղի առաջացման հանգեցնող ֆիզիկական տրավմաները հազվադեպ են |
Քաղցկեղի առաջացման հանգեցնող ֆիզիկական տրավմաները հազվադեպ են<ref name="Gaeta">{{cite book | last = Gaeta | first = John F | name-list-format = vanc | veditors = Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 17: Trauma and Inflammation |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20784/ |accessdate=27 January 2011|display-editors=etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102726/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20784/ |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ Չեն հայտնաբերվել տվյալներ, որ օրինակ՝ ոսկրի կոտրվածքի հետևանքով առաջանա ոսկրային քաղցկեղ<ref name="Gaeta" />։ Ֆիզիկական տրավման նաև չի համարվում արգանդի վզիկի, կրծքագեղձի, գլխուղեղի քաղցկեղի պատճառ<ref name="Gaeta" />։ Ընդունված է տաք առարկաների քացկեղածին ազդեցությունը։ Հնարավոր է, որ մարմնի նույն հատվածում կրկնվող այրվածքները կարող են առաջացնել մաշկի քաղցկեղ, հատկապես, եթե առկա են նաև քաղցկեղածին քիմիական նյութեր<ref name="Gaeta" />։ Շատ տաք թեյի հաճախակի օգտագործումը կարող է առաջացնել կերակրափողի քաղցկեղ<ref name="Gaeta" />։ Ընդհանուր առմամբ կարծիք կա, որ քաղցկեղն առաջանում է ոչ թե անմիջականորեն վնասվածքի, այլ դրա բուժման հետևանքով<ref name="Gaeta" />։ Ամեն դեպքում նույն հյուսվածքի կրկնվղ վնասումը կարող է նպաստել փոփոխված բջիջների առաջացման, բազմացման և չարորակացնող մուտացիաների առաջացման։ |
||
Քրոնիկ բորբոքումը համարվում է մուտացիաների անմիջական պատճառ |
Քրոնիկ բորբոքումը համարվում է մուտացիաների անմիջական պատճառ<ref name="Gaeta" /><ref name="ColottaAllavena2009">{{cite journal |vauthors=Colotta F, Allavena P, Sica A, Garlanda C, Mantovani A |title=Cancer-related inflammation, the seventh hallmark of cancer: links to genetic instability |journal=Carcinogenesis |volume=30 |issue=7 |pages=1073–81 |date=July 2009 |pmid=19468060 |doi=10.1093/carcin/bgp127 |type=review}}</ref>։ Բորբոքումը կարող է նպաստել բջիջների բազմացմանը, գոյատևմանը, արյունատար անոթների առաջացմանը և քաղցկեղային բջիջների տարածմանը <ref>{{cite journal |vauthors=Ungefroren H, Sebens S, Seidl D, Lehnert H, Hass R |title=Interaction of tumor cells with the microenvironment |journal=Cell Communication and Signaling |volume=9 |page=18 |date=September 2011 |pmid=21914164 |doi=10.1186/1478-811X-9-18 |url=http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |number=18 |pmc=3180438 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140222153925/http://www.biosignaling.com/content/9/1/18 |archive-date=22 February 2014 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Mantovani A |title=Molecular pathways linking inflammation and cancer |journal=Current Molecular Medicine |volume=10 |issue=4 |pages=369–73 |date=June 2010 |pmid=20455855 |doi=10.2174/156652410791316968 |type=review}}</ref>։ Օնկոգենները ստեղծում են բորբոքային, նախաուռուցքային միկրոմիջավայր<ref>{{cite journal |vauthors=Borrello MG, Degl'Innocenti D, Pierotti MA |title=Inflammation and cancer: the oncogene-driven connection |journal=Cancer Letters |volume=267 |issue=2 |pages=262–70 |date=August 2008 |pmid=18502035 |doi=10.1016/j.canlet.2008.03.060 |type=review}}</ref>։ |
||
=== Հորմոններ === |
=== Հորմոններ === |
||
Մի շարք հորմոններ կարևոր դեր ունեն քաղցկեղագոյացման գործում, քանի որ առաջացնում են բջիջների բազմացում |
Մի շարք հորմոններ կարևոր դեր ունեն քաղցկեղագոյացման գործում, քանի որ առաջացնում են բջիջների բազմացում<ref name=Henderson>{{cite book |vauthors=Henderson BE, Bernstein L, Ross RK |veditors=Bast RC, Kufe DW, Pollock RE |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=5th |publisher=B.C. Decker |location=Hamilton, Ontario |year=2000 |chapter=Chapter 13: Hormones and the Etiology of Cancer |isbn=978-1-55009-113-7 |oclc= |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20759/ |accessdate=27 January 2011 | display-editors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170910174411/https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20759/ |archive-date=10 September 2017 |df=dmy-all}}</ref>։ Ինսուլինանման աճի գործոնները և այն կապող սպիտակուցները որոշիչ դեր են խաղում բջջի բազմացման, տարբերակման, ապոպտոզի հարցում հնարավոր դարձնելով քաղցկեղագոյացումը<ref>{{cite journal |vauthors=Rowlands MA, Gunnell D, Harris R, Vatten LJ, Holly JM, Martin RM |title=Circulating insulin-like growth factor peptides and prostate cancer risk: a systematic review and meta-analysis |journal=International Journal of Cancer |volume=124 |issue=10 |pages=2416–29 |date=May 2009 |pmid=19142965 |pmc=2743036 |doi=10.1002/ijc.24202}}</ref>։ |
||
[[Հորմոններ|Հորմոնները]] կարևոր գործոններ են սեռով պայմանավորված քաղցկեղների համար։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի, էնդոմետրիումի, շագանակագեղձի, ձվարանների, ամորձիների քացկեղ, վահանագղձի քաղցկեղ, ոսկերի քաղցկեղ <ref name=Henderson />։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի քաղցկեղ ունեցող կանանց դուստրերի մոտ էստրոգենների և պրոգեստերոնի մակարդակն ավելի բարձր է, քան կրծքագեղձի քաղցկեղ չունեցող կանանց դուստրերի։ Այդ հորմոնների բարձր քանակը կարող է բացատրել նրանց մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր հավանականությունը, անգամ եթե առկա չէ կրծքագեղձի քաղցկեղը պայմանավորող գենի մուտացիան |
[[Հորմոններ|Հորմոնները]] կարևոր գործոններ են սեռով պայմանավորված քաղցկեղների համար։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի, էնդոմետրիումի, շագանակագեղձի, ձվարանների, ամորձիների քացկեղ, վահանագղձի քաղցկեղ, ոսկերի քաղցկեղ <ref name=Henderson />։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի քաղցկեղ ունեցող կանանց դուստրերի մոտ էստրոգենների և պրոգեստերոնի մակարդակն ավելի բարձր է, քան կրծքագեղձի քաղցկեղ չունեցող կանանց դուստրերի։ Այդ հորմոնների բարձր քանակը կարող է բացատրել նրանց մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր հավանականությունը, անգամ եթե առկա չէ կրծքագեղձի քաղցկեղը պայմանավորող գենի մուտացիան<ref name=Henderson />։ Նմանապես Աֆրիկյան ծագման տղամարդիկ ունեն տեստոստերոնի ավելի բարձր մակարդակ, քան Եվրոպական ծագում ունեցող տղամարդիկ և համապատասխանաբար ունեն շագանակագեղձի քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն<ref name=Henderson />։ Ասիական ծագում ունեցող տղամարդիկ ունեն տեստոստերոն-ակտիվացնող հորմոնի՝ անրոստենդիոլ գլյուկուրոնիդի ցածր մակարդակ և շագանակագեղձի աղցկեղի զարգացման ամենացածր ռիսկ<ref name=Henderson />։ |
||
Առկա են այլ գործոններ ևս․ ճարպակալում ունեցող մարդիկ ունեն որոշ հորմոնների ավելի բարձր մակարդակ և քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն |
Առկա են այլ գործոններ ևս․ ճարպակալում ունեցող մարդիկ ունեն որոշ հորմոնների ավելի բարձր մակարդակ և քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն<ref name=Henderson />։ Մյուս կողմից մարդիկ, ովքեր մարզվում են շատ ավելի շատ, քան ուրիշները, ունեն այդ հորմոնների ցածր մակարդակ և քաղցեղի ցածր ռիսկ<ref name=Henderson />։ Օստեոսարկոման կարող է հարուցվել [[Աճի հորմոն|աճի հորմոնի]] կողմից<ref name=Henderson />։ Բուժման որոշ եղանակների ժամանակ արհեստականորեն իջեցնում են այս հորմոնների մակարդակը՝ դրանով նպաստելով հորմոն-զգայուն ուռուցքների բուժմանը<ref name=Henderson />։ |
||
=== Աուտոիմուն հիվանդություններ === |
=== Աուտոիմուն հիվանդություններ === |
||
Գոյություն ունի կապ ցելիակիայի և բոլոր տեսակի քաղցկեղների առաջացման միջև։ Չբուժված [[Ցելիակիա|ցելիակիայով]] մարդիկ ունեն քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր ռիսկ, բայց այդ ռիսկն իջնում է ախտորոշումից և գլյուտեն չպարունակող սննդակարգի միջոցով բուժումից հետո, որն ունի պաշտպանական նշանակություն ցելիակիա ունեցող մարդկանց մոտ չարորակ նորագոյացությունների առաջացումից։ Բուժման ուշացումը մեծացնում է քաղցկեղի ռիսկը |
Գոյություն ունի կապ ցելիակիայի և բոլոր տեսակի քաղցկեղների առաջացման միջև։ Չբուժված [[Ցելիակիա|ցելիակիայով]] մարդիկ ունեն քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր ռիսկ, բայց այդ ռիսկն իջնում է ախտորոշումից և գլյուտեն չպարունակող սննդակարգի միջոցով բուժումից հետո, որն ունի պաշտպանական նշանակություն ցելիակիա ունեցող մարդկանց մոտ չարորակ նորագոյացությունների առաջացումից։ Բուժման ուշացումը մեծացնում է քաղցկեղի ռիսկը<ref name="pmid26402826">{{cite journal |vauthors=Han Y, Chen W, Li P, Ye J |title=Association Between Coeliac Disease and Risk of Any Malignancy and Gastrointestinal Malignancy: A Meta-Analysis |journal=Medicine |volume=94 |issue=38 |pages=e1612 |date=September 2015 |pmid=26402826 |pmc=4635766 |doi=10.1097/MD.0000000000001612}}</ref>։ Ստամոքսաղիքային քաղցկեղների հավանականությունը մեծանում է [[Կրոնի հիվանդություն]] և խոցային կոլիտ ունեցողների մոտ՝ քրոնիկ բորբոքման պատճառով։ Այս հիվանդությունների բուժման համար կիրառվող իմունոմոդուլյատորները և կենսաբանական ագենտները կարող են հանգեցնել արտաստամոքսաղիքային քաղցկեղների առաջացման<ref>{{cite journal |vauthors=Axelrad JE, Lichtiger S, Yajnik V |title=Inflammatory bowel disease and cancer: The role of inflammation, immunosuppression, and cancer treatment |journal=World Journal of Gastroenterology |volume=22 |issue=20 |pages=4794–801 |date=May 2016 |pmid=27239106 |pmc=4873872 |doi=10.3748/wjg.v22.i20.4794}}</ref>։ |
||
== Ախտաֆիզիոլոգիա == |
== Ախտաֆիզիոլոգիա == |
||
| Տող 156. | Տող 154. | ||
=== Գենետիկա === |
=== Գենետիկա === |
||
Քաղցկեղը հյուսվածքի աճի խանգարման հիվանդություն է։ Որպեսզի նորմալ բջիջը դառնա քաղցկեղային, պարտադիր պայման է բջջի աճն ու տարբերակումն ապահովող գեների վնասումը |
Քաղցկեղը հյուսվածքի աճի խանգարման հիվանդություն է։ Որպեսզի նորմալ բջիջը դառնա քաղցկեղային, պարտադիր պայման է բջջի աճն ու տարբերակումն ապահովող գեների վնասումը<ref name="pmid18234754">{{cite journal |vauthors=Croce CM |title=Oncogenes and cancer |journal=The New England Journal of Medicine |volume=358 |issue=5 |pages=502–11 |date=January 2008 |pmid=18234754 |doi=10.1056/NEJMra072367}}</ref>։ |
||
Վնասված գեները բաժանվում են 2 խմբի։ Օնկոգեներն այն գեներն են, որոնք կագավորում են բջջի աճն ու բազմացումը։ Ուռուցքաճնշիչ գեներն այն գեներն են, որոնք արգելակում են բջջի բաժանումն ու «կյանքը»։ Չարորակացումը տեղի է ունենում նոր օնկոգեների առաջացման, նորմալ օնկոգեների գերարտահայտման, կամ |
Վնասված գեները բաժանվում են 2 խմբի։ Օնկոգեներն այն գեներն են, որոնք կագավորում են բջջի աճն ու բազմացումը։ Ուռուցքաճնշիչ գեներն այն գեներն են, որոնք արգելակում են բջջի բաժանումն ու «կյանքը»։ Չարորակացումը տեղի է ունենում նոր օնկոգեների առաջացման, նորմալ օնկոգեների գերարտահայտման, կամ ուռուցքաճնշիչ գեների թերարտահայտման կամ «անջատման» հետևանքով։ Նորմալ բջջի քաղցկեղային տրանսֆորմացիայի համար անհրաժեշտ են մի քանի մուտացիաներ<ref name="pmid11905807">{{cite journal |vauthors=Knudson AG |title=Two genetic hits (more or less) to cancer |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=1 |issue=2 |pages=157–62 |date=November 2001 |pmid=11905807 |doi=10.1038/35101031}}</ref>։ |
||
Գենետիկ փոփոխությունները կարող են լինել բջջի զարգացման տարբեր փուլերում և տարբեր մեխանիզմներով։ Մեկ ամբողջական [[Քրոմոսոմ|քրոմոսոմի]] կորուստը կամ ավելացումը կարող է լինել [[Միտոզ|միտոզի]] խանգարման հետևանքով։ Ավելի հաճախակի են գենոմային ԴՆԹ-ի նուկլեոտիդային հաջորդականության փոփոխությամբ ընացող մուտացիաները։ |
Գենետիկ փոփոխությունները կարող են լինել բջջի զարգացման տարբեր փուլերում և տարբեր մեխանիզմներով։ Մեկ ամբողջական [[Քրոմոսոմ|քրոմոսոմի]] կորուստը կամ ավելացումը կարող է լինել [[Միտոզ|միտոզի]] խանգարման հետևանքով։ Ավելի հաճախակի են գենոմային ԴՆԹ-ի նուկլեոտիդային հաջորդականության փոփոխությամբ ընացող մուտացիաները։ |
||
| Տող 170. | Տող 168. | ||
Միջավայրի մի շարք գործոնների ազդեցության հետևանքով մուտացված բջիջների «ապրելու» հավանականությունը մեծանում է։ Այդ գործոններից են ուռուցքածինները, կրկնվող ֆիզիկական վնասվածքները, շոգը, իոնացնող ճառագայթումը, հիպօքսիան<ref>{{cite journal |vauthors=Nelson DA, Tan TT, Rabson AB, Anderson D, Degenhardt K, White E |title=Hypoxia and defective apoptosis drive genomic instability and tumorigenesis |journal=Genes & Development |volume=18 |issue=17 |pages=2095–107 |date=September 2004 |pmid=15314031 |pmc=515288 |doi=10.1101/gad.1204904}}</ref>։ |
Միջավայրի մի շարք գործոնների ազդեցության հետևանքով մուտացված բջիջների «ապրելու» հավանականությունը մեծանում է։ Այդ գործոններից են ուռուցքածինները, կրկնվող ֆիզիկական վնասվածքները, շոգը, իոնացնող ճառագայթումը, հիպօքսիան<ref>{{cite journal |vauthors=Nelson DA, Tan TT, Rabson AB, Anderson D, Degenhardt K, White E |title=Hypoxia and defective apoptosis drive genomic instability and tumorigenesis |journal=Genes & Development |volume=18 |issue=17 |pages=2095–107 |date=September 2004 |pmid=15314031 |pmc=515288 |doi=10.1101/gad.1204904}}</ref>։ |
||
Քաղցկեղածին սխալները ինքնուրույն բազմապատկվում են և |
Քաղցկեղածին սխալները ինքնուրույն բազմապատկվում են և կուտակվում օրինակ․ |
||
* սխալները շտկող մեխանիզմների մուտացիան կարող է հանգեցնել դուստր բջիջների մոտ սխալների ավելի արագ կուտակմանը |
* սխալները շտկող մեխանիզմների մուտացիան կարող է հանգեցնել դուստր բջիջների մոտ սխալների ավելի արագ կուտակմանը |
||
* Օնկոգենի հետագա մուտացիաները կարող են հանգեցնել բջիջների առավել արագ բազմացմանը |
* Օնկոգենի հետագա մուտացիաները կարող են հանգեցնել բջիջների առավել արագ բազմացմանը |
||
* Այնուհետև մուտացիայի հետևանքով բջիջը կարող է ազատվել ուռուցքաճնշիչ գեներից, խաթարելով [[Ապոպտոզ|ապոպտոզի]] ազդանշանային ուղին և դառնալով «անմահ» |
* Այնուհետև, մուտացիայի հետևանքով բջիջը կարող է ազատվել ուռուցքաճնշիչ գեներից, խաթարելով [[Ապոպտոզ|ապոպտոզի]] ազդանշանային ուղին և դառնալով «անմահ» |
||
* Ազդանշանային մեխանիզմի մուտացիայի հետևանքսվ բջիջը կարող է սխալներ առաջացնող ազդանշաններ ուղարկել հարևան բջիջներին |
* Ազդանշանային մեխանիզմի մուտացիայի հետևանքսվ բջիջը կարող է սխալներ առաջացնող ազդանշաններ ուղարկել հարևան բջիջներին |
||
Նորմալ բջջից քաղցկեղայինի առաջացումը շղթայական ռեակցիա է, որն առաջանում է որևէ կոնկրետ սխալի պատճառով, որից հետո առաջանում ու կուտակվում են նորանոր, ավելի ծանր սխալներ, որոնցից յուրաքանչյուրը թույլ է տալիս բջջին ավելի ու ավելի խուսափել հյուսվածքների աճը սահմանափակող մեխանիզմներից։ Քաղցկեղի առաջացումից հետո այս պրոցեսը, որն անվանում են կլոնալ էվոլյուցիա, |
Նորմալ բջջից քաղցկեղայինի առաջացումը շղթայական ռեակցիա է, որն առաջանում է որևէ կոնկրետ սխալի պատճառով, որից հետո առաջանում ու կուտակվում են նորանոր, ավելի ծանր սխալներ, որոնցից յուրաքանչյուրը թույլ է տալիս բջջին ավելի ու ավելի խուսափել հյուսվածքների աճը սահմանափակող մեխանիզմներից։ Քաղցկեղի առաջացումից հետո այս պրոցեսը, որն անվանում են կլոնալ էվոլյուցիա, ընթանում է ավելի ու ավելի ինվազիվ փուլի առաջացման ուղղությամբ<ref name="pmid17109012">{{cite journal |vauthors=Merlo LM, Pepper JW, Reid BJ, Maley CC |title=Cancer as an evolutionary and ecological process |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=6 |issue=12 |pages=924–35 |date=December 2006 |pmid=17109012 |doi=10.1038/nrc2013}}</ref>: Կլոնալ էվոլյուցիան հանգեցնում է ներուռուցքային հետերոգենության (ուռուցքի ներսում տարբեր բջիջներ ունեն տարբեր մուտացիաներ), որը հանգեցնում է էֆեկտիվ բուժման մեթոդների ստեղծման դժվարությանը։ |
||
Քաղցկեղի յուրահատուկ հատկանիշները բաժանվում են խմբերի․ խուսափում ապոպտոզից, աճի ազդանշանման ինքնաբավություն, աճը ճնշող ազդանշանների հանդեպ անընկալունակություն, խթանված անոթագոյացում, անսահմանափակ բազմացման ունակություն, մետաստազավորում, էներգիայի փոխանակության վերածրագրավորում և իմուն համակարգը խաթարելու ունակություն<ref name=Han2000/><ref name=Han2011/>։ |
Քաղցկեղի յուրահատուկ հատկանիշները բաժանվում են խմբերի․ խուսափում ապոպտոզից, աճի ազդանշանման ինքնաբավություն, աճը ճնշող ազդանշանների հանդեպ անընկալունակություն, խթանված անոթագոյացում, անսահմանափակ բազմացման ունակություն, մետաստազավորում, էներգիայի փոխանակության վերածրագրավորում և իմուն համակարգը խաթարելու ունակություն<ref name=Han2000/><ref name=Han2011/>։ |
||
| Տող 183. | Տող 182. | ||
Քաղցկեղը դիտվում է որպես հիվանդությունների խումբ, որոնք զարգանում են ուռուցքաճնշիչ գեների, օնկոգեների և քրոմոսոմների մուտացիաների հետևանքով։ Էպիգենետիկ վնասումների դերը բացահայտվել է ավելի ուշ<ref>{{cite journal |vauthors=Baylin SB, Ohm JE |title=Epigenetic gene silencing in cancer – a mechanism for early oncogenic pathway addiction? |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=6 |issue=2 |pages=107–16 |date=February 2006 |pmid=16491070 |doi=10.1038/nrc1799}}</ref>։ |
Քաղցկեղը դիտվում է որպես հիվանդությունների խումբ, որոնք զարգանում են ուռուցքաճնշիչ գեների, օնկոգեների և քրոմոսոմների մուտացիաների հետևանքով։ Էպիգենետիկ վնասումների դերը բացահայտվել է ավելի ուշ<ref>{{cite journal |vauthors=Baylin SB, Ohm JE |title=Epigenetic gene silencing in cancer – a mechanism for early oncogenic pathway addiction? |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=6 |issue=2 |pages=107–16 |date=February 2006 |pmid=16491070 |doi=10.1038/nrc1799}}</ref>։ |
||
էպիգենետիկ վնասումները ֆունկցիոնալ ակտիվ մուտացիաներ են, որոնք փոխում են բջջի հատկությունները, առաց [[Սպիտակուցներ|սպիտակուց]] կոդավորող գեների փոփոխության։ Դրա օրինակ են ԴՆԹ-ի մեթիլացման փոփոխությունները (հիպերմեթիլացում, հիպոմեթիլացում), հիստոնների մոդիֆիկացիան |
էպիգենետիկ վնասումները ֆունկցիոնալ ակտիվ մուտացիաներ են, որոնք փոխում են բջջի հատկությունները, առաց [[Սպիտակուցներ|սպիտակուց]] կոդավորող գեների փոփոխության։ Դրա օրինակ են ԴՆԹ-ի մեթիլացման փոփոխությունները (հիպերմեթիլացում, հիպոմեթիլացում), հիստոնների մոդիֆիկացիան<ref>{{cite journal |vauthors=Kanwal R, Gupta S |title=Epigenetic modifications in cancer |journal=Clinical Genetics |volume=81 |issue=4 |pages=303–11 |date=April 2012 |pmid=22082348 |pmc=3590802 |doi=10.1111/j.1399-0004.2011.01809.x}}</ref> և քրոմոսոմի կառուցվածքի փոփոխությունները (HMGA1 կամ HMGA2 սպիտակուցների անհամապատասխան էքսպրեսիայի պատճառով)<ref>{{cite journal |vauthors=Baldassarre G, Battista S, Belletti B, Thakur S, Pentimalli F, Trapasso F, Fedele M, Pierantoni G, Croce CM, Fusco A |title=Negative regulation of BRCA1 gene expression by HMGA1 proteins accounts for the reduced BRCA1 protein levels in sporadic breast carcinoma |journal=Molecular and Cellular Biology |volume=23 |issue=7 |pages=2225–38 |date=April 2003 |pmid=12640109 |pmc=150734 |doi=10.1128/MCB.23.7.2225-2238.2003}}/</ref>։ Սրանք բոլորն էլ ազդում են գենից սպիտակուցի սինթեզի վրա, սակայն բուն գենի կառուցվածքը չեն շոշափում։ Այս փոփոխությունները կարող են ազդել բջջի բաժանման վրա նաև տվյալ բջջի սերունդներում։ Այս մուտացիաները հայտնի են որպես էպիմուտացիաներ։ |
||
Էպիգենետիկ մուտացիաները հաճախ են առաջանում քաղցկեղագոյացման պրոցեսում։ Մի հետազոտություն բացահայտել է սպիտակուցներ, որոնց մեթիլացման խանգարումները կապված են հաստ աղու քաղցկեղի հետ։ Այդ խանգարումները ներառում են 147 հիպերմեթիլացում և 27 հիպոմեթիլացում։ |
Էպիգենետիկ մուտացիաները հաճախ են առաջանում քաղցկեղագոյացման պրոցեսում։ Մի հետազոտություն բացահայտել է սպիտակուցներ, որոնց մեթիլացման խանգարումները կապված են հաստ աղու քաղցկեղի հետ։ Այդ խանգարումները ներառում են 147 հիպերմեթիլացում և 27 հիպոմեթիլացում։ Իպերմեթիլացված գեների 10-ը հայտնաբերվել են հաստ աղու քաղցկեղի 100% դեպքերում, իսկ մյուս հիպերմեթիլացվածները հայտնաբերվում են ավելի քան 50% դեպքերում<ref name="Sch">{{cite journal |vauthors=Schnekenburger M, Diederich M |title=Epigenetics Offer New Horizons for Colorectal Cancer Prevention |journal=Current Colorectal Cancer Reports |volume=8 |issue=1 |pages=66–81 |date=March 2012 |pmid=22389639 |pmc=3277709 |doi=10.1007/s11888-011-0116-z}}</ref>։ |
||
Մինչ էպիգենետիկ վնասումները հայտնաբերվում են քաղցկեղի ժամանակ, էպիգենետիկ վնասումները ԴՆԹ-ռեպարատիվ համակարգի գեներում, որոնք հանգեցնում են ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների սինթեզի նվազմանը հատկապես կարևորվում են։ Կարծում են որ այդպիսի վնասումները տեղի են ունենում քաղցկեղագոյացման վաղ փուլերում և դառնում են քաղցկեղային բջջին բնորոշ գենային անկայունության պատճառը<ref>{{cite journal |vauthors=Jacinto FV, Esteller M |title=Mutator pathways unleashed by epigenetic silencing in human cancer |journal=Mutagenesis |volume=22 |issue=4 |pages=247–53 |date=July 2007 |pmid=17412712 |doi=10.1093/mutage/gem009 |url=http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102725/http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Lahtz C, Pfeifer GP |title=Epigenetic changes of DNA repair genes in cancer |journal=Journal of Molecular Cell Biology |volume=3 |issue=1 |pages=51–8 |date=February 2011 |pmid=21278452 |pmc=3030973 |doi=10.1093/jmcb/mjq053 |url=http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151016161504/http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long |archive-date=16 October 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Bernstein C, Nfonsam V, Prasad AR, Bernstein H |title=Epigenetic field defects in progression to cancer |journal=World Journal of Gastrointestinal Oncology |volume=5 |issue=3 |pages=43–9 |date=March 2013 |pmid=23671730 |pmc=3648662 |doi=10.4251/wjgo.v5.i3.43 |url=http://www.wjgnet.com/1948-5204/full/v5/i3/43.htm |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20131215234803/http://www.wjgnet.com/1948-5204/full/v5/i3/43.htm |archive-date=15 December 2013 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite book |last1=Bernstein |first1=Carol |last2=Prasad |first2=Anil R. |last3=Nfonsam |first3=Valentine |last4=Bernstein |first4=Harris | name-list-format = vanc |year=2013 |chapter=DNA Damage, DNA Repair and Cancer |title=New Research Directions in DNA Repair | editor-first = Clark | editor-last = Chen |isbn=978-953-51-1114-6 |publisher=InTech |chapter-url=http://www.intechopen.com/books/new-research-directions-in-dna-repair/dna-damage-dna-repair-and-cancer |doi=10.5772/53919 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924035948/http://www.intechopen.com/books/new-research-directions-in-dna-repair/dna-damage-dna-repair-and-cancer |archive-date=24 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ |
Մինչ էպիգենետիկ վնասումները հայտնաբերվում են քաղցկեղի ժամանակ, էպիգենետիկ վնասումները ԴՆԹ-ռեպարատիվ համակարգի գեներում, որոնք հանգեցնում են ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների սինթեզի նվազմանը հատկապես կարևորվում են։ Կարծում են որ այդպիսի վնասումները տեղի են ունենում քաղցկեղագոյացման վաղ փուլերում և դառնում են քաղցկեղային բջջին բնորոշ գենային անկայունության պատճառը<ref>{{cite journal |vauthors=Jacinto FV, Esteller M |title=Mutator pathways unleashed by epigenetic silencing in human cancer |journal=Mutagenesis |volume=22 |issue=4 |pages=247–53 |date=July 2007 |pmid=17412712 |doi=10.1093/mutage/gem009 |url=http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150904102725/http://mutage.oxfordjournals.org/content/22/4/247.long |archive-date=4 September 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Lahtz C, Pfeifer GP |title=Epigenetic changes of DNA repair genes in cancer |journal=Journal of Molecular Cell Biology |volume=3 |issue=1 |pages=51–8 |date=February 2011 |pmid=21278452 |pmc=3030973 |doi=10.1093/jmcb/mjq053 |url=http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151016161504/http://jmcb.oxfordjournals.org/content/3/1/51.long |archive-date=16 October 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Bernstein C, Nfonsam V, Prasad AR, Bernstein H |title=Epigenetic field defects in progression to cancer |journal=World Journal of Gastrointestinal Oncology |volume=5 |issue=3 |pages=43–9 |date=March 2013 |pmid=23671730 |pmc=3648662 |doi=10.4251/wjgo.v5.i3.43 |url=http://www.wjgnet.com/1948-5204/full/v5/i3/43.htm |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20131215234803/http://www.wjgnet.com/1948-5204/full/v5/i3/43.htm |archive-date=15 December 2013 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite book |last1=Bernstein |first1=Carol |last2=Prasad |first2=Anil R. |last3=Nfonsam |first3=Valentine |last4=Bernstein |first4=Harris | name-list-format = vanc |year=2013 |chapter=DNA Damage, DNA Repair and Cancer |title=New Research Directions in DNA Repair | editor-first = Clark | editor-last = Chen |isbn=978-953-51-1114-6 |publisher=InTech |chapter-url=http://www.intechopen.com/books/new-research-directions-in-dna-repair/dna-damage-dna-repair-and-cancer |doi=10.5772/53919 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924035948/http://www.intechopen.com/books/new-research-directions-in-dna-repair/dna-damage-dna-repair-and-cancer |archive-date=24 September 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ |
||
ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների նվազած սինթեզը խաթարում է ԴՆԹ-ի վերականգնման գործընթացը։ Երբ ԴՆԹ-ի վերանորոգումը չի բավարարում, ԴՆԹ-ի վնասվածքները կուտակվում են գերազանցելով նորման և դառնում մուտացիաների և էպիմուտացիաների հաճախացման |
ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների նվազած սինթեզը խաթարում է ԴՆԹ-ի վերականգնման գործընթացը։ Երբ ԴՆԹ-ի վերանորոգումը չի բավարարում, ԴՆԹ-ի վնասվածքները կուտակվում են գերազանցելով նորման և դառնում մուտացիաների և էպիմուտացիաների հաճախացման<ref>{{cite journal |vauthors=Narayanan L, Fritzell JA, Baker SM, Liskay RM, Glazer PM |title=Elevated levels of mutation in multiple tissues of mice deficient in the DNA mismatch repair gene Pms2 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=94 |issue=7 |pages=3122–7 |date=April 1997 |pmid=9096356 |pmc=20332 |doi=10.1073/pnas.94.7.3122|bibcode=1997PNAS...94.3122N }}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Hegan DC, Narayanan L, Jirik FR, Edelmann W, Liskay RM, Glazer PM |title=Differing patterns of genetic instability in mice deficient in the mismatch repair genes Pms2, Mlh1, Msh2, Msh3 and Msh6 |journal=Carcinogenesis |volume=27 |issue=12 |pages=2402–8 |date=December 2006 |pmid=16728433 |pmc=2612936 |doi=10.1093/carcin/bgl079}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Tutt AN, van Oostrom CT, Ross GM, van Steeg H, Ashworth A |title=Disruption of Brca2 increases the spontaneous mutation rate in vivo: synergism with ionizing radiation |journal=EMBO Reports |volume=3 |issue=3 |pages=255–60 |date=March 2002 |pmid=11850397 |pmc=1084010 |doi=10.1093/embo-reports/kvf037}}</ref>։ Քրոմոսոմալ փոփոխություններն ու անեուպլոիդիան ևս մեծացնում են վնասված գենետիկայով անկայուն բջիջներում<ref>{{cite journal |vauthors=German J |title=Bloom's syndrome. I. Genetical and clinical observations in the first twenty-seven patients |journal=American Journal of Human Genetics |volume=21 |issue=2 |pages=196–227 |date=March 1969 |pmid=5770175 |pmc=1706430}}</ref>։ |
||
ԴՆԹ-ի վնասվածքների մեծ թիվը հանգեցնում է մուտացիաների և էպիմուտացիաների ավելացման։ ԴՆԹ-ի կրկնակի շղթաների կամ ԴՆԹ-ի վնասվածքների վերականգնման ժամանակ ոչ լրիվ վերանորոգված մասերը կարող են հանգեցնել էպիգենետիկ եղանակով գենի լռեցման<ref>{{cite journal |vauthors=O'Hagan HM, Mohammad HP, Baylin SB |title=Double strand breaks can initiate gene silencing and SIRT1-dependent onset of DNA methylation in an exogenous promoter CpG island |journal=PLoS Genetics |volume=4 |issue=8 |pages=e1000155 |date=August 2008 |pmid=18704159 |pmc=2491723 |doi=10.1371/journal.pgen.1000155 | editor1-last = Lee | editor1-first = Jeannie T}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Cuozzo C, Porcellini A, Angrisano T, Morano A, Lee B, Di Pardo A, Messina S, Iuliano R, Fusco A, Santillo MR, Muller MT, Chiariotti L, Gottesman ME, Avvedimento EV |title=DNA damage, homology-directed repair, and DNA methylation |journal=PLoS Genetics |volume=3 |issue=7 |pages=e110 |date=July 2007 |pmid=17616978 |pmc=1913100 |doi=10.1371/journal.pgen.0030110}}</ref>։ |
ԴՆԹ-ի վնասվածքների մեծ թիվը հանգեցնում է մուտացիաների և էպիմուտացիաների ավելացման։ ԴՆԹ-ի կրկնակի շղթաների կամ ԴՆԹ-ի վնասվածքների վերականգնման ժամանակ ոչ լրիվ վերանորոգված մասերը կարող են հանգեցնել էպիգենետիկ եղանակով գենի լռեցման<ref>{{cite journal |vauthors=O'Hagan HM, Mohammad HP, Baylin SB |title=Double strand breaks can initiate gene silencing and SIRT1-dependent onset of DNA methylation in an exogenous promoter CpG island |journal=PLoS Genetics |volume=4 |issue=8 |pages=e1000155 |date=August 2008 |pmid=18704159 |pmc=2491723 |doi=10.1371/journal.pgen.1000155 | editor1-last = Lee | editor1-first = Jeannie T}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Cuozzo C, Porcellini A, Angrisano T, Morano A, Lee B, Di Pardo A, Messina S, Iuliano R, Fusco A, Santillo MR, Muller MT, Chiariotti L, Gottesman ME, Avvedimento EV |title=DNA damage, homology-directed repair, and DNA methylation |journal=PLoS Genetics |volume=3 |issue=7 |pages=e110 |date=July 2007 |pmid=17616978 |pmc=1913100 |doi=10.1371/journal.pgen.0030110}}</ref>։ |
||
Ժառանգական մուտացիայի պատճառով ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների ցածր մակարդակը կարող է նպաստել քաղցկեղի զարգացման։ Այն մարդիկ, ովքեր ունեն ԴՆԹ-ն վերականգնող 34 սպիտակուցներից մեկի դեֆեկտ, ունեն քաղցկեղագոյացման մեծացած ռիսկ։ Որոշ դեֆեկտներ անգամ պայմանավորում են կյանքի ընթացքում քաղցկեղագոյացման 100% հավանականություն (օրինակ՝ p53-ի |
Ժառանգական մուտացիայի պատճառով ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների ցածր մակարդակը կարող է նպաստել քաղցկեղի զարգացման։ Այն մարդիկ, ովքեր ունեն ԴՆԹ-ն վերականգնող 34 սպիտակուցներից մեկի դեֆեկտ, ունեն քաղցկեղագոյացման մեծացած ռիսկ։ Որոշ դեֆեկտներ անգամ պայմանավորում են կյանքի ընթացքում քաղցկեղագոյացման 100% հավանականություն (օրինակ՝ p53-ի մուտացիաները)<ref>{{cite journal |vauthors=Malkin D |title=Li-fraumeni syndrome |journal=Genes & Cancer |volume=2 |issue=4 |pages=475–84 |date=April 2011 |pmid=21779515 |pmc=3135649 |doi=10.1177/1947601911413466}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Fearon ER |title=Human cancer syndromes: clues to the origin and nature of cancer |journal=Science |volume=278 |issue=5340 |pages=1043–50 |date=November 1997 |pmid=9353177 |doi=10.1126/science.278.5340.1043|bibcode=1997Sci...278.1043F }}</ref>: |
||
Քաղցկեղի առանձին դեպքերում ԴՆԹ-ի վերականգնման անբավարարությունը պայմանավորված է ոչ թե ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցի գենի վնասմամբ, այլ էպիգենետիկ վնասումով, որը հանգեցնում է այդ սպիտակուցի սինթեզի նվազման կամ դադարեցման։ Ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղագոյացման դեպքերի հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այդ մետաղներն առաջացնում են ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցների սինթեզի նվազում, երբեմն էպիգենետիկ մեխանիզմներով։ [[ԴՆԹ]]-ի վերանորոգման արգելակումը ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղի գլխավոր մեխանիզմն է։ Մի շարք էպիգենետիկ մուտացիաների թիրախ են ԴՆԹ-ի այն հատվածները, որոնք կոդավորում են միկրո-[[ՌՆԹ]]։ Միկրո-ՌՆԹ-երը սպիտակուց չեն կոդավորում, բայց կարող են կապվել սպիտակուց կոդավորող գեների հետ և ընկճել դրանց ակտիվությունը։ |
Քաղցկեղի առանձին դեպքերում ԴՆԹ-ի վերականգնման անբավարարությունը պայմանավորված է ոչ թե ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցի գենի վնասմամբ, այլ էպիգենետիկ վնասումով, որը հանգեցնում է այդ սպիտակուցի սինթեզի նվազման կամ դադարեցման։ Ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղագոյացման դեպքերի հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այդ մետաղներն առաջացնում են ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցների սինթեզի նվազում, երբեմն էպիգենետիկ մեխանիզմներով։ [[ԴՆԹ]]-ի վերանորոգման արգելակումը ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղի գլխավոր մեխանիզմն է։ Մի շարք էպիգենետիկ մուտացիաների թիրախ են ԴՆԹ-ի այն հատվածները, որոնք կոդավորում են միկրո-[[ՌՆԹ]]։ Միկրո-ՌՆԹ-երը սպիտակուց չեն կոդավորում, բայց կարող են կապվել սպիտակուց կոդավորող գեների հետ և ընկճել դրանց ակտիվությունը։ |
||
Քաղցկեղը զարգանում է մուտացիաների շնորհիվ, որոնք հնարավորություն են տալիս ձեռք բերել |
Քաղցկեղը զարգանում է մուտացիաների շնորհիվ, որոնք հնարավորություն են տալիս ձեռք բերել քաղցկեղային բջջի համար կենսական կարևոր այն հատկանիշները, որոնք թույլ կտան անվերջ բազմանալ և ձեռք բերել իրենց բնորոշ բոլոր առանձնահատկությունները։ Գեների մուտացիաները այնքան հաճախ տեղի չեն ունենում, որքան էպիգենետիկ վնասումները։ Կրծքագեղձի կամ հաստ աղու քաղցկեղի դեպքում կարող է առկա լինել 60-70 մուտացիա, որոնցից 3-4-ը գեների մուտացիաներ են, իսկ մնացածը՝ քպիգենետիկ մուտացիաներ<ref>{{cite journal |vauthors=Vogelstein B, Papadopoulos N, Velculescu VE, Zhou S, Diaz LA, Kinzler KW |title=Cancer genome landscapes |journal=Science |volume=339 |issue=6127 |pages=1546–58 |date=March 2013 |pmid=23539594 |pmc=3749880 |doi=10.1126/science.1235122|bibcode=2013Sci...339.1546V }}</ref>։ |
||
=== Մետաստազներ === |
=== Մետաստազներ === |
||
Մետաստազավորումը քաղցկեղի սփռումն է օրգանիզմի այլ մասեր: Հիմնական ուռուցքը, որն առկա էր սկզբում կոչվում է առաջնային, իսկ դրա տարածումից առաջացածները՝ մետաստատիկ ուռուցքներ: Ըստ էության բոլոր քաղցկեղները կարող են մետաստազավորվել |
Մետաստազավորումը քաղցկեղի սփռումն է օրգանիզմի այլ մասեր: Հիմնական ուռուցքը, որն առկա էր սկզբում կոչվում է առաջնային, իսկ դրա տարածումից առաջացածները՝ մետաստատիկ ուռուցքներ: Ըստ էության բոլոր քաղցկեղները կարող են մետաստազավորվել<ref name="metastasis"/>: Մահացության ավելի բարձր ցուցանիշներ ունեն մետաստազավորված քաղցկեղները<ref>{{cite web |title=What is Metastasized Cancer? |url=http://www.nccn.com/component/content/article/54-cancer-basics/925-what-is-metastasized-cancer.html |website=National Comprehensive Cancer Network |accessdate=18 July 2013 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20130707200430/http://www.nccn.com/component/content/article/54-cancer-basics/925-what-is-metastasized-cancer.html |archive-date=7 July 2013}}</ref>: |
||
Մետաստազավորումն առավել բնութագրական է քաղցկեղի ուշ փուլերին և կարող է տեղի ունենալ արյան և/կամ ավշի միջոցով: Մետաստազավորման փուլերն են. |
Մետաստազավորումն առավել բնութագրական է քաղցկեղի ուշ փուլերին և կարող է տեղի ունենալ արյան և/կամ ավշի միջոցով: Մետաստազավորման փուլերն են. |
||
| Տող 209. | Տող 209. | ||
*բազմացում և անոթագոյացում |
*բազմացում և անոթագոյացում |
||
Քաղցկեղի տարբեր տեսակներ հակված են մետաստազավորվելու այս կամ այն օրգանում, բայց առավել հաճախ ախտահարվում են թոքերը, [[Լյարդ|լյարդը]], [[Գլխուղեղ|գլխուղեղը]] և [[Ոսկոր|ոսկրերը]] |
Քաղցկեղի տարբեր տեսակներ հակված են մետաստազավորվելու այս կամ այն օրգանում, բայց առավել հաճախ ախտահարվում են թոքերը, [[Լյարդ|լյարդը]], [[Գլխուղեղ|գլխուղեղը]] և [[Ոսկոր|ոսկրերը]]<ref name="metastasis">{{cite web |url=https://www.cancer.gov/types/metastatic-cancer |title=Metastatic Cancer: Questions and Answers |accessdate=28 March 2018|publisher=National Cancer Institute |date=12 May 2015}}</ref>: |
||
==Ախտորոշում== |
==Ախտորոշում== |
||
| Տող 217. | Տող 217. | ||
Բիոպսիոն հյուսվածքի հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս որոշել բազմացող բջջի տեսակը, տարբերակման աստիճանը, գենետիկ փոփոխությունները և այլ կրիտերիաներ, որոնք միասին հնարավորություն են տալիս ճիշտ կանխատեսում անել և որոշել բուժման լավագույն եղանակը: |
Բիոպսիոն հյուսվածքի հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս որոշել բազմացող բջջի տեսակը, տարբերակման աստիճանը, գենետիկ փոփոխությունները և այլ կրիտերիաներ, որոնք միասին հնարավորություն են տալիս ճիշտ կանխատեսում անել և որոշել բուժման լավագույն եղանակը: |
||
Ցիտոգենետիկան և իմունոհիստոքիմիան |
Ցիտոգենետիկան և իմունոհիստոքիմիան ևս հյուսվածքի հետազոտության եղանակներ են: Այս թեստերը տալիս են տեղեկություն բջջի մոլեկուլյար փոփոխությունների մասին (մուտացիաներ, գեների միաձուլում, քրոմոսմների թվաքանակի փոփոխություններ) և նույնպես օգտագործվում են կանխատեսման և բուժման մեթոդի ընտրության համար: |
||
==Դասակարգում== |
==Դասակարգում== |
||
| Տող 230. | Տող 230. | ||
Քաղցկեղները սովորաբար անվանվում են -կարցինոմա, -սարկոմա կամ -բլաստոմա վերջավորություններով, սկզբում ավելացնելով այն օրգանի լատիներեն կամ հունարեն անվանումը, որտեղ տեղակայված է քաղցկեղը: Օրինակ՝ լյարդի պարենքիմայի չարորակ ուռուցքը, որն առաջացել է չարորակ էպիթելային բջիջներից, կոչվում է հեպատոկարցինոմա, իսկ լյարդի ծլական բջիջներից առաջացող քաղցկեղը՝ հեպատոբլաստոմա: Ճարպային հյուսվածքից առաջացած քաղցկեղը կոչվում է լիպոսարկոմա: |
Քաղցկեղները սովորաբար անվանվում են -կարցինոմա, -սարկոմա կամ -բլաստոմա վերջավորություններով, սկզբում ավելացնելով այն օրգանի լատիներեն կամ հունարեն անվանումը, որտեղ տեղակայված է քաղցկեղը: Օրինակ՝ լյարդի պարենքիմայի չարորակ ուռուցքը, որն առաջացել է չարորակ էպիթելային բջիջներից, կոչվում է հեպատոկարցինոմա, իսկ լյարդի ծլական բջիջներից առաջացող քաղցկեղը՝ հեպատոբլաստոմա: Ճարպային հյուսվածքից առաջացած քաղցկեղը կոչվում է լիպոսարկոմա: |
||
Բարորակ ուռուցքները (չեն համարվում քաղցկեղ) իրենց անունը ստանում են տեղակայման օրգանի անվանն ավելացնելով -ոմա վերջավորությունը: |
Բարորակ ուռուցքները (չեն համարվում քաղցկեղ) իրենց անունը ստանում են տեղակայման օրգանի անվանն ավելացնելով -ոմա վերջավորությունը: Օրինակ՝ ճարպային հյուսվածքի բարորակ ուռուցքը կոչվում է լիպոմա: Քաղցկեղի որոշ տեսակներ ունեն -նոմա վերջավորությունը (մելանոմա, սեմինոմա): |
||
<gallery> |
<gallery> |
||
Պատկեր:Colon cancer 2.jpg|Ուղիղ աղու ինվազիվ քաղցկեղ(կենտրոնի կարմիր հատվածը)ուղիղ աղու հեռացված հատվածի վրա |
Պատկեր:Colon cancer 2.jpg|Ուղիղ աղու ինվազիվ քաղցկեղ(կենտրոնի կարմիր հատվածը)ուղիղ աղու հեռացված հատվածի վրա |
||
| Տող 239. | Տող 239. | ||
==Կանխարգելում== |
==Կանխարգելում== |
||
Քաղցկեղի կանխարգելումը ակտիվ միջոցառումների խումբ է, ուղղված քաղցկեղագոյացման ռիսկի նվազեցմանը<ref>{{cite web |url=http://www.mayoclinic.com/health/cancer-prevention/CA00024 |title=Cancer prevention: 7 steps to reduce your risk |publisher=[[Mayo Clinic]] |date=27 September 2008 |accessdate=30 January 2010 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100208082208/http://www.mayoclinic.com/health/cancer-prevention/CA00024 |archive-date=8 February 2010 |df=dmy-all}}</ref>: Քաղցկեղի դեպքերի 70-90%-ը միջավայրի վնասակար գործոնների ազդեցության հետևանք են: Այդ գործոններից շատերը մարդու կողմից կառավարելի են ցանկության դեպքում: Հետևաբար քաղցկեղը պոտենցիալ կանխարգելելի է |
Քաղցկեղի կանխարգելումը ակտիվ միջոցառումների խումբ է, ուղղված քաղցկեղագոյացման ռիսկի նվազեցմանը<ref>{{cite web |url=http://www.mayoclinic.com/health/cancer-prevention/CA00024 |title=Cancer prevention: 7 steps to reduce your risk |publisher=[[Mayo Clinic]] |date=27 September 2008 |accessdate=30 January 2010 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100208082208/http://www.mayoclinic.com/health/cancer-prevention/CA00024 |archive-date=8 February 2010 |df=dmy-all}}</ref>: Քաղցկեղի դեպքերի 70-90%-ը միջավայրի վնասակար գործոնների ազդեցության հետևանք են: Այդ գործոններից շատերը մարդու կողմից կառավարելի են ցանկության դեպքում: Հետևաբար քաղցկեղը պոտենցիալ կանխարգելելի է<ref name=Danaei>{{cite journal |vauthors=Danaei G, Vander Hoorn S, Lopez AD, Murray CJ, Ezzati M |title=Causes of cancer in the world: comparative risk assessment of nine behavioural and environmental risk factors |journal=Lancet |volume=366 |issue=9499 |pages=1784–93 |date=November 2005 |pmid=16298215 |doi=10.1016/S0140-6736(05)67725-2}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Wu S, Powers S, Zhu W, Hannun YA |title=Substantial contribution of extrinsic risk factors to cancer development |journal=Nature |volume=529 |issue=7584 |pages=43–7 |date=January 2016 |pmid=26675728 |pmc=4836858 |doi=10.1038/nature16166|bibcode=2016Natur.529...43W }}</ref>: |
||
Քաղցկեղից մահացության 30%-ը հնարավոր է կանխարգելել բացառելով հետևյալ ռիսկի գործոնները. ծխախոտ, ավելորդ քաշ/ճարպակալում, սխալ սննդակարգ, ֆիզիկական ակտիվության բացակայություն, ալկոհոլ, սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակներ և միջավայրի աղտոտվածություն |
Քաղցկեղից մահացության 30%-ը հնարավոր է կանխարգելել բացառելով հետևյալ ռիսկի գործոնները. ծխախոտ, ավելորդ քաշ/ճարպակալում, սխալ սննդակարգ, ֆիզիկական ակտիվության բացակայություն, ալկոհոլ, սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակներ և միջավայրի աղտոտվածություն<ref name="Cancer Cancer">{{cite web |url=http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |title=Cancer |website=World Health Organization |accessdate=9 January 2011 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101229092321/http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs297/en/ |archive-date=29 December 2010 |df=dmy-all}}</ref>: Միջավայրի բոլոր վնասակար գործոնները չէ, որ կառավարելի են: Օրինակ՝ երկրագնդի ընդերքից եկող ճառագայթումը կամ ժառանգական գենային խանգարումների հետևանքով առաջացող քաղցկեղները: Սրանք անձի կենսակերպով պայմանավորված չեն: |
||
=== Սննդակարգ === |
=== Սննդակարգ === |
||
Գոյություն ունեն բազմաթիվ խորհուրդներ քաղցկեղը կանխարգելող սննդակարգի վերաբերյալ, սակայն դրանցից ոչ մեկի արդյունավետությունը վերջնական ապացուցված չէ<ref name=Kushi2012 /><ref name=Diet11>{{cite journal |vauthors=Wicki A, Hagmann J |title=Diet and cancer |journal=Swiss Medical Weekly |volume=141 |issue= |pages=w13250 |date=September 2011 |pmid=21904992 |doi=10.4414/smw.2011.13250}}</ref>: Առաջնային քաղցկեղածին սննդային գործոնները ճարպակալում առաջացնող մթերքներն են և ալկոհոլը: Մրգերով ու բանջարեղենով աղքատ և կարմիր մսով հարուստ սննդակարգը ևս համարվում է պոտենցիալ քաղցկեղածին, սակայն հետազոտողներն այս հարցում վերջնական համաձայնության չեն եկել<ref name="pmid22202045">{{cite journal |vauthors=Cappellani A, Di Vita M, Zanghi A, Cavallaro A, Piccolo G, Veroux M, Berretta M, Malaguarnera M, Canzonieri V, Lo Menzo E |title=Diet, obesity and breast cancer: an update |journal=Frontiers in Bioscience |volume=4 |issue= |pages=90–108 |date=January 2012 |pmid=22202045 |doi=10.2741/253}}</ref><ref name="pmid21119663">{{cite journal |vauthors=Key TJ |title=Fruit and vegetables and cancer risk |journal=British Journal of Cancer |volume=104 |issue=1 |pages=6–11 |date=January 2011 |pmid=21119663 |pmc=3039795 |doi=10.1038/sj.bjc.6606032}}</ref>: |
Գոյություն ունեն բազմաթիվ խորհուրդներ քաղցկեղը կանխարգելող սննդակարգի վերաբերյալ, սակայն դրանցից ոչ մեկի արդյունավետությունը վերջնական ապացուցված չէ<ref name=Kushi2012 /><ref name=Diet11>{{cite journal |vauthors=Wicki A, Hagmann J |title=Diet and cancer |journal=Swiss Medical Weekly |volume=141 |issue= |pages=w13250 |date=September 2011 |pmid=21904992 |doi=10.4414/smw.2011.13250}}</ref>: Առաջնային քաղցկեղածին սննդային գործոնները ճարպակալում առաջացնող մթերքներն են և ալկոհոլը: Մրգերով ու բանջարեղենով աղքատ և կարմիր մսով հարուստ սննդակարգը ևս համարվում է պոտենցիալ քաղցկեղածին, սակայն հետազոտողներն այս հարցում վերջնական համաձայնության չեն եկել<ref name="pmid22202045">{{cite journal |vauthors=Cappellani A, Di Vita M, Zanghi A, Cavallaro A, Piccolo G, Veroux M, Berretta M, Malaguarnera M, Canzonieri V, Lo Menzo E |title=Diet, obesity and breast cancer: an update |journal=Frontiers in Bioscience |volume=4 |issue= |pages=90–108 |date=January 2012 |pmid=22202045 |doi=10.2741/253}}</ref><ref name="pmid21119663">{{cite journal |vauthors=Key TJ |title=Fruit and vegetables and cancer risk |journal=British Journal of Cancer |volume=104 |issue=1 |pages=6–11 |date=January 2011 |pmid=21119663 |pmc=3039795 |doi=10.1038/sj.bjc.6606032}}</ref>: 2014թվականին կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մրգերի ու բանջարեղենի օգտագործման և քաղցկեղագոյացման միջև ուղիղ կապ չկա<ref>{{cite journal |vauthors=Wang X, Ouyang Y, Liu J, Zhu M, Zhao G, Bao W, Hu FB |title=Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies |journal=BMJ |volume=349 |pages=g4490 |date=July 2014 |pmid=25073782 |pmc=4115152 |doi=10.1136/bmj.g4490}}</ref>: Սուրճն ասոցացվում է լյարդի քաղցկեղի ռիսկի մեծացման հետ<ref name="pmid17484871">{{cite journal |vauthors=Larsson SC, Wolk A |title=Coffee consumption and risk of liver cancer: a meta-analysis |journal=Gastroenterology |volume=132 |issue=5 |pages=1740–5 |date=May 2007 |pmid=17484871 |doi=10.1053/j.gastro.2007.03.044|url=http://www.gastrojournal.org/article/S0016508507005689/pdf }}</ref>: Ապացուցվել է կապը կարմիր և գործարանային մշակում անցած մսի օգտագործման և կրծքագեղձի քաղցկեղի, հաստ աղու քաղցկեղի ու ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղի միջև, որը կարող է հետևանք լինել ջերմային մշակում անցած մսի մեջ քաղցկեղածին նյութերի առկայության<ref name="pmid19838915">{{cite journal |vauthors=Zheng W, Lee SA |title=Well-done meat intake, heterocyclic amine exposure, and cancer risk |journal=Nutrition and Cancer |volume=61 |issue=4 |pages=437–46 |year=2009 |pmid=19838915 |pmc=2769029 |doi=10.1080/01635580802710741}}</ref><ref name="pmid20374790">{{cite journal |vauthors=Ferguson LR |title=Meat and cancer |journal=Meat Science |volume=84 |issue=2 |pages=308–13 |date=February 2010 |pmid=20374790 |doi=10.1016/j.meatsci.2009.06.032}}</ref>: 2015թվականին քաղցկեղի հետազոտման միջազգային գործակալությունը (IRAC) հաղորդեց, որ գործարանային մշակում անցած միսը (բեկոն, նրբերշիկ և այլն) և կարմիր միսը մեծացնում են մի քանի տեսակի քաղցկեղների առաջացման ռիսկը<ref name="WHO-20151026">{{cite news |author=Staff |title=World Health Organization – IARC Monographs evaluate consumption of red meat and processed meat |url=http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf |format=PDF |date=26 October 2015 |work=[[International Agency for Research on Cancer]] |accessdate=26 October 2015 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151026144543/http://www.iarc.fr/en/media-centre/pr/2015/pdfs/pr240_E.pdf |archive-date=26 October 2015 |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20151026">{{cite news |last=Hauser |first=Christine |title=W.H.O. Report Links Some Cancers With Processed or Red Meat |url=https://www.nytimes.com/2015/10/27/health/report-links-some-types-of-cancer-with-processed-or-red-meat.html |date=26 October 2015 |work=[[The New York Times]] |accessdate=26 October 2015 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20151026173834/http://www.nytimes.com/2015/10/27/health/report-links-some-types-of-cancer-with-processed-or-red-meat.html |archive-date=26 October 2015 |df=dmy-all}}</ref>: |
||
Քաղցկեղագոյացման ռիսկը նվազեցնելու համար խորհուրդ է տրվում բանջարեղենի, մրգերի, ամբողջական հացահատիկի և ձկնամթերքի վրա հիմնված սննդակարգ և խուսափում գործարանային մշակում անցած և կարմիր մսից, կենդանական ճարպերից, մարինացված սննդից և ռաֆինացված ածխաջրերից <ref name=Kushi2012/><ref name=Diet11/>: |
Քաղցկեղագոյացման ռիսկը նվազեցնելու համար խորհուրդ է տրվում բանջարեղենի, մրգերի, ամբողջական հացահատիկի և ձկնամթերքի վրա հիմնված սննդակարգ և խուսափում գործարանային մշակում անցած և կարմիր մսից, կենդանական ճարպերից, մարինացված սննդից և ռաֆինացված ածխաջրերից <ref name=Kushi2012/><ref name=Diet11/>: |
||
=== Դեղորայք === |
=== Դեղորայք === |
||
Որոշ դեպքերում դեղորայքը կարող է նպաստել քաղցկեղի կանխարգելմանը |
Որոշ դեպքերում դեղորայքը կարող է նպաստել քաղցկեղի կանխարգելմանը<ref>Holland Chp.33</ref>:Ընդհանուր պոպուլյացիայում [[Ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցներ|ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցների]] (ՈՍՀԲԴ) օգտագործումը նվազեցնում է հաստ աղու քաղցկեղի հավանականությունը, սակայն աղեստամոքսային և սիրտանոթային կողմնակի էֆեկտների պատճառով դրանք չեն կարող օգտագործվել քաղցկեղի կանխարգելման համար, քանի որ վնասն օգուտից մեծ կլինի<ref name="pmid17339623">{{cite journal |vauthors=Rostom A, Dubé C, Lewin G, Tsertsvadze A, Barrowman N, Code C, Sampson M, Moher D |title=Nonsteroidal anti-inflammatory drugs and cyclooxygenase-2 inhibitors for primary prevention of colorectal cancer: a systematic review prepared for the U.S. Preventive Services Task Force |journal=Annals of Internal Medicine |volume=146 |issue=5 |pages=376–89 |date=March 2007 |pmid=17339623 |doi=10.7326/0003-4819-146-5-200703060-00010}}</ref>: [[Ասպիրին|Ասպիրինը]] նվազեցնում է քաղցկեղից մահացության ռիսկը 7%-ով<ref name="pmid21144578">{{cite journal |vauthors=Rothwell PM, Fowkes FG, Belch JF, Ogawa H, Warlow CP, Meade TW |title=Effect of daily aspirin on long-term risk of death due to cancer: analysis of individual patient data from randomised trials |journal=Lancet |volume=377 |issue=9759 |pages=31–41 |date=January 2011 |pmid=21144578 |doi=10.1016/S0140-6736(10)62110-1}}</ref>: ՑՕԳ-2-ի պաշարիչները նվազեցնում են պոլիպառաջացման ռիսկը ընտանեկան ադենոմատոզ պոլիպոզ ունեցողների մոտ, սակայն դրանք ունեն նույն կողմնակի էֆեկտները ինչ ՈՍՀԲԴ-ները<ref name="pmid20594533">{{cite journal |vauthors=Cooper K, Squires H, Carroll C, Papaioannou D, Booth A, Logan RF, Maguire C, Hind D, Tappenden P |title=Chemoprevention of colorectal cancer: systematic review and economic evaluation |journal=Health Technology Assessment |volume=14 |issue=32 |pages=1–206 |date=June 2010 |pmid=20594533 |doi=10.3310/hta14320}}</ref>: Տամոքսիֆենի կամ ռալոքսիֆենի ամենօրյա կիրառումը նվազեցնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid19020189">{{cite journal |vauthors=Thomsen A, Kolesar JM |title=Chemoprevention of breast cancer |journal=American Journal of Health-System Pharmacy |volume=65 |issue=23 |pages=2221–28 |date=December 2008 |pmid=19020189 |doi=10.2146/ajhp070663}}</ref>: 5-ալֆա-ռեդուկտազի ինհիբիտորի կիրառման դրական և բացասական կողմերի փոխհարաբերությունը դեռ պարզ չէ<ref name="pmid18425978">{{cite journal |vauthors=Wilt TJ, MacDonald R, Hagerty K, Schellhammer P, Kramer BS |title=Five-alpha-reductase Inhibitors for prostate cancer prevention |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume= |issue=2 |pages=CD007091 |date=April 2008 |pmid=18425978 |doi=10.1002/14651858.CD007091 | editor1-last = Wilt | editor1-first = Timothy J}}</ref>: |
||
[[Վիտամին|Վիտամինների]] օգտագործումը կարծես թե էֆեկտիվ չէ քաղցկեղի կանխարգելման համար |
[[Վիտամին|Վիտամինների]] օգտագործումը կարծես թե էֆեկտիվ չէ քաղցկեղի կանխարգելման համար<ref name="pmid20939459">{{cite journal |title=Vitamins and minerals: not for cancer or cardiovascular prevention |journal=Prescrire International |volume=19 |issue=108 |page=182 |date=August 2010 |pmid=20939459 |doi= |url=http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120525134048/http://english.prescrire.org/en/81/168/46461/0/2010/ArchiveNewsDetails.aspx?page=2 |archive-date=25 May 2012 |df=dmy-all}}</ref>: Դրան հակառակ, [[Վիտամին D|վիտամին D-ի]] ցածր մակարդակն արյան մեջ մեծացնում է քաղցկեղի հավանականությունը<ref name="pmid16595781">{{cite journal |vauthors=Giovannucci E, Liu Y, Rimm EB, Hollis BW, Fuchs CS, Stampfer MJ, Willett WC |title=Prospective study of predictors of vitamin D status and cancer incidence and mortality in men |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=98 |issue=7 |pages=451–59 |date=April 2006 |pmid=16595781 |doi=10.1093/jnci/djj101}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.cancer.org/docroot/NWS/content/NWS_1_1x_Vitamin_D_Has_Role_in_Colon_Cancer_Prevention.asp |title=Vitamin D Has Role in Colon Cancer Prevention |accessdate=27 July 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061204052746/http://www.cancer.org/docroot/NWS/content/NWS_1_1x_Vitamin_D_Has_Role_in_Colon_Cancer_Prevention.asp |archive-date=4 December 2006 |dead-url=yes |df=dmy}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Holick MF |title=Vitamin D, sunlight and cancer connection |journal=Anti-Cancer Agents in Medicinal Chemistry |volume=13 |issue=1 |pages=70–82 |date=January 2013 |pmid=23094923 |doi=10.2174/187152013804487308}}</ref>, սակայն ապացուցված չէ [[Վիտամին D|վիտամին D-ի]] ընդունման միջոցով քաղցկեղագոյացման ռիսկի իջեցումը<ref name="pmid16595770">{{cite journal |vauthors=Schwartz GG, Blot WJ |title=Vitamin D status and cancer incidence and mortality: something new under the sun |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=98 |issue=7 |pages=428–30 |date=April 2006 |pmid=16595770 |doi=10.1093/jnci/djj127}}</ref><ref name=Futil2014>{{cite journal | vauthors = Bolland MJ, Grey A, Gamble GD, Reid IR | title = The effect of vitamin D supplementation on skeletal, vascular, or cancer outcomes: a trial sequential meta-analysis | journal = The Lancet. Diabetes & Endocrinology | volume = 2 | issue = 4 | pages = 307–20 | date = April 2014 | pmid = 24703049 | doi = 10.1016/S2213-8587(13)70212-2 }}</ref><ref>{{cite journal | vauthors = Bjelakovic G, Gluud LL, Nikolova D, Whitfield K, Wetterslev J, Simonetti RG, Bjelakovic M, Gluud C | title = Vitamin D supplementation for prevention of mortality in adults | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 1 | issue = 1 | pages = CD007470 | date = January 2014 | pmid = 24414552 | doi = 10.1002/14651858.cd007470.pub3 }}</ref>: |
||
Բետա-կարոտինների հավելյալ ընդունումը մեծացնում է թոքի քաղցկեղի հավանականությունը ռիսկի խումբ հանդիսացող մարդկանց մոտ |
Բետա-կարոտինների հավելյալ ընդունումը մեծացնում է թոքի քաղցկեղի հավանականությունը ռիսկի խումբ հանդիսացող մարդկանց մոտ<ref name="pmid21738614">{{cite journal |vauthors=Fritz H, Kennedy D, Fergusson D, Fernandes R, Doucette S, Cooley K, Seely A, Sagar S, Wong R, Seely D |title=Vitamin A and retinoid derivatives for lung cancer: a systematic review and meta analysis |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=6 |pages=e21107 |year=2011 |pmid=21738614 |pmc=3124481 |doi=10.1371/journal.pone.0021107 | editor1-last = Minna |bibcode=2011PLoSO...6E1107F | editor1-first = John D}}</ref>: Ֆոլաթթվի ընդունումը չի նվազեցնում քաղցկեղի ռիսկը, բայց մեծացնում է հաստ աղում պոլիպների առաջացման հավանականությունը<ref name="pmid17551129">{{cite journal |vauthors=Cole BF, Baron JA, Sandler RS, Haile RW, Ahnen DJ, Bresalier RS, McKeown-Eyssen G, Summers RW, Rothstein RI, Burke CA, Snover DC, Church TR, Allen JI, Robertson DJ, Beck GJ, Bond JH, Byers T, Mandel JS, Mott LA, Pearson LH, Barry EL, Rees JR, Marcon N, Saibil F, Ueland PM, Greenberg ER |title=Folic acid for the prevention of colorectal adenomas: a randomized clinical trial |journal=JAMA |volume=297 |issue=21 |pages=2351–59 |date=June 2007 |pmid=17551129 |doi=10.1001/jama.297.21.2351}}</ref>: Դեռ պարզ չէ սելենի օգտագործումը էֆեկտիվ է, թե ոչ<ref>{{cite journal |vauthors=Vinceti M, Dennert G, Crespi CM, Zwahlen M, Brinkman M, Zeegers MP, Horneber M, D'Amico R, Del Giovane C |title=Selenium for preventing cancer |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=3 |issue=3 |pages=CD005195 |date=March 2014 |pmid=24683040 |doi=10.1002/14651858.CD005195.pub3 |pmc=4441528}}</ref>: |
||
=== Պատվաստում=== |
=== Պատվաստում=== |
||
Պատվաստման միջոցով հնարավոր է կանխել քաղցկեղածին վիրուսներով վարակումը |
Պատվաստման միջոցով հնարավոր է կանխել քաղցկեղածին վիրուսներով վարակումը<ref name=vacc_facts_nci>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/causes-prevention/vaccines-fact-sheet |title=Cancer Vaccine Fact Sheet |publisher=[[National Cancer Institute|NCI]] |date=8 June 2006 |accessdate=28 March 2018 }}</ref>: Մարդու պապիլոմավիրուսի պատվաստանյութը ([[Գարդասիլ]] կամ Ցերվարիքս) կանխարգելում է արգանդի վզիկի քաղցկեղի առաջացումը<ref name=vacc_facts_nci/>: Հեպատիտ-Բ-ի դեմ պատվաստումը նվազեցնում է հեպատիտ-Բ-ով պայմանավորված լյարդի քաղցկեղի առաջացման ռիսկը<ref name=vacc_facts_nci/>: Եթե առկա են համապատասխան ռեսուրսներ, ապա հեպատիտ-Բ-ի և մարդու պապիլոմավիրուսի դեմ պատվաստումները խորհուրդ է տրվում իրականացնել քաղցկեղագոյացումը կանխելու համար<ref name="pmid24176569">{{cite journal |vauthors=Lertkhachonsuk AA, Yip CH, Khuhaprema T, Chen DS, Plummer M, Jee SH, Toi M, Wilailak S |title=Cancer prevention in Asia: resource-stratified guidelines from the Asian Oncology Summit 2013 |journal=The Lancet. Oncology |volume=14 |issue=12 |pages=e497–507 |date=November 2013 |pmid=24176569 |doi=10.1016/S1470-2045(13)70350-4}}</ref>: |
||
== Սկրինինգ == |
== Սկրինինգ == |
||
| Տող 269. | Տող 269. | ||
* Արդյոք վաղ հայտնաբերումը նպաստում է բուժման առավել արդյունավետությանը |
* Արդյոք վաղ հայտնաբերումը նպաստում է բուժման առավել արդյունավետությանը |
||
* Արդյոք քաղցկեղի տվյալ տեսակը ենթակա է բուժման |
* Արդյոք քաղցկեղի տվյալ տեսակը ենթակա է բուժման |
||
* Արդյոք թեստը ընդունելի է մարդկանց |
* Արդյոք թեստը ընդունելի է մարդկանց համար։ Օրինակ՝ սկրինինգ թեստի ցավոտ լինելու հետևանքով մարդիկ կարող են հրաժարվել մասնակցությունից<ref name=Wilson /> |
||
* Արժեքը |
* Արժեքը |
||
| Տող 277. | Տող 277. | ||
ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների օպերատիվ խումբը (USPSTF) ստեղծել է ցուցումներ տարբեր տեսակի քաղցկեղների համար. |
ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների օպերատիվ խումբը (USPSTF) ստեղծել է ցուցումներ տարբեր տեսակի քաղցկեղների համար. |
||
* Խիստ ցուցված է արգանդի վզիկի քաղցկեղի սկրինինգ սեքսուալ ակտիվ կանանց համար, առնվազն մինչև 65 տարեկանը<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |title=Screening for Cervical Cancer |year=2003 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101223103447/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |archive-date=23 December 2010 |df=dmy-all}}</ref>: |
* Խիստ ցուցված է արգանդի վզիկի քաղցկեղի սկրինինգ սեքսուալ ակտիվ կանանց համար, առնվազն մինչև 65 տարեկանը<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |title=Screening for Cervical Cancer |year=2003 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101223103447/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscerv.htm |archive-date=23 December 2010 |df=dmy-all}}</ref>: |
||
* Ամերիկացիներին խորհուրդ է տրվում իրականացնել հաստ աղու քաղցկեղի սկրինինգ կղանքի թաքնված արյան հետազոտությամբ, սիգմոիդոսկոպիայով կամ կոլոնոսկոպիայով սկսած 50 տարեկանից մինչև 75 տարեկանը |
* Ամերիկացիներին խորհուրդ է տրվում իրականացնել հաստ աղու քաղցկեղի սկրինինգ կղանքի թաքնված արյան հետազոտությամբ, սիգմոիդոսկոպիայով կամ կոլոնոսկոպիայով սկսած 50 տարեկանից մինչև 75 տարեկանը<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscolo.htm |title=Screening for Colorectal Cancer |year=2008 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20150207110937/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspscolo.htm |archive-date=7 February 2015 |df=dmy-all}}</ref>։ |
||
*Բավարար ապացույցներ չկան մաշկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |title=Screening for Skin Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110108054103/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |archive-date=8 January 2011 |df=dmy-all}}</ref>, բերանի խոռոչի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsoral.htm |title=Screening for Oral Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101024144627/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsoral.htm |archive-date=24 October 2010 |df=dmy-all}}</ref>, թոքի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspslung.htm |title=Lung Cancer Screening |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101104055403/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspslung.htm |archive-date=4 November 2010 |df=dmy-all}}</ref> կամ 75 տարեկանից երիտասարդ տղամարդկանց շագանակագեղձի քաղցկեղի<ref name="USPSTFPr08">{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsprca.htm |title=Screening for Prostate Cancer |year=2008 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101231105229/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsprca.htm |archive-date=31 December 2010 |df=dmy-all}}</ref> սկրինինգ իրականացնելու կամ ընհակառակը՝ չիրականացնելու համար: |
*Բավարար ապացույցներ չկան մաշկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |title=Screening for Skin Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110108054103/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsskca.htm |archive-date=8 January 2011 |df=dmy-all}}</ref>, բերանի խոռոչի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsoral.htm |title=Screening for Oral Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101024144627/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsoral.htm |archive-date=24 October 2010 |df=dmy-all}}</ref>, թոքի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspslung.htm |title=Lung Cancer Screening |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101104055403/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspslung.htm |archive-date=4 November 2010 |df=dmy-all}}</ref> կամ 75 տարեկանից երիտասարդ տղամարդկանց շագանակագեղձի քաղցկեղի<ref name="USPSTFPr08">{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsprca.htm |title=Screening for Prostate Cancer |year=2008 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101231105229/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsprca.htm |archive-date=31 December 2010 |df=dmy-all}}</ref> սկրինինգ իրականացնելու կամ ընհակառակը՝ չիրականացնելու համար: |
||
*Պարտադիր սկրինինգ ցուցված չէ միզապարկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |title=Screening for Bladder Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100823053849/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |archive-date=23 August 2010 |df=dmy-all}}</ref>, ամորձիների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |title=Screening for Testicular Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20160515181437/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |archive-date=15 May 2016 |df=dmy-all}}</ref>, ձվարանների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |title=Screening for Ovarian Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101023221553/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |archive-date=23 October 2010 |df=dmy-all}}</ref>, ենթաստամոքսային գեղձի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |title=Screening for Pancreatic Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101121030321/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |archive-date=21 November 2010 |df=dmy-all}}</ref> |
*Պարտադիր սկրինինգ ցուցված չէ միզապարկի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |title=Screening for Bladder Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100823053849/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsblad.htm |archive-date=23 August 2010 |df=dmy-all}}</ref>, ամորձիների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |title=Screening for Testicular Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20160515181437/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspstest.htm |archive-date=15 May 2016 |df=dmy-all}}</ref>, ձվարանների<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |title=Screening for Ovarian Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101023221553/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsovar.htm |archive-date=23 October 2010 |df=dmy-all}}</ref>, ենթաստամոքսային գեղձի<ref>{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |title=Screening for Pancreatic Cancer |year=2004 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20101121030321/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspspanc.htm |archive-date=21 November 2010 |df=dmy-all}}</ref><ref name="USPSTF-20111007">{{cite web |last1=Chou |first1=Roger |last2=Croswell |first2=Jennifer M. |last3=Dana |first3=Tracy |last4=Bougatous |first4=Christina |last5=Blazina |first5=Ian |last6=Fu |first6=Rongwei |last7=Gleitsmann |first7=Ken |last8=Koenig |first8=Helen C. |last9=Lam |first9=Clarence | name-list-format = vanc |title=Screening for Prostate Cancer: A Review of the Evidence for the U.S. Preventive Services Task Force | url = http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf12/prostate/prostateart.htm |date=7 October 2011 |publisher=[[United States Preventive Services Task Force]] |accessdate=8 October 2011 |displayauthors=8 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20111011113146/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf12/prostate/prostateart.htm |archive-date=11 October 2011 |df=dmy-all}}</ref>։ |
||
* Խորհուրդ է տրվում մամոգրաֆիա յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ 50-74 տարեկանում |
* Խորհուրդ է տրվում մամոգրաֆիա յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ 50-74 տարեկանում<ref name="USPSTFBr09">{{cite web |url=http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |title=Screening for Breast Cancer |year=2009 |website=[[U.S. Preventive Services Task Force]] |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20130102015424/http://www.uspreventiveservicestaskforce.org/uspstf/uspsbrca.htm |archive-date=2 January 2013 |df=dmy-all}}</ref>։ Սակայն մամոգրաֆիայի սկրինինգային հետազոտության հետևանքով հնարավոր են հիպերդիագնոստիկայի դեպքեր<ref>{{cite journal | vauthors = Gøtzsche PC, Jørgensen KJ | title = Screening for breast cancer with mammography | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | issue = 6 | pages = CD001877 | date = June 2013 | pmid = 23737396 | doi = 10.1002/14651858.CD001877.pub5 }}</ref>: |
||
'''Ճապոնիա''' |
'''Ճապոնիա''' |
||
Ճապոնիայում իրականացնում են ստամոքսի քաղցկեղի սկրինինգ ֆոտոֆլյուորոգրաֆիայի միջոցով, քանի որ քաղցկեղի այդ տեսակն այնտեղ շատ տարածված է<ref name="Epi11" />: |
Ճապոնիայում իրականացնում են ստամոքսի քաղցկեղի սկրինինգ ֆոտոֆլյուորոգրաֆիայի միջոցով, քանի որ քաղցկեղի այդ տեսակն այնտեղ շատ տարածված է<ref name="Epi11" />: |
||
| Տող 303. | Տող 304. | ||
Թիրախային թերապիան քիմիաթերապիայի տեսակ է, որի թիրախն են այն մոլեկուլները, որոնցով քաղցկեղային բջիջները տարբերվում են նորմալ բջիջներից: |
Թիրախային թերապիան քիմիաթերապիայի տեսակ է, որի թիրախն են այն մոլեկուլները, որոնցով քաղցկեղային բջիջները տարբերվում են նորմալ բջիջներից: |
||
Թիրախային թերապիայի առաջին դեղերը պաշարում էին էստրոգենային ընկալիչները՝ կանխարգելելով կրծքագեղձի քաղցկեղի աճը: Այլ օրինակ en BCR-ABL-ի պաշարիչները, որոնք օգտագործվում են քրոնիկ միելոիդային լեյկեմիայի բուժման համար (CML)<ref name=TCT2018/>: Ներկայումս թիրախային թերապիա գոյություն ունի քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներից շատերի համար: Օրինակ՝ միզապարկի, կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, երիկամի, լյարդի, թոքերի, ենթաստամոքսային գեղձի, շագանակագեղձի, մաշկի, վահանագեղձի քաղցկեղի, լեյկեմիայի և լիմֆոմայի համար<ref>{{cite web|title=Targeted Cancer Therapies|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet|website=About Cancer|publisher=National Cancer Institute|accessdate=28 March 2018|date=26 February 2018}}</ref>: |
Թիրախային թերապիայի առաջին դեղերը պաշարում էին էստրոգենային ընկալիչները՝ կանխարգելելով կրծքագեղձի քաղցկեղի աճը: Այլ օրինակ en BCR-ABL-ի պաշարիչները, որոնք օգտագործվում են քրոնիկ միելոիդային լեյկեմիայի բուժման համար (CML)<ref name="TCT2018" />: Ներկայումս թիրախային թերապիա գոյություն ունի քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներից շատերի համար: Օրինակ՝ միզապարկի, կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, երիկամի, լյարդի, թոքերի, ենթաստամոքսային գեղձի, շագանակագեղձի, մաշկի, վահանագեղձի քաղցկեղի, լեյկեմիայի և լիմֆոմայի համար<ref>{{cite web|title=Targeted Cancer Therapies|url=https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/targeted-therapies/targeted-therapies-fact-sheet|website=About Cancer|publisher=National Cancer Institute|accessdate=28 March 2018|date=26 February 2018}}</ref>: |
||
Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և ստադիայից: Վիրահատական բուժման հետ համատեղ, քիմիոթերապիան արդյունավետ է կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի, ամորձու, ձվարանի, թոքի քաղցկեղի և օստեոգեն սարկոմայի համար<ref name=HollandTx40/>: Քիմիոթերապիան քաղցկեղի մի շարք տեսակների համար (օրինակ՝ լեյկեմիաներ) վերջնական բուժման եղանակ է<ref>{{cite journal |vauthors=Nastoupil LJ, Rose AC, Flowers CR |title=Diffuse large B-cell lymphoma: current treatment approaches |journal=Oncology |volume=26 |issue=5 |pages=488–95 |date=May 2012 |pmid=22730604}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Freedman A |title=Follicular lymphoma: 2012 update on diagnosis and management |journal=American Journal of Hematology |volume=87 |issue=10 |pages=988–95 |date=October 2012 |pmid=23001911 |doi=10.1002/ajh.23313}}</ref>: Հիմնականում ոչ էֆեկտիվ է գլխուղեղի ուռուցքների համար<ref>{{cite journal |vauthors=Rampling R, James A, Papanastassiou V |title=The present and future management of malignant brain tumours: surgery, radiotherapy, chemotherapy |journal=Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry |volume=75 Suppl 2 |issue=Suppl 2 |pages=ii24–30 |date=June 2004 |pmid=15146036 |pmc=1765659 |doi=10.1136/jnnp.2004.040535}}</ref> և անօգուտ է մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղների համար <ref>{{cite journal |vauthors=Madan V, Lear JT, Szeimies RM |title=Non-melanoma skin cancer |journal=Lancet |volume=375 |issue=9715 |pages=673–85 |date=February 2010 |pmid=20171403 |pmc=3339125 |doi=10.1016/S0140-6736(09)61196-X}}</ref>: Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը երբեմն սահմանփակվում է մարմնի այլ հյուսվածքների վրա թունավոր ազդեցությամբ: Եթե անգամ քիմիոթերապևտիկ պրեպարատը չի կարող հասցնել վերջնական բուժման, այն կարող է օգտակար լինել ցավային ախտանիշները թեթևացնելու կամ վիրահատության չենթակա ուռուցքի չափերը փոքրացնելու համար այն հույսով, որ դրանից հետո վիրահատությունը հնարավոր կդառնա: |
Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և ստադիայից: Վիրահատական բուժման հետ համատեղ, քիմիոթերապիան արդյունավետ է կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի, ամորձու, ձվարանի, թոքի քաղցկեղի և օստեոգեն սարկոմայի համար<ref name=HollandTx40/>: Քիմիոթերապիան քաղցկեղի մի շարք տեսակների համար (օրինակ՝ լեյկեմիաներ) վերջնական բուժման եղանակ է<ref>{{cite journal |vauthors=Nastoupil LJ, Rose AC, Flowers CR |title=Diffuse large B-cell lymphoma: current treatment approaches |journal=Oncology |volume=26 |issue=5 |pages=488–95 |date=May 2012 |pmid=22730604}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Freedman A |title=Follicular lymphoma: 2012 update on diagnosis and management |journal=American Journal of Hematology |volume=87 |issue=10 |pages=988–95 |date=October 2012 |pmid=23001911 |doi=10.1002/ajh.23313}}</ref>: Հիմնականում ոչ էֆեկտիվ է գլխուղեղի ուռուցքների համար<ref>{{cite journal |vauthors=Rampling R, James A, Papanastassiou V |title=The present and future management of malignant brain tumours: surgery, radiotherapy, chemotherapy |journal=Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry |volume=75 Suppl 2 |issue=Suppl 2 |pages=ii24–30 |date=June 2004 |pmid=15146036 |pmc=1765659 |doi=10.1136/jnnp.2004.040535}}</ref> և անօգուտ է մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղների համար <ref>{{cite journal |vauthors=Madan V, Lear JT, Szeimies RM |title=Non-melanoma skin cancer |journal=Lancet |volume=375 |issue=9715 |pages=673–85 |date=February 2010 |pmid=20171403 |pmc=3339125 |doi=10.1016/S0140-6736(09)61196-X}}</ref>: Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը երբեմն սահմանփակվում է մարմնի այլ հյուսվածքների վրա թունավոր ազդեցությամբ: Եթե անգամ քիմիոթերապևտիկ պրեպարատը չի կարող հասցնել վերջնական բուժման, այն կարող է օգտակար լինել ցավային ախտանիշները թեթևացնելու կամ վիրահատության չենթակա ուռուցքի չափերը փոքրացնելու համար այն հույսով, որ դրանից հետո վիրահատությունը հնարավոր կդառնա: |
||
| Տող 318. | Տող 320. | ||
Ամոքիչ բուժման նպատակը հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացնելն է: Այն կարող է համատեղվել քաղցկեղի արմատական բուժման պրոցեսի հետ: Ամոքիչ խնամքը ներառում է հիվանդի ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգեկան և սոցիալական դիսթրեսի դեմ պայքարը: Ի տարբերություն քաղցկեղի բուժման, որի նպատակն է «արմատախիլ անել» քաղցկեղը, պալիատիվ բուժման նպատակը հիվանդի կյանքի որակր բարձրացումն է: |
Ամոքիչ բուժման նպատակը հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացնելն է: Այն կարող է համատեղվել քաղցկեղի արմատական բուժման պրոցեսի հետ: Ամոքիչ խնամքը ներառում է հիվանդի ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգեկան և սոցիալական դիսթրեսի դեմ պայքարը: Ի տարբերություն քաղցկեղի բուժման, որի նպատակն է «արմատախիլ անել» քաղցկեղը, պալիատիվ բուժման նպատակը հիվանդի կյանքի որակր բարձրացումն է: |
||
Սովորաբար ցանկացած ստադիայի քաղցկեղով տառապող մարդիկ բուժման ամբողջ ընթացքում ստանում են որոշակի պալիատիվ խնամք: Որոշ դեպքերում բժիշկները խորհուրդ են տալիս ենթարկվել միայն պալիատիվ բուժման<ref name="ASCOfive">{{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology |author1-link=American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=14 August 2012 |postscript={{inconsistent citations}} |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20120731073425/http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |archive-date=31 July 2012 |df=dmy }}</ref>: Ամոքիչ բուժման ենթական են |
Սովորաբար ցանկացած ստադիայի քաղցկեղով տառապող մարդիկ բուժման ամբողջ ընթացքում ստանում են որոշակի պալիատիվ խնամք: Որոշ դեպքերում բժիշկները խորհուրդ են տալիս ենթարկվել միայն պալիատիվ բուժման<ref name="ASCOfive">{{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology |author1-link=American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=14 August 2012 |postscript={{inconsistent citations}} |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20120731073425/http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |archive-date=31 July 2012 |df=dmy }}</ref>: Ամոքիչ բուժման ենթական են<ref>* The American Society of Clinical Oncology made this recommendation based on various cancers. See {{Cite journal |author1=American Society of Clinical Oncology | author1-link = American Society of Clinical Oncology |title=Five Things Physicians and Patients Should Question |journal=Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation |page= |url=http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf |accessdate=14 August 2012 |postscript={{inconsistent citations}} | dead-url = yes | archive-url = https://web.archive.org/web/20120731073425/http://choosingwisely.org/wp-content/uploads/2012/04/5things_12_factsheet_Amer_Soc_Clin_Onc.pdf | archive-date = 31 July 2012 | df = dmy }} |
||
* for lung cancer, see {{cite journal |vauthors=Azzoli CG, Temin S, Aliff T, Baker S, Brahmer J, Johnson DH, Laskin JL, Masters G, Milton D, Nordquist L, Pao W, Pfister DG, Piantadosi S, Schiller JH, Smith R, Smith TJ, Strawn JR, Trent D, Giaccone G |title=2011 Focused Update of 2009 American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline Update on Chemotherapy for Stage IV Non-Small-Cell Lung Cancer |journal=Journal of Clinical Oncology |volume=29 |issue=28 |pages=3825–31 |date=October 2011 |pmid=21900105 |pmc=3675703 |doi=10.1200/JCO.2010.34.2774 | author20 = American Society of Clinical Oncology}} and {{cite journal |vauthors=Ettinger DS, Akerley W, Bepler G, Blum MG, Chang A, Cheney RT, Chirieac LR, D'Amico TA, Demmy TL, Ganti AK, Govindan R, Grannis FW, Jahan T, Jahanzeb M, Johnson DH, Kessinger A, Komaki R, Kong FM, Kris MG, Krug LM, Le QT, Lennes IT, Martins R, O'Malley J, Osarogiagbon RU, Otterson GA, Patel JD, Pisters KM, Reckamp K, Riely GJ, Rohren E, Simon GR, Swanson SJ, Wood DE, Yang SC | display-authors = 6 |title=Non-small cell lung cancer |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=8 |issue=7 |pages=740–801 |date=July 2010 |pmid=20679538}} |
* for lung cancer, see {{cite journal |vauthors=Azzoli CG, Temin S, Aliff T, Baker S, Brahmer J, Johnson DH, Laskin JL, Masters G, Milton D, Nordquist L, Pao W, Pfister DG, Piantadosi S, Schiller JH, Smith R, Smith TJ, Strawn JR, Trent D, Giaccone G |title=2011 Focused Update of 2009 American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline Update on Chemotherapy for Stage IV Non-Small-Cell Lung Cancer |journal=Journal of Clinical Oncology |volume=29 |issue=28 |pages=3825–31 |date=October 2011 |pmid=21900105 |pmc=3675703 |doi=10.1200/JCO.2010.34.2774 | author20 = American Society of Clinical Oncology}} and {{cite journal |vauthors=Ettinger DS, Akerley W, Bepler G, Blum MG, Chang A, Cheney RT, Chirieac LR, D'Amico TA, Demmy TL, Ganti AK, Govindan R, Grannis FW, Jahan T, Jahanzeb M, Johnson DH, Kessinger A, Komaki R, Kong FM, Kris MG, Krug LM, Le QT, Lennes IT, Martins R, O'Malley J, Osarogiagbon RU, Otterson GA, Patel JD, Pisters KM, Reckamp K, Riely GJ, Rohren E, Simon GR, Swanson SJ, Wood DE, Yang SC | display-authors = 6 |title=Non-small cell lung cancer |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=8 |issue=7 |pages=740–801 |date=July 2010 |pmid=20679538}} |
||
* for breast cancer, see {{cite journal |vauthors=Carlson RW, Allred DC, Anderson BO, Burstein HJ, Carter WB, Edge SB, Erban JK, Farrar WB, Goldstein LJ, Gradishar WJ, Hayes DF, Hudis CA, Jahanzeb M, Kiel K, Ljung BM, Marcom PK, Mayer IA, McCormick B, Nabell LM, Pierce LJ, Reed EC, Smith ML, Somlo G, Theriault RL, Topham NS, Ward JH, Winer EP, Wolff AC | display-authors = 6 |title=Breast cancer. Clinical practice guidelines in oncology |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=7 |issue=2 |pages=122–92 |date=February 2009 |pmid=19200416 |author29=NCCN Breast Cancer Clinical Practice Guidelines Panel}} |
* for breast cancer, see {{cite journal |vauthors=Carlson RW, Allred DC, Anderson BO, Burstein HJ, Carter WB, Edge SB, Erban JK, Farrar WB, Goldstein LJ, Gradishar WJ, Hayes DF, Hudis CA, Jahanzeb M, Kiel K, Ljung BM, Marcom PK, Mayer IA, McCormick B, Nabell LM, Pierce LJ, Reed EC, Smith ML, Somlo G, Theriault RL, Topham NS, Ward JH, Winer EP, Wolff AC | display-authors = 6 |title=Breast cancer. Clinical practice guidelines in oncology |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=7 |issue=2 |pages=122–92 |date=February 2009 |pmid=19200416 |author29=NCCN Breast Cancer Clinical Practice Guidelines Panel}} |
||
* for colon cancer, see {{cite journal |vauthors=Engstrom PF, Arnoletti JP, Benson AB, Chen YJ, Choti MA, Cooper HS, Covey A, Dilawari RA, Early DS, Enzinger PC, Fakih MG, Fleshman J, Fuchs C, Grem JL, Kiel K, Knol JA, Leong LA, Lin E, Mulcahy MF, Rao S, Ryan DP, Saltz L, Shibata D, Skibber JM, Sofocleous C, Thomas J, Venook AP, Willett C |title=NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology: colon cancer |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=7 |issue=8 |pages=778–831 |date=September 2009 |pmid=19755046 |author29=National Comprehensive Cancer Network}} |
* for colon cancer, see {{cite journal |vauthors=Engstrom PF, Arnoletti JP, Benson AB, Chen YJ, Choti MA, Cooper HS, Covey A, Dilawari RA, Early DS, Enzinger PC, Fakih MG, Fleshman J, Fuchs C, Grem JL, Kiel K, Knol JA, Leong LA, Lin E, Mulcahy MF, Rao S, Ryan DP, Saltz L, Shibata D, Skibber JM, Sofocleous C, Thomas J, Venook AP, Willett C |title=NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology: colon cancer |journal=Journal of the National Comprehensive Cancer Network |volume=7 |issue=8 |pages=778–831 |date=September 2009 |pmid=19755046 |author29=National Comprehensive Cancer Network}} |
||
* for other general statements see {{cite journal |vauthors=Smith TJ, Hillner BE |title=Bending the cost curve in cancer care |journal=The New England Journal of Medicine |volume=364 |issue=21 |pages=2060–5 |date=May 2011 |pmid=21612477 |doi=10.1056/NEJMsb1013826|pmc=4042405 }} and {{cite journal |vauthors=Peppercorn JM, Smith TJ, Helft PR, Debono DJ, Berry SR, Wollins DS, Hayes DM, Von Roenn JH, Schnipper LE |title=American society of clinical oncology statement: toward individualized care for patients with advanced cancer |journal=Journal of Clinical Oncology |volume=29 |issue=6 |pages=755–60 |date=February 2011 |pmid=21263086 |doi=10.1200/JCO.2010.33.1744 | author10 = American Society of Clinical Oncology}}</ref> |
* for other general statements see {{cite journal |vauthors=Smith TJ, Hillner BE |title=Bending the cost curve in cancer care |journal=The New England Journal of Medicine |volume=364 |issue=21 |pages=2060–5 |date=May 2011 |pmid=21612477 |doi=10.1056/NEJMsb1013826|pmc=4042405 }} and {{cite journal |vauthors=Peppercorn JM, Smith TJ, Helft PR, Debono DJ, Berry SR, Wollins DS, Hayes DM, Von Roenn JH, Schnipper LE |title=American society of clinical oncology statement: toward individualized care for patients with advanced cancer |journal=Journal of Clinical Oncology |volume=29 |issue=6 |pages=755–60 |date=February 2011 |pmid=21263086 |doi=10.1200/JCO.2010.33.1744 | author10 = American Society of Clinical Oncology}}</ref>․ |
||
* Սեփական անձի խնամքի հնարավորությունների սահմանափակում ունեցող հիվանդները<ref name="ASCOfive"/> |
* Սեփական անձի խնամքի հնարավորությունների սահմանափակում ունեցող հիվանդները<ref name="ASCOfive"/> |
||
* Բուժման արդյուքում դեպի բարելավում չգնացող հիվանդները<ref name="ASCOfive"/> |
* Բուժման արդյուքում դեպի բարելավում չգնացող հիվանդները<ref name="ASCOfive"/> |
||
| Տող 332. | Տող 334. | ||
=== Իմունաթերապիա === |
=== Իմունաթերապիա === |
||
Բուժման մի շարք ծրագրեր օգտագործում են իմունաթերապիան՝ խթանելով կամ օգնելով իմունային համակարգին պայքարել քաղցկեցի դեմ: Այս մեթոդն օգտագործվում է 1997 թվականից: Իմունաթերապիայի միջոցներն են [[Հակամարմիններ|հակամարմինները]], «ստուգման կետերի» թերապիան և ընկալունակ բջիջների փոխադրումը |
Բուժման մի շարք ծրագրեր օգտագործում են իմունաթերապիան՝ խթանելով կամ օգնելով իմունային համակարգին պայքարել քաղցկեցի դեմ: Այս մեթոդն օգտագործվում է 1997 թվականից: Իմունաթերապիայի միջոցներն են [[Հակամարմիններ|հակամարմինները]], «ստուգման կետերի» թերապիան և ընկալունակ բջիջների փոխադրումը<ref>{{cite journal |vauthors=Waldmann TA |title=Immunotherapy: past, present and future |journal=Nature Medicine |volume=9 |issue=3 |pages=269–77 |date=March 2003 |pmid=12612576 |doi=10.1038/nm0303-269 }}</ref>: |
||
=== Լազերային թերապիա === |
=== Լազերային թերապիա === |
||
| Տող 338. | Տող 340. | ||
=== Այլընտրանքային բժշկություն === |
=== Այլընտրանքային բժշկություն === |
||
Քաղցկեղի բուժման ալտերնատիվ եղանակները ընդգրկում են բուժման մեթոդների մեծ խումբ, որոնք չեն մտնում ապացուցողական բժշկության մեջ<ref name="mnalt">{{cite journal |vauthors=Cassileth BR, Deng G |title=Complementary and alternative therapies for cancer |journal=The Oncologist |volume=9 |issue=1 |pages=80–89 |year=2004 |pmid=14755017 |doi=10.1634/theoncologist.9-1-80}}</ref> Ավանդական բժշկությունը օգտվում է ապացուցողական բժշկության մեթողներից և նյութերից, սակայն ալտերնատիվ բժշկությունը օգտվում է միայն սեփական մեթոդներից |
Քաղցկեղի բուժման ալտերնատիվ եղանակները ընդգրկում են բուժման մեթոդների մեծ խումբ, որոնք չեն մտնում ապացուցողական բժշկության մեջ<ref name="mnalt">{{cite journal |vauthors=Cassileth BR, Deng G |title=Complementary and alternative therapies for cancer |journal=The Oncologist |volume=9 |issue=1 |pages=80–89 |year=2004 |pmid=14755017 |doi=10.1634/theoncologist.9-1-80}}</ref>։ Ավանդական բժշկությունը օգտվում է ապացուցողական բժշկության մեթողներից և նյութերից, սակայն ալտերնատիվ բժշկությունը օգտվում է միայն սեփական մեթոդներից<ref>[http://nccam.nih.gov/health/whatiscam/#2 What Is CAM?] {{webarchive|url=https://www.webcitation.org/5C1oRX8Qq?url=http://nccam.nih.gov/health/whatiscam/ |date=8 December 2005 }} [[National Center for Complementary and Alternative Medicine]]. retrieved 3 February 2008.</ref>: Ավանդական և ալտերնատիվ բժշկության մեթոդներն ու արդյունավետությունը ապացուցված չեն գիտական հետազոտություններով: Մի շարք այլընտրանքային մեթոդներ հետազոտվել են, և ապացուցվել է դրանց անարդյունավետությունը քաղցկեղի բուժման համար, սակայն դրանք շարունակում են գովազդվել և վաճառվել: Քաղցկեղի հետազոտող Էնդրյու Ջ. Վիքերսը ասել է.««Չապացուցված» պիտակը այլևս տեղին չէ, ժամանակն է հաստատել, որ շատ այլընտրանքային միջոցների արդյունավետությունը հերքված է»<ref name="pmid15061600">{{cite journal |vauthors=Vickers A |title=Alternative cancer cures: "unproven" or "disproven"? |journal=Ca |volume=54 |issue=2 |pages=110–18 |year=2004 |pmid=15061600 |doi=10.3322/canjclin.54.2.110|citeseerx=10.1.1.521.2180 }}</ref>: |
||
== Կանխատեսում == |
== Կանխատեսում == |
||
| Տող 347. | Տող 349. | ||
Նրանք, ովքեր վերապրել են քաղցկեղ, ունեն երկրորդ անգամ քաղցկեղի առաջացման կրկնակի մեծ ռիսկ, քան այն մարդիկ, ովքեր երբեք քաղցկեղ չեն ունեցել<ref name="isbn1-55009-213-8" />: Դա պայմանավորված է առաջին քաղցկեղի ժամանակ բուժման կողմնակի էֆեկտներով և այլ գործոններով: Այդ մարդիկ պետք է անցնեն սկրինինգ հետազոտություններ<ref name="isbn1-55009-213-8">{{cite book | editor-last1 = Frei | editor-first1 = Emil | editor-last2 = Kufe | editor-first2 = Donald W. | editor-last3 = Holland | editor-first3 = James F. | last1 = Rheingold | first1 = Susan | last2 = Neugut | first2 = Alfred | last3 = Meadows | first3 = Anna | name-list-format = vanc |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=6th |publisher=BC Decker |location=Hamilton, Ont |year=2003 |page=2399 |isbn=978-1-55009-213-4 |chapterurl=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20948/#A41087 |chapter=156: Secondary Cancers: Incidence, Risk Factors, and Management }}</ref>: |
Նրանք, ովքեր վերապրել են քաղցկեղ, ունեն երկրորդ անգամ քաղցկեղի առաջացման կրկնակի մեծ ռիսկ, քան այն մարդիկ, ովքեր երբեք քաղցկեղ չեն ունեցել<ref name="isbn1-55009-213-8" />: Դա պայմանավորված է առաջին քաղցկեղի ժամանակ բուժման կողմնակի էֆեկտներով և այլ գործոններով: Այդ մարդիկ պետք է անցնեն սկրինինգ հետազոտություններ<ref name="isbn1-55009-213-8">{{cite book | editor-last1 = Frei | editor-first1 = Emil | editor-last2 = Kufe | editor-first2 = Donald W. | editor-last3 = Holland | editor-first3 = James F. | last1 = Rheingold | first1 = Susan | last2 = Neugut | first2 = Alfred | last3 = Meadows | first3 = Anna | name-list-format = vanc |title=Holland-Frei Cancer Medicine |edition=6th |publisher=BC Decker |location=Hamilton, Ont |year=2003 |page=2399 |isbn=978-1-55009-213-4 |chapterurl=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK20948/#A41087 |chapter=156: Secondary Cancers: Incidence, Risk Factors, and Management }}</ref>: |
||
Ապրելիության կարճատև և երկարատև կանխատեսումները կախված են շատ գործոններից: Ամենակարևորները քաղցկեղի տեսակը, հիվանդի տարիքը և ուղեկցող հիվանդություններն են: Նրանք, ովքեր ունեն այլ առողջական խնդիրներ ևս, ունեն ավելի ցածր ապրելիություն: Մարդիկ, ովքեր ունեն կյանքի ավելի բարձր որակ, ավելի երկար են ապրում<ref>{{cite journal |vauthors=Montazeri A |title=Quality of life data as prognostic indicators of survival in cancer patients: an overview of the literature from 1982 to 2008 |journal=Health and Quality of Life Outcomes |volume=7 |issue= |pages=102 |date=December 2009 |pmid=20030832 |pmc=2805623 |doi=10.1186/1477-7525-7-102 |authorlink=Ali Montazeri}}</ref>:Կյանքի ցածր որակ ունեցող մարդիկ ավելի հակված են սթրեսների և այլ հիվանդությունների, որոնք բարդացնում են քաղցկեղի բուժման ընթացքը և նվազեցնում ապրելիությունը: Վատ կանխատեսում ունեցող պացիենտներից շատերը մտածում են, որ դատապարտված են մահվան և ենթարկվում են դեպրեսիայի վնասակար ազդեցությանը, որը ևս նվազեցնում է կյանքի տևողությունը: |
Ապրելիության կարճատև և երկարատև կանխատեսումները կախված են շատ գործոններից: Ամենակարևորները քաղցկեղի տեսակը, հիվանդի տարիքը և ուղեկցող հիվանդություններն են: Նրանք, ովքեր ունեն այլ առողջական խնդիրներ ևս, ունեն ավելի ցածր ապրելիություն: Մարդիկ, ովքեր ունեն կյանքի ավելի բարձր որակ, ավելի երկար են ապրում<ref>{{cite journal |vauthors=Montazeri A |title=Quality of life data as prognostic indicators of survival in cancer patients: an overview of the literature from 1982 to 2008 |journal=Health and Quality of Life Outcomes |volume=7 |issue= |pages=102 |date=December 2009 |pmid=20030832 |pmc=2805623 |doi=10.1186/1477-7525-7-102 |authorlink=Ali Montazeri}}</ref>: Կյանքի ցածր որակ ունեցող մարդիկ ավելի հակված են սթրեսների և այլ հիվանդությունների, որոնք բարդացնում են քաղցկեղի բուժման ընթացքը և նվազեցնում ապրելիությունը: Վատ կանխատեսում ունեցող պացիենտներից շատերը մտածում են, որ դատապարտված են մահվան և ենթարկվում են դեպրեսիայի վնասակար ազդեցությանը, որը ևս նվազեցնում է կյանքի տևողությունը: |
||
Քաղցկեղով տառապող մարդիկ ունեն անոթներում թրոմբագոյացման ավելի բարձր ռիսկ: [[Հեպարին|Հեպարինի]] օգտագործումը կանխում է թրոմբագոյացումը և լավացնում ապրելիության մակարդակը |
Քաղցկեղով տառապող մարդիկ ունեն անոթներում թրոմբագոյացման ավելի բարձր ռիսկ: [[Հեպարին|Հեպարինի]] օգտագործումը կանխում է թրոմբագոյացումը և լավացնում ապրելիության մակարդակը<ref>{{cite journal |vauthors=Akl EA, Kahale LA, Ballout RA, Barba M, Yosuico VE, van Doormaal FF, Middeldorp S, Bryant A, Schünemann H |title=Parenteral anticoagulation in ambulatory patients with cancer |journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews |volume=12 |issue=12 |pages=CD006652 |date=December 2014 |pmid=25491949 |doi=10.1002/14651858.CD006652.pub4}}</ref>: |
||
== Համաճարակաբանություն == |
== Համաճարակաբանություն == |
||
[[Պատկեր:Malignant_neoplasms_world_map-Deaths_per_million_persons-WHO2012.svg|մինի|Քաղցկեղից մահացությունը 1 միլիոն մարդու հաշվով 2012թ.-ին{{refbegin|3}}{{legend|#ffff20|135–367}}{{legend|#ffe820|368–443}}{{legend|#ffd820|444–521}}{{legend|#ffc020|522–588}}{{legend|#ffa020|589–736}}{{legend|#ff9a20|737–968}}{{legend|#f08015|969–1,567}}{{legend|#e06815|1,568–2,085}}{{legend|#d85010|2,086–2,567}}{{legend|#d02010|2,568–3,320}}{{refend}}]] |
[[Պատկեր:Malignant_neoplasms_world_map-Deaths_per_million_persons-WHO2012.svg|մինի|Քաղցկեղից մահացությունը 1 միլիոն մարդու հաշվով 2012թ.-ին{{refbegin|3}}{{legend|#ffff20|135–367}}{{legend|#ffe820|368–443}}{{legend|#ffd820|444–521}}{{legend|#ffc020|522–588}}{{legend|#ffa020|589–736}}{{legend|#ff9a20|737–968}}{{legend|#f08015|969–1,567}}{{legend|#e06815|1,568–2,085}}{{legend|#d85010|2,086–2,567}}{{legend|#d02010|2,568–3,320}}{{refend}}]] |
||
2018 թվականին քաղցկեղի 18.1 միլիոն նոր դեպք է գրանցվել և 9.6 միլիոն մահ՝ քաղցկեղի հետևանքով<ref name=IARC2018/>: Տղամարդկանց 20%-ը և կանանց 17%-ը կյանքի ընթացքում երբևէ կունենան քաղցկեղ: Տղամարդկանց 13%-ը և կանանց 9%-ը կմահանան դրա հետևանքով |
2018 թվականին քաղցկեղի 18.1 միլիոն նոր դեպք է գրանցվել և 9.6 միլիոն մահ՝ քաղցկեղի հետևանքով<ref name=IARC2018/>: Տղամարդկանց 20%-ը և կանանց 17%-ը կյանքի ընթացքում երբևէ կունենան քաղցկեղ: Տղամարդկանց 13%-ը և կանանց 9%-ը կմահանան դրա հետևանքով<ref name=IARC2018>{{cite web |title=Latest global cancer data: Cancer burden rises to 18.1 million new cases and 9.6 million cancer deaths in 2018 |url=https://www.iarc.fr/wp-content/uploads/2018/09/pr263_E.pdf |website=www.iarc.fr |accessdate=5 December 2018}}</ref>: |
||
2008 թվականին ախտորոշվել էր քաղցկեղի 12.7 միլիոն դեպք, 2010թ.-ին 7.98 միլիոն մարդ մահացել են դրանից<ref name=Loz2012>{{cite journal |vauthors=Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, Abraham J, Adair T, Aggarwal R, Ahn SY, Alvarado M, Anderson HR, Anderson LM, Andrews KG, Atkinson C, Baddour LM, Barker-Collo S, Bartels DH, Bell ML, Benjamin EJ, Bennett D, Bhalla K, Bikbov B, Bin Abdulhak A, Birbeck G, Blyth F, Bolliger I, Boufous S, Bucello C, Burch M, Burney P, Carapetis J, Chen H, Chou D, Chugh SS, Coffeng LE, Colan SD, Colquhoun S, Colson KE, Condon J, Connor MD, Cooper LT, Corriere M, Cortinovis M, de Vaccaro KC, Couser W, Cowie BC, Criqui MH, Cross M, Dabhadkar KC, Dahodwala N, De Leo D, Degenhardt L, Delossantos A, Denenberg J, Des Jarlais DC, Dharmaratne SD, Dorsey ER, Driscoll T, Duber H, Ebel B, Erwin PJ, Espindola P, Ezzati M, Feigin V, Flaxman AD, Forouzanfar MH, Fowkes FG, Franklin R, Fransen M, Freeman MK, Gabriel SE, Gakidou E, Gaspari F, Gillum RF, Gonzalez-Medina D, Halasa YA, Haring D, Harrison JE, Havmoeller R, Hay RJ, Hoen B, Hotez PJ, Hoy D, Jacobsen KH, James SL, Jasrasaria R, Jayaraman S, Johns N, Karthikeyan G, Kassebaum N, Keren A, Khoo JP, Knowlton LM, Kobusingye O, Koranteng A, Krishnamurthi R, Lipnick M, Lipshultz SE, Ohno SL, Mabweijano J, MacIntyre MF, Mallinger L, March L, Marks GB, Marks R, Matsumori A, Matzopoulos R, Mayosi BM, McAnulty JH, McDermott MM, McGrath J, Mensah GA, Merriman TR, Michaud C, Miller M, Miller TR, Mock C, Mocumbi AO, Mokdad AA, Moran A, Mulholland K, Nair MN, Naldi L, Narayan KM, Nasseri K, Norman P, O'Donnell M, Omer SB, Ortblad K, Osborne R, Ozgediz D, Pahari B, Pandian JD, Rivero AP, Padilla RP, Perez-Ruiz F, Perico N, Phillips D, Pierce K, Pope CA, Porrini E, Pourmalek F, Raju M, Ranganathan D, Rehm JT, Rein DB, Remuzzi G, Rivara FP, Roberts T, De León FR, Rosenfeld LC, Rushton L, Sacco RL, Salomon JA, Sampson U, Sanman E, Schwebel DC, Segui-Gomez M, Shepard DS, Singh D, Singleton J, Sliwa K, Smith E, Steer A, Taylor JA, Thomas B, Tleyjeh IM, Towbin JA, Truelsen T, Undurraga EA, Venketasubramanian N, Vijayakumar L, Vos T, Wagner GR, Wang M, Wang W, Watt K, Weinstock MA, Weintraub R, Wilkinson JD, Woolf AD, Wulf S, Yeh PH, Yip P, Zabetian A, Zheng ZJ, Lopez AD, Murray CJ, AlMazroa MA, Memish ZA | display-authors = 6 |title=Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010 |journal=Lancet |volume=380 |issue=9859 |pages=2095–128 |date=December 2012 |pmid=23245604 |doi=10.1016/S0140-6736(12)61728-0 |hdl=10536/DRO/DU:30050819}}</ref>: |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | |||
| ⚫ | 1990թվականին գրանցվել է քաղցկեղից մահվան 5.8 միլիոն դեպք<ref name="Loz2012" />: Մահվան դեպքեը շարունակական աճ են արձանագրում կյանքի երկարացման և զարգացող երկրներում ապրելակերպի փոփոխությունների հետ կապված<ref name="Epi11" />: Քաղցկեղագոյավման ամենանշանակալի գործոնը տարիքն է<ref name="Coleman">{{cite book |last1 = Coleman | first1 = William B. | last2 =Rubinas | first2 = Tara C. | editor-last1 = Tsongalis | editor-first1 = Gregory J. | editor-last2 = Coleman | editor-first2 = William L. | name-list-format = vanc | title = Molecular Pathology: The Molecular Basis of Human Disease |publisher=Elsevier Academic Press |location=Amsterdam |year=2009 |page=66 |chapter=4 |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=7MaclAEA}}|isbn=978-0-12-374419-7|oclc=}}</ref>: Չնայած քաղցկեղը ունակ է թիրախավորել ցանկացած տարիքի մարդու, չարորակ ուռուցք ունեցողների մեծ մասը 65-ն անց են<ref name="Coleman" />: Ըստ քաղցկեղի հետազոտող Ռոբերտ Ա. Վեյնբերգի. «Եթե մենք ապրենք բավականաչափ երկար, ապա վաղ թե ուշ բոլորս էլ քաղցկեղ կունենանք»<ref name="Weinberg">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html |title=Unearthing Prehistoric Tumors, and Debate |newspaper=[[The New York Times]] |date=28 December 2010 | last = Johnson | first = George | name-list-format = vanc |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20170624233156/http://www.nytimes.com/2010/12/28/health/28cancer.html |archive-date=24 June 2017 |df=dmy-all}}</ref>: Տարիքի և քաղցկեղի միջև առկա կապի բացատրություններից են իմունային համակարգի փոփոխությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Pawelec G, Derhovanessian E, Larbi A |title=Immunosenescence and cancer |journal=Critical Reviews in Oncology/Hematology |volume=75 |issue=2 |pages=165–72 |date=August 2010 |pmid=20656212 |doi=10.1016/j.critrevonc.2010.06.012}}</ref>, տարիների ընթացքում ԴՆԹ-ում կուտակված վնասումները<ref>{{cite book |vauthors=Alberts B, Johnson A, Lewis J |title=Molecular biology of the cell |publisher=Garland Science |location=New York |year=2002 |edition=4th |chapter=The Preventable Causes of Cancer |isbn=978-0-8153-4072-0 |chapter-url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26897/ |quote=A certain irreducible background incidence of cancer is to be expected regardless of circumstances: mutations can never be absolutely avoided, because they are an inescapable consequence of fundamental limitations on the accuracy of DNA replication, as discussed in Chapter 5. If a human could live long enough, it is inevitable that at least one of his or her cells would eventually accumulate a set of mutations sufficient for cancer to develop. | display-authors = etal |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20160102193148/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK26897/ |archive-date=2 January 2016 |df=dmy-all}}</ref> և էնդոկրին համակարգի տարիքից կախված փոփոխությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Anisimov VN, Sikora E, Pawelec G |title=Relationships between cancer and aging: a multilevel approach |journal=Biogerontology |volume=10 |issue=4 |pages=323–38 |date=August 2009 |pmid=19156531 |doi=10.1007/s10522-008-9209-8}}</ref>: Քաղցկեղագոյացման գործում տարիքի դերը խիստ բարդ է և ներառում է ԴՆԹ-ի վնասումներն ու դրանք առաջացնող բորբոքային գործոնները, ինչպես նաև անոթային ու էնդոկրին վերակառուցումները<ref>{{cite journal |vauthors=de Magalhães JP |title=How ageing processes influence cancer |journal=Nature Reviews. Cancer |volume=13 |issue=5 |pages=357–65 |date=May 2013 |pmid=23612461 |doi=10.1038/nrc3497}}</ref>: |
||
Որոշ դանդաղ աճող քաղցկեղներ տարածված են, սակայն հաճախ մահացու չեն: Եվրոպայում և Ասիայում դիահերձման ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդկանց 36%-ը մահանալու պահին ունեցել է վահանագեղձի չախտորոշված և ըստ երևույթին առողջությանը վնաս չհասցրած քացկեղ և որ 80 տարեկանում տղամարդկանց 80%-ն ունի շագանակագեղձի քաղցկեղ<ref>{{cite book |first1=David |last1=Schottenfeld |first2=Joseph F. |last2=Fraumeni | name-list-format = vanc |title=Cancer Epidemiology and Prevention |url={{google books |plainurl=y |id=qfN8Y1_lbDYC |page=977}}|date=24 August 2006|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974797-9|p=977}}</ref><ref>{{cite book | last1 = Bostwick | first1 = David G. | last2 = Eble | first2 = John N. | name-list-format = vanc |title=Urological Surgical Pathology |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |page=468 |isbn=978-0-323-01970-5 |url={{google books |plainurl=y |id=z7AA-DS0VegC |page=335}}| oclc =}}</ref>: Քանի որ այդ քաղցկեղները չեն առաջացնում պացիենտի մահ, դրանց հայտնաբերումն ու ախտորոշումը ավելի ճիշտ է համարել հիպերդիագնոստիկա, քան օգտակար բժշկական միջամտություն: |
Որոշ դանդաղ աճող քաղցկեղներ տարածված են, սակայն հաճախ մահացու չեն: Եվրոպայում և Ասիայում դիահերձման ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդկանց 36%-ը մահանալու պահին ունեցել է վահանագեղձի չախտորոշված և ըստ երևույթին առողջությանը վնաս չհասցրած քացկեղ և որ 80 տարեկանում տղամարդկանց 80%-ն ունի շագանակագեղձի քաղցկեղ<ref>{{cite book |first1=David |last1=Schottenfeld |first2=Joseph F. |last2=Fraumeni | name-list-format = vanc |title=Cancer Epidemiology and Prevention |url={{google books |plainurl=y |id=qfN8Y1_lbDYC |page=977}}|date=24 August 2006|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974797-9|p=977}}</ref><ref>{{cite book | last1 = Bostwick | first1 = David G. | last2 = Eble | first2 = John N. | name-list-format = vanc |title=Urological Surgical Pathology |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |page=468 |isbn=978-0-323-01970-5 |url={{google books |plainurl=y |id=z7AA-DS0VegC |page=335}}| oclc =}}</ref>: Քանի որ այդ քաղցկեղները չեն առաջացնում պացիենտի մահ, դրանց հայտնաբերումն ու ախտորոշումը ավելի ճիշտ է համարել հիպերդիագնոստիկա, քան օգտակար բժշկական միջամտություն: |
||
Ամենատարածված մանկական քաղցկեղներն են լեյկեմիան (34%), գլխուղեղի ուռուցքները (23%) և լիմֆոմաները (12%)<ref name=Euro10>{{cite journal |vauthors=Kaatsch P |title=Epidemiology of childhood cancer |journal=Cancer Treatment Reviews |volume=36 |issue=4 |pages=277–85 |date=June 2010 |pmid=20231056 |doi=10.1016/j.ctrv.2010.02.003}}</ref>: ԱՄՆ-ում քաղցկեղն ախտահարում է յուրաքանչյուր 285 երեխայից 1-ին<ref name=Eli2014>{{cite journal |vauthors=Ward E, DeSantis C, Robbins A, Kohler B, Jemal A |title=Childhood and adolescent cancer statistics, 2014 |journal=Ca |volume=64 |issue=2 |pages=83–103 |date=January 2014 |pmid=24488779 |doi=10.3322/caac.21219}}</ref>: Այնտեղ 1975-2002 թվականներին դիտվել է մանկական քաղցկեղի 0.6% աճ յուչաքանչյուր տարի<ref>{{cite journal |vauthors=Ward EM, Thun MJ, Hannan LM, Jemal A |title=Interpreting cancer trends |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=1076 |issue= 1|pages=29–53 |date=September 2006 |pmid=17119192 |doi=10.1196/annals.1371.048 |bibcode=2006NYASA1076...29W}}</ref>, իսկ Եվրոպայում տարեկան աճը 1978-1997 թվականներին կազմել է 1.1%<ref name=Euro10/>: Մանկական քաղցկեղից մահացությունը կիսով չափ կրճատվել է Միացյալ Նահանգներում 1975-2002 թվականներին |
Ամենատարածված մանկական քաղցկեղներն են լեյկեմիան (34%), գլխուղեղի ուռուցքները (23%) և լիմֆոմաները (12%)<ref name=Euro10>{{cite journal |vauthors=Kaatsch P |title=Epidemiology of childhood cancer |journal=Cancer Treatment Reviews |volume=36 |issue=4 |pages=277–85 |date=June 2010 |pmid=20231056 |doi=10.1016/j.ctrv.2010.02.003}}</ref>: ԱՄՆ-ում քաղցկեղն ախտահարում է յուրաքանչյուր 285 երեխայից 1-ին<ref name=Eli2014>{{cite journal |vauthors=Ward E, DeSantis C, Robbins A, Kohler B, Jemal A |title=Childhood and adolescent cancer statistics, 2014 |journal=Ca |volume=64 |issue=2 |pages=83–103 |date=January 2014 |pmid=24488779 |doi=10.3322/caac.21219}}</ref>: Այնտեղ 1975-2002 թվականներին դիտվել է մանկական քաղցկեղի 0.6% աճ յուչաքանչյուր տարի<ref>{{cite journal |vauthors=Ward EM, Thun MJ, Hannan LM, Jemal A |title=Interpreting cancer trends |journal=Annals of the New York Academy of Sciences |volume=1076 |issue= 1|pages=29–53 |date=September 2006 |pmid=17119192 |doi=10.1196/annals.1371.048 |bibcode=2006NYASA1076...29W}}</ref>, իսկ Եվրոպայում տարեկան աճը 1978-1997 թվականներին կազմել է 1.1%<ref name=Euro10/>: Մանկական քաղցկեղից մահացությունը կիսով չափ կրճատվել է Միացյալ Նահանգներում 1975-2002 թվականներին<ref name=Eli2014/>: |
||
== Պատմություն == |
== Պատմություն == |
||
[[Պատկեր:Clara_Jacobi-Tumor.jpg|ձախից|մինի|Փորագրված է հոլանդացի կնոջ 2 պատկեր՝ պարանոցի ուռուցքի հեռացումից առաջ և հետո (1689թ.)]] |
[[Պատկեր:Clara_Jacobi-Tumor.jpg|ձախից|մինի|Փորագրված է հոլանդացի կնոջ 2 պատկեր՝ պարանոցի ուռուցքի հեռացումից առաջ և հետո (1689թ.)]] |
||
Քաղցկեղը գոյություն է ունեցել մարդկության ողջ պատմության ընթացքում<ref name=Hist1/>: Քաղցկեղի մասին առաջին գրավոր տեղեկությունը մեզ է հասել ՔԱ 1600 թվականից՝ եգիպտական Էդվին Սմիթ պապիրուսում: Այն նկարագրում է կրծքագեղձի քաղցկեղ<ref name=Hist1>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 1 |journal=Cancer |volume=117 |issue=5 |pages=1097–102 |date=March 2011 |pmid=20960499 |doi=10.1002/cncr.25553}}</ref>: [[Հիպոկրատ|Հիպոկրատը]] (ՔԱ 460-370թթ.) նկարագրել է քաղցկեղի մի քանի տեսակներ, տալով նրանց հունարեն καρκίνος (խեցգետին) անունը<ref name=Hist1/>: Այս անունը նա տվել նմանեցնելով ուռուցքի հատած մակերեսը խեցգետնի, քանի որ «երակները պատել են ուռուցքի շուրջ բոլորն այնպես, ինչպես խեցգետինն իր ոտքերով բռնում է զոհին»<ref>Paul of Aegina, 7th Century AD, quoted in {{cite web |first=Ralph W. |last=Moss |title=Galen on Cancer |url=http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716111312/http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-date=16 July 2011 |publisher=CancerDecisions |year=2004 |dead-url=yes |df=dmy}} Referenced from Michael Shimkin, Contrary to Nature, Washington, DC: Superintendent of Document, DHEW Publication No. (NIH) 79–720, p. 35.</ref>: [[Գալեն Կլավդիոս|Գալենը]] գրել է, որ կրծքագեղձի քաղցկեղը ստացել է «խեցգետին» անվանումը, քանի որ ուռուցքը տվել է կողմնային ճյուղավորումներ այնպես, ինչպես խեցգետնի ոտքերն են դուրս գալիս մարնի կողմնային մակերեսներից<ref name="Majno2004">{{cite book |last1=Majno |first1=Guido |last2=Joris |first2=Isabelle | name-list-format = vanc |title=Cells, Tissues, and Disease : Principles of General Pathology: Principles of General Pathology |url={{google books |plainurl=y |id=8yAf6U7njlcC |page=738}}|accessdate=11 September 2013|date=12 August 2004|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974892-1}}</ref> |
Քաղցկեղը գոյություն է ունեցել մարդկության ողջ պատմության ընթացքում<ref name=Hist1/>: Քաղցկեղի մասին առաջին գրավոր տեղեկությունը մեզ է հասել ՔԱ 1600 թվականից՝ եգիպտական Էդվին Սմիթ պապիրուսում: Այն նկարագրում է կրծքագեղձի քաղցկեղ<ref name=Hist1>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 1 |journal=Cancer |volume=117 |issue=5 |pages=1097–102 |date=March 2011 |pmid=20960499 |doi=10.1002/cncr.25553}}</ref>: [[Հիպոկրատ|Հիպոկրատը]] (ՔԱ 460-370թթ.) նկարագրել է քաղցկեղի մի քանի տեսակներ, տալով նրանց հունարեն καρκίνος (խեցգետին) անունը<ref name=Hist1/>: Այս անունը նա տվել նմանեցնելով ուռուցքի հատած մակերեսը խեցգետնի, քանի որ «երակները պատել են ուռուցքի շուրջ բոլորն այնպես, ինչպես խեցգետինն իր ոտքերով բռնում է զոհին»<ref>Paul of Aegina, 7th Century AD, quoted in {{cite web |first=Ralph W. |last=Moss |title=Galen on Cancer |url=http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20110716111312/http://www.cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html |archive-date=16 July 2011 |publisher=CancerDecisions |year=2004 |dead-url=yes |df=dmy}} Referenced from Michael Shimkin, Contrary to Nature, Washington, DC: Superintendent of Document, DHEW Publication No. (NIH) 79–720, p. 35.</ref>: [[Գալեն Կլավդիոս|Գալենը]] գրել է, որ կրծքագեղձի քաղցկեղը ստացել է «խեցգետին» անվանումը, քանի որ ուռուցքը տվել է կողմնային ճյուղավորումներ այնպես, ինչպես խեցգետնի ոտքերն են դուրս գալիս մարնի կողմնային մակերեսներից<ref name="Majno2004">{{cite book |last1=Majno |first1=Guido |last2=Joris |first2=Isabelle | name-list-format = vanc |title=Cells, Tissues, and Disease : Principles of General Pathology: Principles of General Pathology |url={{google books |plainurl=y |id=8yAf6U7njlcC |page=738}}|accessdate=11 September 2013|date=12 August 2004|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974892-1}}</ref>։ Ցելսիուսը (ՔԱ 25-50 ՔՀ թթ.) թարգմանել է հունարեն καρκίνος-ը լատիներեն՝ քաղցկեղ, որը նույնպես նշանակում է խեցգետին: Նա նաև որպես բուժման եղանակ խորհուրդ է տվել վիրահատությունը<ref name=Hist1/>: Գալենը (ՔՀ 2-րդ դար) ժխտում էր վիրահատության օգտակարությունն ու խորհուրդ տալիս կիրառել լուծողականներ<ref name=Hist1/>: Այս խորհուրդները լայնորեն կիրառվել են ավելի քան 1000 տարի<ref name=Hist1/>: |
||
15-17 դդ. բժիշկներին թույլատրվեց կատարել դիահերձումներ, պարզելու համար մահվան պատճառը<ref name=Hist2>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 2 |journal=Cancer |volume=117 |issue=12 |pages=2811–20 |date=June 2011 |pmid=21656759 |doi=10.1002/cncr.25825}}</ref>: Գերմանացի պրոֆեսոր Վիլհելմ Ֆաբրին կարծում էր, որ կրծքագեղձի քաղցկեղն առաջանում է կաթնագեղձի ծորաննում մնացած կաթից: Հոլանդացի պրոֆեսոր Ֆրանկոիս դե լա Բոե Սիլվիուսը գտնում էր, որ բոլոր հիվանդությունները քիմիական փոփոխությունների արդյունք էն, և որ քաղցկեղն առաջանում է ավշի թթվայնացման պատճառով: Նրա ժամանակակիցներից Նիկոլաս Տուլպը կարծում էր, որ քաղցկեղը թույն է, որը դանդաղորեն տարածվում է մարմնով և եզրակացնում էր, որ այն վարակիչ է |
15-17 դդ. բժիշկներին թույլատրվեց կատարել դիահերձումներ, պարզելու համար մահվան պատճառը<ref name=Hist2>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 2 |journal=Cancer |volume=117 |issue=12 |pages=2811–20 |date=June 2011 |pmid=21656759 |doi=10.1002/cncr.25825}}</ref>: Գերմանացի պրոֆեսոր Վիլհելմ Ֆաբրին կարծում էր, որ կրծքագեղձի քաղցկեղն առաջանում է կաթնագեղձի ծորաննում մնացած կաթից: Հոլանդացի պրոֆեսոր Ֆրանկոիս դե լա Բոե Սիլվիուսը գտնում էր, որ բոլոր հիվանդությունները քիմիական փոփոխությունների արդյունք էն, և որ քաղցկեղն առաջանում է ավշի թթվայնացման պատճառով: Նրա ժամանակակիցներից Նիկոլաս Տուլպը կարծում էր, որ քաղցկեղը թույն է, որը դանդաղորեն տարածվում է մարմնով և եզրակացնում էր, որ այն վարակիչ է<ref>{{cite book |last=Yalom |first=Marilyn |title=A history of the breast |year=1998 |publisher=Ballantine Books |location=New York |isbn=978-0-679-43459-7 |url={{google books |plainurl=y |id=FFX1U3KUjPsC}}|edition=1}}</ref>: |
||
Բժիշկ Ջոն Հիլլը |
Բժիշկ Ջոն Հիլլը 1761թվականին բացահայտել է, որ ծխախոտի ծուխը քթի քաղցկեղի առաջացման պատճառն է <ref name=Hist2/>: Սրան հաջորդեց 1775 թվականին բրիտանացի վիրաբույժ Փերսիվալ Փոթթի բացահայտումն առ այն, որ ամորձապարկի կարցինոման խիստ տարածված է ծխնելույզ մաքրողների մոտ<ref>{{cite journal |vauthors=Hajdu SI |title=A note from history: landmarks in history of cancer, part 3 |journal=Cancer |volume=118 |issue=4 |pages=1155–68 |date=February 2012 |pmid=21751192 |doi=10.1002/cncr.26320}}</ref>: Մանրադիտակի կիրառման միջոցով 18-րդ դարում հայտնաբերվեց, որ ուռուցքի բջիջները ավշային համակարգի միջոցով տարածվում են մարմնով մեկ և առաջացնում են մետաստազներ: Այս տեսակետը հիվանդության մասին առաջին անգամ ձևակերպվել է անգլիացի վիրաբույժ Քեմփբել Դե Մորգանի կողմից 1871-1874 թվականներին<ref>{{cite journal |vauthors=Grange JM, Stanford JL, Stanford CA |title=Campbell De Morgan's 'Observations on cancer', and their relevance today |journal=Journal of the Royal Society of Medicine |volume=95 |issue=6 |pages=296–99 |date=June 2002 |pmid=12042378 |pmc=1279913 |doi=10.1258/jrsm.95.6.296}}</ref>: |
||
== Հասարակություն և մշակույթ == |
== Հասարակություն և մշակույթ == |
||
Չնայած շատ հիվանդություններ (օրինակ՝ սրտային անբավարարությունը) ունեն ավելի վատ կանխատեսում, քան քաղցկեղի դեպքերից շատերը, այն հանդիսանում է համատարած վախի և տաբուների պատճառ<ref>{{Cite news |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Welcome to Cancerland |newspaper=[[Harper's Magazine]] |date=November 2001 |issn=0017-789X |url=http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20131108181820/http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |archive-date=8 November 2013}}</ref>: Նիգերիայում քաղցկեղ հիվանդության անվանումը թարգմանվում է որպես «անբուժելի հիվանդություն»<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Tmrp7dkvJk4C&pg=PA196|title=Handbook of Psychiatry in Palliative Medicine|last=Chochinov|first=Harvey Max|last2=Breitbart|first2=William | name-list-format = vanc |date=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-530107-6|location=|pages=196|language=en}}</ref>: Քաղցկեղի՝ բարդ և մահացու հիվանդություն լինելու մասին խորքային հավատը բեկվում է վիճակագրությունն ուսումնասիրելիս. քաղցկեղի ամենատարածված տեսակը՝ մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղը (կազմում է դեպքերի 1/3 մասը, սակայն մահվան դեպքերը չափազանց քիչ են<ref name="Bolognia">{{cite book | last1 = Rapini | first1 = Ronald P. | last2 = Bolognia | first2 = Jean L. | last3 = Jorizzo | first3 = Joseph L. | name-list-format = vanc |title=Dermatology: 2-Volume Set |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |pages= |isbn=978-1-4160-2999-1 |oclc= |doi=}}</ref><ref>{{cite web |title=Skin cancers |url=http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |publisher=World Health Organization |accessdate=19 January 2011 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100927065836/http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |archive-date=27 September 2010 |df=dmy-all}}</ref>) դիտավորյալ դուրս են բերվել քաղցկեղի վիճակագրությունից, քանի որ դրանք հեշտությամբ բուժվում են, հաճախ կարճատև պրոցեդուրայի միջոցով<ref>{{cite book |last1=McCulley |first1=Michelle |last2=Greenwell |first2=Pamela | name-list-format = vanc |title=Molecular therapeutics: 21st-century medicine |publisher=J. Wiley |location=London |year=2007 |page=207 |url={{google books |plainurl=y |id=aG3SNAEACAAJ0470019166}}|isbn=978-0-470-01916-0|oclc=}}</ref>: |
Չնայած շատ հիվանդություններ (օրինակ՝ սրտային անբավարարությունը) ունեն ավելի վատ կանխատեսում, քան քաղցկեղի դեպքերից շատերը, այն հանդիսանում է համատարած վախի և տաբուների պատճառ<ref>{{Cite news |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Welcome to Cancerland |newspaper=[[Harper's Magazine]] |date=November 2001 |issn=0017-789X |url=http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20131108181820/http://www.barbaraehrenreich.com/cancerland.htm |archive-date=8 November 2013}}</ref>: Նիգերիայում քաղցկեղ հիվանդության անվանումը թարգմանվում է որպես «անբուժելի հիվանդություն»<ref name=":0">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Tmrp7dkvJk4C&pg=PA196|title=Handbook of Psychiatry in Palliative Medicine|last=Chochinov|first=Harvey Max|last2=Breitbart|first2=William | name-list-format = vanc |date=2009|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-530107-6|location=|pages=196|language=en}}</ref>: Քաղցկեղի՝ բարդ և մահացու հիվանդություն լինելու մասին խորքային հավատը բեկվում է վիճակագրությունն ուսումնասիրելիս. քաղցկեղի ամենատարածված տեսակը՝ մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղը (կազմում է դեպքերի 1/3 մասը, սակայն մահվան դեպքերը չափազանց քիչ են<ref name="Bolognia">{{cite book | last1 = Rapini | first1 = Ronald P. | last2 = Bolognia | first2 = Jean L. | last3 = Jorizzo | first3 = Joseph L. | name-list-format = vanc |title=Dermatology: 2-Volume Set |publisher=Mosby |location=St. Louis |year=2007 |pages= |isbn=978-1-4160-2999-1 |oclc= |doi=}}</ref><ref>{{cite web |title=Skin cancers |url=http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |publisher=World Health Organization |accessdate=19 January 2011 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20100927065836/http://www.who.int/uv/faq/skincancer/en/index1.html |archive-date=27 September 2010 |df=dmy-all}}</ref>) դիտավորյալ դուրս են բերվել քաղցկեղի վիճակագրությունից, քանի որ դրանք հեշտությամբ բուժվում են, հաճախ կարճատև պրոցեդուրայի միջոցով<ref>{{cite book |last1=McCulley |first1=Michelle |last2=Greenwell |first2=Pamela | name-list-format = vanc |title=Molecular therapeutics: 21st-century medicine |publisher=J. Wiley |location=London |year=2007 |page=207 |url={{google books |plainurl=y |id=aG3SNAEACAAJ0470019166}}|isbn=978-0-470-01916-0|oclc=}}</ref>: |
||
Արևմտյան երկրների մոտեցումը քաղցկեղ ունեցող պացիենտենրի իրավուքների վերաբերյալ հետևյալն է. պացիենտը պիտի հնարավորինս լավ տեղեկացվի իր հիվանդության մասին և մասնակցի որոշումների կայացմանը: Անհրաժեշտ է հարգել պացիենտի կամքը: Այլ երկրներում ընդունված է, որ որոշումները կայացնեն այլ մարդիկ: |
Արևմտյան երկրների մոտեցումը քաղցկեղ ունեցող պացիենտենրի իրավուքների վերաբերյալ հետևյալն է. պացիենտը պիտի հնարավորինս լավ տեղեկացվի իր հիվանդության մասին և մասնակցի որոշումների կայացմանը: Անհրաժեշտ է հարգել պացիենտի կամքը: Այլ երկրներում ընդունված է, որ որոշումները կայացնեն այլ մարդիկ: Օրինակ՝ աֆրիկյան երկրներում ընտանիքի կարծիքն ավելի է կարևորվում, քան անհատինը: Աֆրիկայի շատ երկրներում ախտորոշումը դրվում է այնքան ուշ, որ բուժման արդյունավետությունը լինում է խիստ ցածր, իսկ բուժումն ինքնին կարող է սնանկացնել ընտանիքին: Արդյունքում աֆրիկյան առողջապահական մարմինները ստիպված են թույլատրել ընտանիքի անդամներին որոշել, թե երբ և ինչպես բացահայտել հիվանդի ախտորոշումը<ref name=":0" />: Ասիական և հարավամերիկյան երկրներում նախընտրում են երկար ժամանակ հիվանդին չասել ախտոտոշման մասին, նրանք անգամ կարծում են, որ հիվանդին ախտորոշումն ընդհանրապես չասելն ավելի նպատակահարմար է<ref name=":0" />: Ընդհանուր առմամբ հիվանդի համար ախտորոշման բացահայտման մշակույթն ավելի է տարածվել, քան 20-րդ դարում էր, սակայն իրական կանխատեսման բացահայտումը խորհուրդ չի տրվում հիվանդներից շատերի համար<ref name=":0" />: |
||
ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ հասարակություններում քաղցկեղը դիտարկվում է որպես հիվանդություն, որի դեմ պետք է պայքարել մինչև վերջ՝ «քաղաքակիրթ անհնազանդությամբ»: «Պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի» արտահայտությունը ստեղծվել է ԱՄՆ-ում: Այս ռազմական տերմինները հաճախ են կիրառվում նկարագրելու համար քաղցկեղի ունեցած ազդեցությունը մարդկանց վրա: Դրանք ցույց են տալիս, որ քաղցկեղը մի վիճակ է, երբ հիվանդը պետք է պայքարի ու միաժամանակ կայացնի արագ ու կտրուկ որոշումներ, ոչ թե անտեսի իրավիճակն ու այն բարդի այլ մարդկանց վրա: Ռազմական տերմինները օգնում են նաև ընկալելի դարձնել բուժման ռադիկալ տեսակները, որոնք կարող են որոշ չափով վնասել օրգանիզմին |
ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ հասարակություններում քաղցկեղը դիտարկվում է որպես հիվանդություն, որի դեմ պետք է պայքարել մինչև վերջ՝ «քաղաքակիրթ անհնազանդությամբ»: «Պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի» արտահայտությունը ստեղծվել է ԱՄՆ-ում: Այս ռազմական տերմինները հաճախ են կիրառվում նկարագրելու համար քաղցկեղի ունեցած ազդեցությունը մարդկանց վրա: Դրանք ցույց են տալիս, որ քաղցկեղը մի վիճակ է, երբ հիվանդը պետք է պայքարի ու միաժամանակ կայացնի արագ ու կտրուկ որոշումներ, ոչ թե անտեսի իրավիճակն ու այն բարդի այլ մարդկանց վրա: Ռազմական տերմինները օգնում են նաև ընկալելի դարձնել բուժման ռադիկալ տեսակները, որոնք կարող են որոշ չափով վնասել օրգանիզմին<ref name="Gwyn">{{cite book |first1=Graham |last1=Low |first2=Lynne |last2=Cameron | name-list-format = vanc |title=Researching and Applying Metaphor |chapter-url={{google books |plainurl=y |id=8aOxMvo_ag8C}}|year=1999|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-64964-3| chapter=10}}</ref><ref>{{cite book |first=Gayle A. |last=Sulik |title=Pink Ribbon Blues: How Breast Cancer Culture Undermines Women's Health |url={{google books |plainurl=y |id=_it2CwAAQBAJ |page=78}}|year=2010|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974993-5|pages=78–89}}</ref>: |
||
1970-ականներին ԱՄՆ-ում խիստ տարածված էր քաղցկեղի խոսքային թերապիան՝ հիմնված այն մտքի վրա, որ քաղցկեղը բացասական ապրումների հետևանք է |
1970-ականներին ԱՄՆ-ում խիստ տարածված էր քաղցկեղի խոսքային թերապիան՝ հիմնված այն մտքի վրա, որ քաղցկեղը բացասական ապրումների հետևանք է<ref name=Olson />: «Քաղցկեղային անհատականությամբ» մարդիկ դեպրեսված են, ճնշված, սեփական անձի հանդեպ խղճահարությամբ և վախենում են արտահայտել իրենց զգացմունքները: Մի շարք ֆիզիոթերապևտներ կարծում են, որ քաղցկեղը հնարավոր է բուժել, եթե փոխվի հիվանդի վերաբերմունքը կյանքի և իր իրավիճակի հանդեպ<ref name=Olson />: Այս հավատը հնարավորություն տվեց որոշակիորեն փոխել վերաբերմունքը քաղցկեղի նկատմամբ. նվազեցնել վախը հիվանդությունից և չդառնալ չափից դուրս հոգատար և բարի հիվանդների հանդեպ, որոնց վրա ավելորդ ուշադրությունը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ<ref name=Ehrenreich />: Այն նաև հիվանդներին դարձնում է ավելի նախաձեռնող, քանի որ նրանք մտածում են, որ իրենց վատ էմոցիաներն ու վախերը կարճացնում են կյանքը<ref name=Ehrenreich />: Գաղափարը Սուսան Սոնթագինն է, որը կրծքագեղձի քաղցկեղի բուժումից հետո, վերականգնողական կուրսեր անցնելիս, հրատարակեց «Հիվանդությունը փոխաբերություն է» աշխատությունը՝ 1978թվականին<ref name=Olson>{{cite book | first = James S. | last = Olson | name-list-format = vanc |title=Bathsheba's Breast: Women, Cancer, and History |url={{google books |plainurl=y |id=gp9aMBieClMC |page=145}}|year=2005|publisher=JHU Press|isbn=978-0-8018-8064-3| pages = 145–70 | oclc = 186453370 }}</ref>: Չնայած ընհանուր գաղափարը հիմա հերքվել է, մասնակիորեն այն դեռ գոյություն ունի և հիմք է տալիս պացիենտներին դրական էմոցիաների ձգտել<ref name=Ehrenreich>{{cite book |first=Barbara |last=Ehrenreich |authorlink=Barbara Ehrenreich |title=Bright-sided: How the Relentless Promotion of Positive Thinking Has Undermined America |url={{google books |plainurl=y |id=wxJlvB7bCO4C |page=15}}|year=2009|publisher=Henry Holt and Company|isbn=978-0-8050-8749-9| pages = 15–44 | oclc = }}</ref>: |
||
Համարվում է, որ քաղցկեղով հիվանդներին պիտակավորողներն ու քննադատողներն այն մարդիկ են, ովքեր կարծում են, թե այս |
Համարվում է, որ քաղցկեղով հիվանդներին պիտակավորողներն ու քննադատողներն այն մարդիկ են, ովքեր կարծում են, թե այս աշխարհում ցանկացած հիվանդություն պատիժ է որևէ մեղքի համար և, որ լավ մարդկանց հետ նման բաներ չեն լինում<ref>{{Cite news |title=A Sick Stigma: Why are cancer patients blamed for their illness? |date=24 September 2013 |url=http://www.slate.com/articles/health_and_science/medical_examiner/2013/09/cancer_stigma_don_t_blame_patients_for_their_disease_no_matter_what_the.html |newspaper=Slate |last=Huff |first=Charlotte|name-list-format = vanc |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20131011120507/http://www.slate.com/articles/health_and_science/medical_examiner/2013/09/cancer_stigma_don_t_blame_patients_for_their_disease_no_matter_what_the.html |archive-date=11 October 2013 |df=dmy-all}}</ref>: |
||
=== Տնտեսական էֆեկտ === |
=== Տնտեսական էֆեկտ === |
||
2015 թվականին ԱՄՆ-ում քաղցկեղի հետ կապված ընդհանուր ծախսերը կազմել են 80.2 միլիարդ դոլար<ref>{{cite web |title=Economic Impact of Cancer |url=https://www.cancer.org/cancer/cancer-basics/economic-impact-of-cancer.html |website=American Cancer Society |date=3 January 2018 |accessdate=5 July 2018}}</ref>: |
2015 թվականին ԱՄՆ-ում քաղցկեղի հետ կապված ընդհանուր ծախսերը կազմել են 80.2 միլիարդ դոլար<ref>{{cite web |title=Economic Impact of Cancer |url=https://www.cancer.org/cancer/cancer-basics/economic-impact-of-cancer.html |website=American Cancer Society |date=3 January 2018 |accessdate=5 July 2018}}</ref>: 1960թվականից սկսած քաղցկեղի հետ ասոցացված ծախսերն աճում են յուրաքանչյուր տարի՝ 2004 թվականին հասնելով ընդհանուր առողջապահական բյուջեի 5%-ին<ref>{{cite journal |vauthors=Bosanquet N, Sikora, K |title=The economics of cancer care in the UK |journal=Lancet Oncology |volume=5 |issue=9 |pages=568–74 |date=2004 |pmid=15337487 |doi=10.1016/S1470-2045(04)01569-4}}</ref><ref>{{cite journal |vauthors=Mariotto AB, Yabroff KR, Shao Y, Feuer EJ, Brown ML |title=Projections of the cost of cancer care in the United States: 2010-2020 |journal=Journal of the National Cancer Institute |volume=103 |issue=2 |pages=117–28 |date=2011 |pmid=21228314 |pmc=3107566 |doi=10.1093/jnci/djq495}}</ref>: Նմանատիպ իրավիճակ է նաև Եվրոպայում, որտեղ քաղցկեղի բուժման ծախսերը կազմում են առողջապահության ընդհանուր բյուջեի 6%-ը<ref>{{cite journal |vauthors=Jönsson B, Hofmarcher T, Lindgren P, Wilking N |title=The cost and burden of cancer in the European Union 1995-2014 |journal=European Journal of Cancer |volume=66 |issue=Oct |pages=162–70 |date=2016 |pmid=27589247 |doi=10.1016/j.ejca.2016.06.022}}</ref>: Բուժման ծախսերից բացի քաղկեղը նաև առաջացնում է անուղղակի ծախսեր՝ կապված հիվանդին մատչելի տեղեկատվության տրամադրման հետևանքով աշխատանքային ժամանակի կորստի և վաղաժամ մահացության հետ: Այդ անուղղակի ծախսերը գերազանցում են այն գումարը, որն անմիջականորեն ծախսվում է հիվանդների բուժման համար<ref>{{cite journal |vauthors=Luengo-Fernandez R, Leal J, Gray A, Sullivan R |title=Economic burden of cancer across the European Union: a population-based cost analysis |journal=Lancet Oncology |volume=14 |issue=12 |pages=1165–74 |date=2013 |pmid=24131614 |doi=10.1016/S1470-2045(13)70442-X}}</ref>: |
||
=== Աշխատատեղեր === |
=== Աշխատատեղեր === |
||
| Տող 391. | Տող 394. | ||
== Հետազոտություններ == |
== Հետազոտություններ == |
||
[[Պատկեր:UF_CancerHospital.JPG|մինի|Ֆլորիդայի համալսարանի ուռուցքաբանական հիվանդանոց]] |
[[Պատկեր:UF_CancerHospital.JPG|մինի|Ֆլորիդայի համալսարանի ուռուցքաբանական հիվանդանոց]] |
||
Քանի որ քաղցկեղը հիվանդությունների մեծ խումբ է<ref name=WhatIsCancerNCI>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |title=What Is Cancer? |publisher=[[National Cancer Institute]] |accessdate=28 March 2018|date=17 September 2007}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |title=Cancer Fact Sheet |publisher=Agency for Toxic Substances & Disease Registry |date=30 August 2002 |accessdate=17 August 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20090813142933/http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |archive-date=13 August 2009 |df=dmy-all}}</ref>, հնարավոր չէ, որ մի օր ստեղծվի մեկ կոնկրետ բուժում քաղցկեղի համար, ինչպես հնարավոր չէ գտնել մեկ բուժում բոլոր ինֆեկցիոն հիվանդությունների համար |
Քանի որ քաղցկեղը հիվանդությունների մեծ խումբ է<ref name=WhatIsCancerNCI>{{cite web |url=https://www.cancer.gov/about-cancer/understanding/what-is-cancer |title=What Is Cancer? |publisher=[[National Cancer Institute]] |accessdate=28 March 2018|date=17 September 2007}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |title=Cancer Fact Sheet |publisher=Agency for Toxic Substances & Disease Registry |date=30 August 2002 |accessdate=17 August 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20090813142933/http://www.atsdr.cdc.gov/COM/cancer-fs.html |archive-date=13 August 2009 |df=dmy-all}}</ref>, հնարավոր չէ, որ մի օր ստեղծվի մեկ կոնկրետ բուժում քաղցկեղի համար, ինչպես հնարավոր չէ գտնել մեկ բուժում բոլոր ինֆեկցիոն հիվանդությունների համար<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/health/060919_bad_cancer.html |title=Exciting New Cancer Treatments Emerge Amid Persistent Myths |last=Wanjek |first=Christopher| name-list-format=vanc |date=16 September 2006 |accessdate=17 August 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20080516080512/http://www.livescience.com/health/060919_bad_cancer.html |archive-date=16 May 2008 |df=dmy-all}}</ref>: Անոթագոյացման արգելակիչները սխալմամբ համարվել են «արծաթե բանալի» քաղցկեղի բոլոր տեսակները բուժելու համար<ref>{{cite journal |vauthors=Hayden EC |title=Cutting off cancer's supply lines |journal=Nature |volume=458 |issue=7239 |pages=686–87 |date=April 2009 |pmid=19360048 |doi=10.1038/458686b}}</ref>: Անոթագոյացման արգելակիչներն ու մյուս միջոցներն օգտագործվում են կոմբինացված կանխարգելելու համար մահացությունը<ref>{{cite journal |vauthors=Bagri A, Kouros-Mehr H, Leong KG, Plowman GD |title=Use of anti-VEGF adjuvant therapy in cancer: challenges and rationale |journal=Trends in Molecular Medicine |volume=16 |issue=3 |pages=122–32 |date=March 2010 |pmid=20189876 |doi=10.1016/j.molmed.2010.01.004}}</ref>: |
||
Քաղցկեղի բուժման փորձարարական եղանակները ստեղծվում են հետազոտական կլինիկաներում, որտեղ նոր ստեղծվող մեթոդների արդյունավետությունը համեմատվում է արդեն գոյություն ունեցողների հետ: Բուժման մեթոդը, որը լավ արդյունավետություն է ունեցել քաղցկեղի որևէ տեսակի համար, կարող է փորձարկվել այլ տեսակների համար ևս<ref>{{cite journal |vauthors=Sleigh SH, Barton CL |title=Repurposing Strategies for Therapeutics |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=3 |pages=151–59 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11536770-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>: Հետազոտության մեթոդները գնալով կատարելագործվում են՝ նպատակ ունենալով գտնել ավելի դիպուկ թիրախներ ճիշտ բուժում կազմակերպելու |
Քաղցկեղի բուժման փորձարարական եղանակները ստեղծվում են հետազոտական կլինիկաներում, որտեղ նոր ստեղծվող մեթոդների արդյունավետությունը համեմատվում է արդեն գոյություն ունեցողների հետ: Բուժման մեթոդը, որը լավ արդյունավետություն է ունեցել քաղցկեղի որևէ տեսակի համար, կարող է փորձարկվել այլ տեսակների համար ևս<ref>{{cite journal |vauthors=Sleigh SH, Barton CL |title=Repurposing Strategies for Therapeutics |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=3 |pages=151–59 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11536770-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>: Հետազոտության մեթոդները գնալով կատարելագործվում են՝ նպատակ ունենալով գտնել ավելի դիպուկ թիրախներ ճիշտ բուժում կազմակերպելու համար՝ հաշվի առնելով տվյալ անհատի կենսաբանական առանձնահատկությունները<ref>{{cite journal |vauthors=Winther H, Jorgensen JT |title=Drug-Diagnostic Co-Development in Cancer |journal=Pharm Med |volume=24 |issue=6 |pages=363–75 |year=2010 |pmid= |doi=10.2165/11586320-000000000-00000|doi-broken-date=2018-12-29 }}</ref>: |
||
Քաղցկեղի բուժումը հիմնված է հետևյալ կետերի վրա. |
Քաղցկեղի բուժումը հիմնված է հետևյալ կետերի վրա. |
||
* Գործոնները ( |
* Գործոնները (օրինակ՝ վիրուսներ) և իրադարձությունները (օրինակ՝ մուտացիաներ), որոնք հանգեցնում են նորմալ բջջից քաղցկեղային բջջի առաջացմանը |
||
* Գենետիկ վնասվածքի բնույթն ու տուժած գեները |
* Գենետիկ վնասվածքի բնույթն ու տուժած գեները |
||
* Գենետիկ փոփոխությունների ազդեցությունը բջջի ֆիզիոլոգիայի վրա և՛ քաղցկեղային բջջի առաջացման փուլում, և՛ դրա հետագա փոփոխությունների ժամանակ |
* Գենետիկ փոփոխությունների ազդեցությունը բջջի ֆիզիոլոգիայի վրա և՛ քաղցկեղային բջջի առաջացման փուլում, և՛ դրա հետագա փոփոխությունների ժամանակ |
||
Մոլեկուլային և բջջային կենսաբանությունից առավել ընդլայնված գիտելիքները, որոնք բացահայտվել են քաղցկեղի հետազոտությունների ժամանակ, հնարավորություն են տվել գտնել բուժման տարբեր նորանոր մեթոդներ սկսած 1971թ.-ից, երբ ԱՄՆ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնի հայտարարեց «պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի»: Դրանից հետո ԱՄՆ-ն ծախսել է մոտ 200 միլիարդ դոլար քաղցկեղի հետազոտման համար<ref>{{cite web |first=Sharon |last=Begley | name-list-format = vanc |url=http://www.newsweek.com/id/157548/page/2 |title=Rethinking the War on Cancer |date=16 September 2008 |website=Newsweek |accessdate=8 September 2008 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20080910012446/http://www.newsweek.com/id/157548/page/2 |archive-date=10 September 2008}}</ref>: |
Մոլեկուլային և բջջային կենսաբանությունից առավել ընդլայնված գիտելիքները, որոնք բացահայտվել են քաղցկեղի հետազոտությունների ժամանակ, հնարավորություն են տվել գտնել բուժման տարբեր նորանոր մեթոդներ սկսած 1971թ.-ից, երբ ԱՄՆ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնի հայտարարեց «պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի»: Դրանից հետո ԱՄՆ-ն ծախսել է մոտ 200 միլիարդ դոլար քաղցկեղի հետազոտման համար<ref>{{cite web |first=Sharon |last=Begley | name-list-format = vanc |url=http://www.newsweek.com/id/157548/page/2 |title=Rethinking the War on Cancer |date=16 September 2008 |website=Newsweek |accessdate=8 September 2008 |dead-url=yes |archive-url=https://web.archive.org/web/20080910012446/http://www.newsweek.com/id/157548/page/2 |archive-date=10 September 2008}}</ref>: 1950-2005 թվականներին քաղցկեղից մահացությունը նշանակալիորեն նվազել է<ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |title=Advances Elusive in the Drive to Cure Cancer |last=Kolata |first=Gina |authorlink=Gina Kolata|name-list-format=vanc |date=23 April 2009 |work=[[The New York Times]] |accessdate=5 May 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120114120509/http://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |archive-date=14 January 2012 |df=dmy-all}}</ref>: |
||
Ֆինանսական ռեսուրսների համար մրցակցությունը ճնշող ազդեցություն է ունենում կրեատիվության, ռիսկի դիմելու և օրիգինալ մտածողության վրա, որոնք կարող էին ֆունդամենտալ բացահայտումների հանգեցնել: Դրանք իրենց տեղը զիջում են ցածր-ռիսկային հետազոտություններին<ref>{{cite journal |author=[[Bruce Alberts]], Marc W. Kirschner, Shirley Tilghman, and [[Harold Varmus]] |year=2014 |title=Rescuing US biomedical research from its systemic flaws |url=http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=111 |issue=16 |pages=5773–77 |doi=10.1073/pnas.1404402111 |pmid=24733905 |pmc=4000813 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140518210958/http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |archive-date=18 May 2014 |df=dmy-all|bibcode=2014PNAS..111.5773A }}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |title=Advances Elusive in the Drive to Cure Cancer |last=Kolata |first=Gina|name-list-format=vanc |date=23 April 2009 |work=The New York Times |accessdate=29 December 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120114120509/http://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |archive-date=14 January 2012 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/06/28/health/research/28cancer.html |title=Grant System Leads Cancer Researchers to Play It Safe |last=Kolata |first=Gina|name-list-format=vanc |date=27 June 2009 |work=The New York Times |accessdate=29 December 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110608133344/http://www.nytimes.com/2009/06/28/health/research/28cancer.html |archive-date=8 June 2011 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |author=Powell K |year=2016 |title=Young, talented and fed-up: scientists tell their stories |url=http://www.nature.com/news/young-talented-and-fed-up-scientists-tell-their-stories-1.20872 |journal=Nature |volume=538 |issue= 7626|pages=446–49 |doi=10.1038/538446a |pmid=27786221 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20161027123156/http://www.nature.com/news/young-talented-and-fed-up-scientists-tell-their-stories-1.20872 |archive-date=27 October 2016 |df=dmy-all|bibcode=2016Natur.538..446P }}</ref>: |
Ֆինանսական ռեսուրսների համար մրցակցությունը ճնշող ազդեցություն է ունենում կրեատիվության, ռիսկի դիմելու և օրիգինալ մտածողության վրա, որոնք կարող էին ֆունդամենտալ բացահայտումների հանգեցնել: Դրանք իրենց տեղը զիջում են ցածր-ռիսկային հետազոտություններին<ref>{{cite journal |author=[[Bruce Alberts]], Marc W. Kirschner, Shirley Tilghman, and [[Harold Varmus]] |year=2014 |title=Rescuing US biomedical research from its systemic flaws |url=http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=111 |issue=16 |pages=5773–77 |doi=10.1073/pnas.1404402111 |pmid=24733905 |pmc=4000813 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140518210958/http://www.pnas.org/content/111/16/5773.full |archive-date=18 May 2014 |df=dmy-all|bibcode=2014PNAS..111.5773A }}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |title=Advances Elusive in the Drive to Cure Cancer |last=Kolata |first=Gina|name-list-format=vanc |date=23 April 2009 |work=The New York Times |accessdate=29 December 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20120114120509/http://www.nytimes.com/2009/04/24/health/policy/24cancer.html |archive-date=14 January 2012 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2009/06/28/health/research/28cancer.html |title=Grant System Leads Cancer Researchers to Play It Safe |last=Kolata |first=Gina|name-list-format=vanc |date=27 June 2009 |work=The New York Times |accessdate=29 December 2009 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20110608133344/http://www.nytimes.com/2009/06/28/health/research/28cancer.html |archive-date=8 June 2011 |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |author=Powell K |year=2016 |title=Young, talented and fed-up: scientists tell their stories |url=http://www.nature.com/news/young-talented-and-fed-up-scientists-tell-their-stories-1.20872 |journal=Nature |volume=538 |issue= 7626|pages=446–49 |doi=10.1038/538446a |pmid=27786221 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20161027123156/http://www.nature.com/news/young-talented-and-fed-up-scientists-tell-their-stories-1.20872 |archive-date=27 October 2016 |df=dmy-all|bibcode=2016Natur.538..446P }}</ref>: |
||
| Տող 413. | Տող 416. | ||
Բուժումն ընդհանուր առմամբ նույնն է, ինչ ոչ հղի պացիենտների դեպքում, սակայն անհրաժեշտ է խուսափել ճառագայթային թերապիայից, քանի որ ճառագայթման նորման գերազանցող դոզաներն ունեն խիստ վնասակար ազդեցություն պտղի վրա: Որոշ դեպքերում բուժական բոլոր միջոցառումները հետաձգվում են ծննդաբերությունից հետո, եթե քաղցկեղի ախտորոշումը դրվում է հղիության ուշ փուլերում: Եթե այն հայտնաբերվում է հղիության վաղ փուլերում, սովորաբար բուժումը սկսում են անմիջապես: Վիրահատությունը սովորաբար անվտանգ է, սակայն կոնքում կատարվելիք վիրահատությունները հղիության առաջին եռամսյակում կարող են հանգեցնել վիժման: Հղիության ընթացքում քիմիոթերապիան մեծացնում է բարդությունների ու արատներով երեխա ունենալու հավանականությունը (ինքնաբեր վիժումներ, վաղաժամ ծննդաբերություն)<ref name="yarbro" />։ |
Բուժումն ընդհանուր առմամբ նույնն է, ինչ ոչ հղի պացիենտների դեպքում, սակայն անհրաժեշտ է խուսափել ճառագայթային թերապիայից, քանի որ ճառագայթման նորման գերազանցող դոզաներն ունեն խիստ վնասակար ազդեցություն պտղի վրա: Որոշ դեպքերում բուժական բոլոր միջոցառումները հետաձգվում են ծննդաբերությունից հետո, եթե քաղցկեղի ախտորոշումը դրվում է հղիության ուշ փուլերում: Եթե այն հայտնաբերվում է հղիության վաղ փուլերում, սովորաբար բուժումը սկսում են անմիջապես: Վիրահատությունը սովորաբար անվտանգ է, սակայն կոնքում կատարվելիք վիրահատությունները հղիության առաջին եռամսյակում կարող են հանգեցնել վիժման: Հղիության ընթացքում քիմիոթերապիան մեծացնում է բարդությունների ու արատներով երեխա ունենալու հավանականությունը (ինքնաբեր վիժումներ, վաղաժամ ծննդաբերություն)<ref name="yarbro" />։ |
||
[[Աբորտ]] անելը պարտադիր չէ և քաղցկեղի հիմնական տեսակների դեպքում չի մեծացնում մոր ապրելիությունը: Որոշ դեպքերում արգանդի քաղցկեղի առկայության պարագայում հիվանդն ի վիճակի չէ հղիությունը շարունակել, որոշ դեպքերում էլ հիվանդն ինքը որոշում է աբորտ անել և սկսել ագրեսիվ քիմիոթերապիան |
[[Աբորտ]] անելը պարտադիր չէ և քաղցկեղի հիմնական տեսակների դեպքում չի մեծացնում մոր ապրելիությունը: Որոշ դեպքերում արգանդի քաղցկեղի առկայության պարագայում հիվանդն ի վիճակի չէ հղիությունը շարունակել, որոշ դեպքերում էլ հիվանդն ինքը որոշում է աբորտ անել և սկսել ագրեսիվ քիմիոթերապիան<ref name="yarbro" />: |
||
Բուժման որոշ տեսակներ կարող են մորը զրկել բնական ճանապարհով ծննդաբերելու և կրծքով կերակրելու հնարավորությունից<ref name="yarbro" />: Արգանդի վզիկի քաղցկեղի դեպքում ծննդալուծումն իրականացվում է [[Կեսարյան հատում|կեսարյան հատման]] եղանակով: Կրծքագեղձի ճառագայթումից հետո այն այլևս չի կարող կաթ արտադրել և հակված է մաստիտների առաջացման: Եթե քիմիոթերապիան իրականացվում է ծննդաբերությունից հետո, տոքսիկ նյութերն անցնում են կաթ և կարող են վնասել երեխային<ref name=yarbro>{{cite book |first1=Connie Henke |last1=Yarbro |first2=Debra |last2=Wujcik |first3=Barbara Holmes |last3=Gobel | name-list-format = vanc |title=Cancer Nursing: Principles and Practice |url={{google books |plainurl=y |id=LJVTQs4QjJ0C |page=901}}|year=2010|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-6357-2|pages = 901–05}}</ref>: |
Բուժման որոշ տեսակներ կարող են մորը զրկել բնական ճանապարհով ծննդաբերելու և կրծքով կերակրելու հնարավորությունից<ref name="yarbro" />: Արգանդի վզիկի քաղցկեղի դեպքում ծննդալուծումն իրականացվում է [[Կեսարյան հատում|կեսարյան հատման]] եղանակով: Կրծքագեղձի ճառագայթումից հետո այն այլևս չի կարող կաթ արտադրել և հակված է մաստիտների առաջացման: Եթե քիմիոթերապիան իրականացվում է ծննդաբերությունից հետո, տոքսիկ նյութերն անցնում են կաթ և կարող են վնասել երեխային<ref name=yarbro>{{cite book |first1=Connie Henke |last1=Yarbro |first2=Debra |last2=Wujcik |first3=Barbara Holmes |last3=Gobel | name-list-format = vanc |title=Cancer Nursing: Principles and Practice |url={{google books |plainurl=y |id=LJVTQs4QjJ0C |page=901}}|year=2010|publisher=Jones & Bartlett Learning|isbn=978-0-7637-6357-2|pages = 901–05}}</ref>: |
||
| Տող 419. | Տող 422. | ||
== Այլ կենդանատեսակներ == |
== Այլ կենդանատեսակներ == |
||
Անասնաբուժական ուռուցքաբանությունը, հիմնված հիմնականում շների ու կատուների վրա, զարգացած երկրներում զարգացող ճյուղ է, և մարդու քաղցկեղի համար կիրառվող բուժման եղանակներն այս դեպքում ևս կարող են արդյունավետ լինել: Քաղցկեղի առավել տարածված տեսակները ընտանի կենդանիների մոտ այլ են, սակայն ընհանրապես քաղցկեղի տարածվածությունը կարծես թե նույնն է, ինչ մարդկանց մոտ: Կենդանիները՝ հատկապես կրծողները, օգտագործվում են ուսումնասիրությունների համար, որոնք հետագայում հիմք են հանդիսանում մարդու քաղցկեղի վերաբերյալ հայտնագործություններ անելու համար<ref>{{cite journal |last1=Thamm |first1=Douglas |title=How companion animals contribute to the fight against cancer in humans |journal=Veterinaria Italiana |date=March 2009 |volume=54 |issue=1 |pages=111–20 |url=http://www.izs.it/vet_italiana/2009/45_1/111.pdf |accessdate=18 July 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140723044907/http://www.izs.it/vet_italiana/2009/45_1/111.pdf |archive-date=23 July 2014 |df=dmy-all}}</ref>: |
Անասնաբուժական ուռուցքաբանությունը, հիմնված հիմնականում շների ու կատուների վրա, զարգացած երկրներում զարգացող ճյուղ է, և մարդու քաղցկեղի համար կիրառվող բուժման եղանակներն այս դեպքում ևս կարող են արդյունավետ լինել: Քաղցկեղի առավել տարածված տեսակները ընտանի կենդանիների մոտ այլ են, սակայն ընհանրապես քաղցկեղի տարածվածությունը կարծես թե նույնն է, ինչ մարդկանց մոտ: Կենդանիները՝ հատկապես կրծողները, օգտագործվում են ուսումնասիրությունների համար, որոնք հետագայում հիմք են հանդիսանում մարդու քաղցկեղի վերաբերյալ հայտնագործություններ անելու համար<ref>{{cite journal |last1=Thamm |first1=Douglas |title=How companion animals contribute to the fight against cancer in humans |journal=Veterinaria Italiana |date=March 2009 |volume=54 |issue=1 |pages=111–20 |url=http://www.izs.it/vet_italiana/2009/45_1/111.pdf |accessdate=18 July 2014 |dead-url=no |archive-url=https://web.archive.org/web/20140723044907/http://www.izs.it/vet_italiana/2009/45_1/111.pdf |archive-date=23 July 2014 |df=dmy-all}}</ref>: |
||
Կենդանիների մոտ հայտնաբերվել են վարակիչ քաղցկեղի մի քանի տեսակ, երբ քաղցկեղային բջիջները փոխանցվում են մի կենդանուց մյուսին: Այս երևույթը նկատվել է Ստիկերի սարկոմա ունեցող (Sticker's sarcoma) շների մոտ (հայտնի է նաև որպես շների վարակիչ սեռական ուռուցք)<ref name="pmid16901782">{{cite journal |vauthors=Murgia C, Pritchard JK, Kim SY, Fassati A, Weiss RA |title=Clonal origin and evolution of a transmissible cancer |journal=Cell |volume=126 |issue=3 |pages=477–87 |date=August 2006 |pmid=16901782 |pmc=2593932 |doi=10.1016/j.cell.2006.05.051}}</ref>: |
Կենդանիների մոտ հայտնաբերվել են վարակիչ քաղցկեղի մի քանի տեսակ, երբ քաղցկեղային բջիջները փոխանցվում են մի կենդանուց մյուսին: Այս երևույթը նկատվել է Ստիկերի սարկոմա ունեցող (Sticker's sarcoma) շների մոտ (հայտնի է նաև որպես շների վարակիչ սեռական ուռուցք)<ref name="pmid16901782">{{cite journal |vauthors=Murgia C, Pritchard JK, Kim SY, Fassati A, Weiss RA |title=Clonal origin and evolution of a transmissible cancer |journal=Cell |volume=126 |issue=3 |pages=477–87 |date=August 2006 |pmid=16901782 |pmc=2593932 |doi=10.1016/j.cell.2006.05.051}}</ref>: |
||
18:27, 29 հունվարի 2019-ի տարբերակ
| Քաղցկեղ Cancer | |
|---|---|
 Բջջի չկանոնակարգված բազմացման հետևանքով առաջացած ուռուցք, որը կարող է մետաստազավորվել օրգանիզմի այլ հատվածներ | |
| Տեսակ | հիվանդության կարգ |
| Պատճառ | Ժառանգական նախատրամադրվածություն, միջավայրի վնասակար գործոններ, ապրելակերպ |
| Փոխանցման ձև | Ոչ վարակիչ |
| Հիվանդության ախտանշաններ | Ցավ, արյունահոսություն, թուլություն, քաշի կորուստ և այլն |
| Հետևանք | քաղցկեղային ցավ |
| Վնասում է | Ուռուցքի տեղակայման օրգանը, մետաստազների տեղակայման օրգանները, ընդհանուր օրգանիզմը |
| Բժշկական մասնագիտություն | ուռուցքաբանություն |
| ՀՄԴ-10 | C00-C97 |
| Անվանվել է | crab? և խեցգետնանմաններ |
| Հոմանիշներ | չարորակ ուռուցք, չարորակ նորագոյացություն |
| Ռիսկի գործոններ | տարիք, ծխել, ալկոհոլի չարաշահում, ֆիզիկական ակտիվության բացակայություն, սննդակարգում մրգերի ու բանջարեղենի աղքատություն և այլն |
| Ախտորոշում | Ռենտգեն հետազոտությու, ուլտրաձայնային հետազոտություն, ՀՇ, ՄՌՇ, էնդոսկոպիա, բիոպսիա |
| Տարբերակիչ ախտորոշում | Բարորակ նորագոյացություններից |
| Բուժում | քիմիոթերապիա, ճառագայթային թերապիա, հորմոնալ թերապիա, թիրախային թերապիա, վիրահատություն |
| Բարդություններ | արյունահոսություն, աղիքային անանցանելիություն, ուռուցքային էմբոլիա և այլն |
| Կանխարգելում | Ֆիզիկական ակտիվությու, խուսափել ծխելուց և ալկոհոլից, առողջ սնունդ |
| Հաճախություն | 90.5 միլիոն (2015թ.) |
| Մահացություն | 8.8 միլիոն (2015թ.) |
| Կանխատեսում | 5 տարվա ապրելիությունը՝ 66% |
Քաղցկեղ, հիվանդությունների խումբ, որի հիմքում բջջի չկանոնակարգված բազմացումն է և դեպի այլ օրգաններ տարածվելու պոտենցիալ ունակությունը[1][2]։ Ի հակադրություն քաղցկեղի, բարորակ ուռուցքները չեն տարածվում օրգանիզմի այլ մասեր[2]։ Հնարավոր ախտանիշներն են արյունահոսություն, ձգձգվող հազ, առանց ակնհայտ պատճառի քաշի կորուստ և այլն[3]։ Այս ախտանիշները կարող են ի հայտ գալ ինչպես քաղցկեղի, այնպես էլ այլ հիվանդությունների դեպքում[3]։ Մարդկանց մոտ հանդիպում է քաղցկեղի ավելի քան 100 տեսակ[2]։
Ծխախոտի օգտագործումը քաղցկեղից մահացության 22%-ի պատճառն է[1]։ Եվս 10% մահացության պատճառն է ճարպակալումը, ոչ ռացիոնալ սննդակարգը, ցածր ֆիզիկական ակտիվությունը, ալկոհոլի չարաշահումը[1][4][5]։ Այլ գործոններից են ինֆեկցիաները, իոնիզացնող ճառագայթումը և միջավայրի աղտոտվածությունը[6]։ Արդի աշխարհում քաղցկեղի 15%-ի պատճառը այնպիսի վիրուսներն են, ինչպիսիք են հելիկոբակտեր պիլորին (Helicobacter pylori), հեպատիտ B-ն, հեպատիտ-C-ն, մարդու պապիլոմա վիրուսը (Human papillomavirus infection), Էպշտեյն-Բարր վիրուսը (Epstein-Barr virus), մարդու իմունային անբավարարության վիրուսը (ՄԻԱՎ, HIV)[1]։ Այս գործոններն իրենց ազդեցությունը թողնում են փոփոխելով բջջի գեները[7]։ Գենետիկ փոփոխությունները տեղի են ունենում նախքան քաղցկեղի զարգանալը[7]։ Մոտ 5-10% դեպքերում գենետիկ փոփոխույթունները ժառանգված են լինում ծնողներից[8]։ Քաղցկեղը կարող է հայտնաբերվել նշաններով, ախտանիշներով և հետազոտություններով։ Ախտորոշմանը նպաստում են նաև բժշկական տեսանակարահանող միջոցները և բիոպսիան[9]։
Քաղցկեղ կարող են ունենալ անգամ չծխող, նորմալ քաշ ունեցող, շատ ալկոհոլ չօգտագործող, մրգեր ու բանաջարեղեն օգտագործող, քաղցկեղածին ինֆեկցաների դեմ պատվաստված մարդիկ[10][11]։ Սկրինինգի օգնությամբ քաղցկեղի ախտորոշումը կիրառելի է արգանդի վզիկի և ուղիղ աղու քաղցկեղի դեպքում[12]։ Սկրինինգ թեստերի նպատակահարմարությունը կրծքագեղձի քաղցկեղի դեպքում հաստատված չէ[12][13]։ Քաղցկեղը հաճախ բուժվում է ճառագայթային թերապիայի, վիրաբուժական միջամտության, քիմիոթերապիայի և թիրախային թերապիայի համակցության միջոցով[1][14]։ Ցավի և այլ ախտանիշների թեթևացումը հիվանդի խնամքի կարևոր բաղադրիչն են։ Պալիատիվ խնամքը կարևոր է հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում[1]։ Ապրելու հավանականությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և բուժման սկզբում հիվանդության փուլից[7]։ Քաղցկեղ ունեցող 15 տարեկանից ցածր երեխաների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը գերազանցում է 80 %-ը[15]։ ԱՄՆ-ում քաղցկեղ ունեցողների 5 տարվա ապրելիության ցուցանիշը 66% է[16]։
2015 թվականին քաղցկեղ ուներ 90,5 միլիոն մարդ[17]։ Տարեկան գրանցվում է 14,1 միլիոն նոր դեպք (այս թիվը մաշկային քաղցկեղներից ներառում է միայն մելանոման )[7]։ Քաղցկեղի պատճառով տարեկան մահանում է 8,8 միլիոն մարդ (ընդհանուր մահացության 15,7%-ը)[18]։ Տղամարդկանց մոտ քաղցկեղի ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են թոքի քաղցկեղը, շագանակագեղձի քաղցկեղը, հաստ աղու և ուղիղ աղու քաղցկեղը, ստամոքսի քաղցկեղը[19]։ Կանանց մոտ ամենահաճախ հանդիպող տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, հաստ աղու և ուղիղ աղու քաղցկեղը, թոքի քաղցկեղը և արգանդի վզիկի քաղցկեղը[7]։ Եթե մաշկային քաղցկեղի բոլոր տեսակները ներառվեին քաղցկեղի նոր դեպքերի տարեկան ցուցանիշում, ապա դեպքերը կաճեին 40 տոկոսով[20][21]։ Երեխաների մոտ սուր լիմֆոբլաստային լեյկեմիան և գլխուղեղի ուռուցքներն ամենահաճախն են հանդիպում (բացառությամբ Աֆրիկայի, որտեղ ոչ-Հոջկինի լիմֆոման հանդիպում է ավելի հաճախ)[15]։ 2012 թվականին 15 տարեկանից ցածր 165․000 երեխայի մոտ ախտորոշվել է քաղցկեղ[19]։ Քաղցկեղի ռիսկն աճում է տարիքի հետ, և քաղցկեղի շատ տեսակներ ավելի հաճախ հանդիպում են զարգացած երկրներում[7]։ Հաճախականությունն ավելանում է մարդկանց կյանքի տևողության ավելացման և զարգացած երկրներում ապրելակերպի փոփոխության հետ[22]։ Քացկեղի հետ կապված ֆինանսական ծախսերը 2010 թվականին աճել են մինչև 1,16 տրիլիոն դոլար[23]։
Սահմանումներ
Քաղցկեղները հիվանդությունների մեծ ընտանիք են, որոնք ներառում են բջջի չկարգավորված աճն ու օրագանիզմի այլ հատվածներ տարածվելու ունակությունը[1][2]։ Քաղցկեղի ժամանակ առաջանում են զանազան նորագոյացություններ։ Նորագոյացությունը կամ ուռուցքը բջիջների խումբ է, որոնք անվերահսկելիորեն բազմանում են և ունակ են ձևավորելու ուռուցք կամ դիֆուզ կերպով տարածվել[24][25]։
Բոլոր ուռուցքային բջիջներն ունեն քաղցկեղային 6 առանձնահատկություն։ Չարորակ ուռուցքի առաջացման համար անհրաժեշտ են հետևյալ առանձնահատկությունները[26]․
- Բջջի աճ և կիսում արտաքին ազդանշանման բացակայությամբ
- Շարունակական աճ և բազմացում անգամ երբ կա հակառակ ազդանշանում
- Բջջի ծրագրավորված մահվան բացակայություն
- Բջջի բաժանման անսահման քանակ
- Արյունատար անոթների առաջացման խթանում
- Հյուվածքների ներսփռանք և մետաստազների առաջացում[27]
Նորմալ բջջից չարորակ ուռուցքի առաջացումը ներառում է բազմաթիվ քայլեր, որոնք հայտնի են չարորակացում անվամբ[27][28]։
Նշաններ և ախտանիշներ
Քաղցկեղի առաջացման սկզբնական փուլերում ախտանիշներ չկան։ Նշաններն ու ախտանիշները հայտնվում են, երբ ուռուցքը մեծանում և/կամ խոցոտվում է։ Դրանք կախված են քաղցկեղի տեսակից և տեղակայումից։ Շատերն առաջանում են նաև այլ հիվանդությունների դեպքում։ Քաղցկեղին յուրահատուկ ախտանիշները քիչ են։ Քաղցկեղը «մեծ նմանակող» է, քանի որ կարող է կրկնել այլ հիվանդությունների ախտանիշները։ Քաղցկեղ ունեցող շատ մարդիկ նախ բուժում են ստացել այլ հիվանդության համար, որը կարող էր իրենց ախտանիշների պատճառ հանդիսանալ[29]։
Ախտորոշումից հետո մարդիկ կարող են դառնալ մտահոգ և դեպրեսիվ։ Քաղցկեղով տառապող մարդկանց մոտ ինքնասպանությունների հաճախականությունը կրկնակի աճում է[30]։
Տեղային ախտանիշներ
Տեղային ախտանիշները կարող են պայմանավորված լինել ուռուցքի զանգվածով և խոցոտման առկայությամբ։ Օրինակ` թոքի քաղցկեղի դեպքում ուռուցքը կարող է ճնշել բրոնխը առաջացնելով հազ և թոքաբորբ։ Կերակրափողի քաղցկեղը կարող է նեղացնել դրա լուսանցքը և կուլ տալը դարձնել դժվար ու ցավոտ։ Հաստ աղու քաղցկեղը կարող է առաջացնել աղու լուսանցքի նեղացում կամ խցանում, որը կբերի աղիքի ֆունկցիաների խանգարման։ Կրծքագեղձի և ամորձիների քաղցկեղը կարող է առաջացնել տեսանելի կույտ մաշկի տակ ։ Խոցոտման հետևանքով կարող է առաջանալ արյունահոսություն, որը եթե լինի թոքերում կառաջանա արյունախառն հազ։ Աղիներում տեղակայվելու դեպքում արյունահոսության հետևանքով կառաջանա սակավարյունություն, միզապարկի դեպքում՝ արյունամիզություն, արգանդի դեպքում՝ հեշտոցային արյունահոսություն։ Տեղային ցավը առաջանում է հիվանդության առավել ուշ փուլերում։ Քաղցկեղի որոշ տեսակներ կարող են հանգեցնել հեղուկի կուտակման կրծքավանդակի կամ որովայնի խոռոչում[29]։
Համակարգային ախտանիշներ
Համակարգային ախտանիշները անմիջականորեն պայմանավորված չեն ուռուցքով և մետաստազներով։ Դրանք կարող են ներառել անհայտ պատճառով քաշի կորուստ, տենդ, ճարպակալում, մաշկային փոփոխություններ[31]։ Հոջկինի լիմֆոման, սպիտակարյունությունները և լյարդի կամ երիկամի քաղցկեղները կարող են ուղեկցվել կայուն տենդով[29]։
Որոշ քաղցկեղներ կարղ են հարուցել սպեցիֆիկ համակարգային ախտանիշներ, որոնք ստացել են «պարանեոպլաստիկ համախտանիշ» անվանումը։ Օրինակ՝ միասթենիա գրավիսի առաջացումը թիմոմայի դեպքում[29]։
Մետաստազներ
Քաղցկեղը կարող է տարածվել հարևան օրգանների վրա անմիջականորեն, իսկ ավշային հանգույցների միջոցով և արյունային ճանապարհով դեպի հեռադիր օրգաններ։ Այս երևույթը կոչվում է մետաստազավորում։ Երբ քաղցկեղը տարածվում է արյան միջոցով այն ախտահարում է ամբողջ օրգանիզմը։ Մետաստատիկ քաղցկեղի ախտանիշները կախված են ուռուցքի տեղակայումից և կարող են ներառել ավշային հանգույցների մեծացում (որոնք հաճախ շոշափվում են մաշկի տակից և ունեն կոշտացած կազմություն), լյարդի մեծացում, փայծաղի մեծացում, որոնք կարող են շոշափվել որովայնում, ախտահարված ոսկրերի ցավ կամ կոտրվածքներ, նյարդաբանական ախտանիշներ[29]։
Պատճառներ
Քաղցկեղների 90-95%-ը միջավայրի գործոնների ազդեցությամբ առաջացած գենային մուտացիաների հետևանք են[6]։ Մնացած 5-10%-ը ժառանգվել են ծնողների գեներից[6]։ Միջավայրի գործոն է համարվում ցանկացած բան, որը չի ժառանգվում ծնողների կողմից[32]։ Միջավայրի ամենատարածված քաղցկեղային գործոններն են ծխախոտը (25-30%), սննդակարգը և ճարպակալումը(30-35%), ինֆեկցիաները (15-20%), ճառագայթումը (և՛ իոնիզացնող, և՛ ոչ-իոնիզացնող, մինչև 10%), սթրեսը, ֆիզիկական ակտիվության պակասը և աղտոտվածությունը[6][33]։
Ընդհանուր առմամբ հնարավոր չէ պարզել, թե կոնկրետ տվյալ քաղցկեղն ինչից է առաջացել, քանի որ քաղցկեղածին ոչ մի գործոն չունի իր սպեցիֆիկ նշանը։ Օրինակ՝ եթե տվյալ մարդը ծխում է և ունի թոքի քաղցկեղ, ապա մեծ հավանականությամբ քաղցկեղն առաջացել է ծխախոտի հետևանքով, սակայն յուրաքանչյուր մարդ էլ ունի թոքի քաղցկեղի առաջացման հավանականություն միջավայրի աղտոտվածության, ռադիացիայի և այլ պատճառներով, հետևաբար հնարավոր է, որ այդ մարդու քաղցկեղը առաջացած լինի այլ պատճառներով ևս։ Քաղցկեղը վարակիչ հիվանդություն չէ[34]։
Քիմիկատներ
Թոքի քաղցկեղի զարգացումը սերտորեն կապված է ծխելու հետ։
Այն նյութերը որոնք առաջացնում են քաղցկեղի որոշակի տեսակներ կոչվում են քաղցկեղածին նյութեր (կանցերոգեններ)։ Օրինակ` ծխախոտի ծուխը պայմանավորում է թոքի քաղցկեղի դեպքերի 90%-ը[35]։ Այն առաջացնում է նաև կոկորդի, ստամոքսի, միզապարկի, կերակրափողի և ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղ։ Ծխախոտի ծուխը պարունակում է ավելի քան 50 քաղցկեղածին նյութ, ներառյալ նիտրոզոամինները և պոլիցիկլիկ արոմատային ածխաջրածինները[36]։
Ծխախոտի ծուխը «պատասխանատու է» քաղցկեղի հետևանքով մահվան յուրաքանչյուր 5 դեպքից 1-ի համար[37] և 3-ից 1-ի համար՝ զարգացած երկրներում[38]։ Թոքի քաղցկեղից մահվան դեպքերը հայելային կերպով արտացոլում են ծխախոտի օգտագործման մասշտաբներն ԱՄՆ-ում։ Ծխողների թվաքանակի ավելացմանը զուգընթաց ավելանում է նաև թոքի քաղցկեղից մահացությունը և հակառակը[39][40]։
Արևմտյան Եվրոպայում տղամարկանց քաղցկեղի 10%-ը և կանանց քաղցկեղի 3%-ը պայմանավորված են ակոհոլի չարաշահմամբ։ Ալկոհոի չարաշահումից մեծանում է լյարդի և աղեստամոքսային ուղու քաղցկեղի հավանականությունը[41]։ Աշխատանքի հետ կապված նյութերի հետևանքով առաջացող քաղցկեղը կազմում է դեպքերի 2-20%-ը[42], հանգեցնելով 200,000-ից ավել մահվան դեպքերի[43]։ Թոքի քաղցկեղը և մեզոթելիոման կարող են առաջանալ ծխախոտի ծխի ներշնչումից և ասբեստից, սպիտակարյունությունը կարող է առաջանալ բենզենից[43]։
Սննդակարգ և մարմնամարզություն
Սննդակարգը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ճարպակալումը մեծացնում են քաղցկեղից մահացությունը 30-35%-ով[6][44]։ Միացյալ նահանգներում մարմնի ավելորդ քաշը ռիսկի գործոն է հանդիսանում քաղցկեղի շատ տեսակների զարգացման համար և մեծ դեր է խաղում 14-20% մահացության մեջ[44]։ Միացյալ թագավորությունում արված հետազոտությունը, որը ներառել է 5 միլիոն մարդ, ցույց է տվել, որ մարմնի զանգվածի ինդեքսի բարձրացումը ռիսկի գործոն է քաղցկեղի 10-ից ավելի տեսակների համար և պայամանավորում է տարեկան 12,000 նոր դեպք այդ երկրում[45]։ Ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը ևս նպաստում է քաղցկեղի զարգացմանը ոչ միայն ազդելով մարմնի զանգվածի վրա, այլ նաև իմունային և էնդոկրին համակարգերի վրա ունեցած բացասական ազդեցության շնորհիվ[44]։ Սննդակարգի բացասական էֆեկտների կեսից ավելին բաժին է ընկնում գերսնուցմանը (չափից դուրս շատ ուտել), ավելի հազվադեպ եմ հանդիպում չափից դուրս քիչ բուսական սննդամթերքի և այլ առողջարար սննդի օգտագործումը։
Որոշ սննդատեսակներ կապված են քաղցկեղի կոնկրետ տեսակի հետ։ Աղի մեծ քանակությունն ասոցացված է ստամոքսի քաղցկեղի հետ, մեծ քանակությամբ սննդային հավելումներն առաջացնում են լյարդի քաղցկեղ[46]: Սննդակարգերի ազգային առանձնահատկությունները կարող են մասնակիորեն բացատրել քաղցկեղի դրսևորումների տարբերությունները տարբեր ազգերի մոտ։ Օրինակ՝ ստամոքսի քաղցկեղն առավել տարածված է Ճապոնիայում, որտեղ սննունդը պարունակում է մեծ քանակությամբ աղ, իսկ հաստ աղու քաղցկեղն առավել տարածված է Միացյալ Նահանգներում։ Էմիգրանտների քաղցկեղային պրոֆիլը սկսում է կրկնօրինակել իրենց նոր երկրի քաղցկեղային պրոֆիլին անգամ առաջին սերնդի մոտ[47]։
Ինֆեկցիա
Քաղցկեղից մահացության 18% դեպքերը պայմանավորված են վիրուսային ինֆեկցիայով[6]: Սակայն վիրուսային ինֆեկյցիայից քաղցկեղի առաջացման հաճախականությունը տատանվում է ըստ աշխարհագրական դիրքի: Աֆրիկայում այն հասնում է 25%-ի, իսկ զարգացած երկրներում չի գերազանցում 10%-ը[6]: Քաղցկեղ կարող են առաջացնել նաև բակտերիաներն ու պարազիտները:
Օնկովիրուսների (քաղցկեղածին վիրուսների) թվին են պատկանում մարդու պապիլոմավիրուսը (human papilomavirus) (արգանդի վզիկի քացկեղ), Էպշտեյն-Բարր վիրուսը (B-բջջային լիմֆոպրոլիֆերատիվ հիվանդություն և քթըմպանային կարցինոմա), հերպես-վիրուսը (Կապոշիի սարկոմա և լիմֆոմա), հեպատիտ-B և հեպատիտ-C վիրուսները (լյարդաբջջային կարցինոմա) և մարդու T-բջջային լեյկեմիայի վիրուս-1-ը (T-բջջային լեյկեմիաներ): Բակտերիալ ինֆեկցիաները նույնպես մեծացնում են քաղցկեղի ռիսկը (հելիկոբակտեր պիլորին մեծացնում է ստամոքսի կարցինոմայի հավանականությունը)[48][49]: Քաղցկեղ առաջացնող պարազիտներից են շիստոսոմիա հեմատոբիումը (Schistosoma haematobium) (միզապարկի եղջրացող-ջջային կարցինոմա), լյարդի ծծանը (liver flukes), օպիստորխիս վիվերինին (Opisthorchis viverrini) և կլոնորխիս սինենզիսը (լեղուղիների կարցինոմա)[50]:
Ճառագայթում
Մետաստազավորվող քաղցկեղի ավելի քանի 10%-ը կապված է ճառագայթման հետ, որը ներառում է ինչպես իոնիզացնող, այնպես էլ ոչ-իոնիզացնող ուլտրամանուշակագույն ճառագայթները[6]։ Իոնացնող ճառագայթման աղբյուր են բժշկական պատկերումը և ռադոն գազը։ Իոնացնող ճառագայթումը առանձնապես հզոր մուտագեն չէ[51]։ Օրինակ՝ բնակչության վրա ռադոն գազի քաղցկեղածին ազդեցությունը համարժեք է պասիվ ծխելուն[51]։ Ճառագայթումը դառնում է ավելի հզոր քաղցկեղածին գործոն, երբ միավորվում է այլ քաղցկեղածին գործոնների հետ։ Օրինակ՝ ռադոն + ծխել[51]։
Ճառագայթումը կարող է առաջացնել քաղցկեղ օրգանիզմի բոլոր հատվածներում, ցանկացած կենդանատեսակի մոտ և ցանկացած տարիքում։ Երեխաների և ծերերի մոտ ռադիացիայի հետևանքով սպիտակարյունության զարգացման ռիսկը կրկնակի մեծ է հասուն մարդկանց համեմատ։ Նախածննդյան շրջանում ճառագաթման ենթարկվելը տասնապատկում է քաղցկեղագոյացման ռիսկը[51]։
Բժկության մեջ օգտագործվող իոնացնող ճառագայթումը փոքր, սակայն գնալով աճող դեր ունեն քաղցկեղի առաջացման գործում։ Իոնացնող ճառագայթումը կարող է օգտագործվել այլ տեսակի քաղցկեղի բուժման համար, սակայն որոշ դեպքերում կարող են հանգեցնել երկրորդ տեսակի ուռուցքի առաջացման[51]։ Իոնացնող ճառագայթումն օգտագործվում է նաև տեսապատկերող հետազոտության մեթոդների համար[52]։
Արևի ճառագայթերի երկարատև ազդեցությունը կարող է հանգեցնել մելանոմայի և մաշկի այլ չարորակ նորագոյացությունների առաջացման[53]։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կարճալիք ուլրտրամանուշակագույն ճառագայթները մաշկի ոչ-մելանոմային չարորակ ուռուցքների հիմնական պատճառն են, իսկ դրանք ամենատարածված ուռուցքներն են[53]։
Ոչ իոնիզացնող ռադիոալիքներով ճառագայթումը բջջային հեռախոսներից, էլեկտրաէներգիայի փոխարկիչներից և այլ համանման սարքերից, նկարագրվել է որպես քաղցկեղածին գործոն առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության քաղղցկեղի հետազոտության միջազգային գործակալության կողմից[54]։ Այնուամենայնիվ գիտությունը դեռ չի ապացուցել բջջային հեռախոսների և քաղցկեղագոյացման ռիսկի միջև առկա կապը[55]։
Ժառանգականություն
Քաղցկեղների գերագույն մեծամասնությունը ժառանգական չեն։ Ժառանգական քացկեղները պայմանավորված են ժառանգաբար փոխանցվող գենտիկ դեֆեկտով։ Պոպուլյացիայի 0,3%-ը կրում է գենետիկ մուտցիա, որը մեծապես ազդում է քաղցկեղագոյացման ռիսկի վրա և պայմանավորում քաղցկեղի 3-10%-ը[56]։ Դրանցից մի քանիսն են․ BRCA1 և BRCA2 գեների ժառանգվող մուտացիա, որը 75%-ով մեծացնում է կրծքագեղձի և ձվարանի քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը [56], հաստ աղու ժառանգական ոչ-պոլիպային քաղցկեղ (HNPCC կամ Լինչի սինդրոմ), որը հանդիպում է հաստ աղու քաղցկեղ ունեցող մարդկանց 3%-ի մոտ[57] և այլն։
Ամենամահացու քաղցկեղների ստատիստիկան․ հաստ աղու քաղցկեղի առաջացման հարաբերական ռիսկը, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ (ծնող, քույր, եղբայր, երեխա) ախտորոշվել է հիվանդությունը, կազմում է 2[58]։ Նույն ռիսկը թոքի քաղցկեղի համար՝ 1,5 [59] և 1,9՝ շագանակագեղձի քաղցկեղի համար[60]։ Կրծքագեղձի քաղցկեղի հարաբերական ռիսկը 1,8 է, եթե առաջին աստիճանի հարազատի մոտ այն ախտորոշվել է 50 տարեկանում կամ ավելի ուշ, և 3,3 է, եթե այն ախտոտորշվել է ավելի շուտ[61]։
Բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է, քան ցածրահասակների մոտ, քանի որ նրանք ավելի մեծ թվով բջիջներ ունեն։ Քանի որ հասակը ժառանգականությամբ պայմանավորված լայնորեն տատանվում է, բարձրահասակ մարդկանց մոտ քաղցկեղի զարգացման ռիսկն ավելի մեծ է[62]։
Ֆիզիկական գործոններ
Որոշ նյութեր առաջացնում են քաղցկեղ ավելի շատ իրենց ֆիզիկական հատկությունների պատճառով, քան՝ քիմիական[63]։ Սրա վառ օրինակն է ասբեստի երարատև ազդեցությունը, որն առաջացնում է հանքային թելիկներ, որոնք մեզոթելիոմայի (շճային թաղանթների քաղցկեղի) առաջացման գլխավոր պատճառն են։ Մեզոթելիոմա առավել հաճախ ախտահարում է թոքերը պատող շճային թաղանթը[63]։ Այս դասի մուս նյութերը, բնական և արհեստական ասբեստանման նյութերը, ևս ունեն համանման ազդեցություն[63]։ Թելիկային կազմ չունեցող քաղցկեղածին նյութերից են փոշիացված մետաղական կոբալտը, նիկելը և բյուրեղային սիլիցիումը (կվարց, կրիստոբալիտ, տրիդիմիտ)[63]։ Ֆիզիկական քաղցկեղածինները պետք է հայտնվեն մարդու օրգանիզմում (օրինակ՝ ներշնչման միջոցով) և տարիներ շարունակ կուտակվեն այնտեղ, որպեսզի առաջացնեն քաղցկեղ[63]։
Քաղցկեղի առաջացման հանգեցնող ֆիզիկական տրավմաները հազվադեպ են[64]։ Չեն հայտնաբերվել տվյալներ, որ օրինակ՝ ոսկրի կոտրվածքի հետևանքով առաջանա ոսկրային քաղցկեղ[64]։ Ֆիզիկական տրավման նաև չի համարվում արգանդի վզիկի, կրծքագեղձի, գլխուղեղի քաղցկեղի պատճառ[64]։ Ընդունված է տաք առարկաների քացկեղածին ազդեցությունը։ Հնարավոր է, որ մարմնի նույն հատվածում կրկնվող այրվածքները կարող են առաջացնել մաշկի քաղցկեղ, հատկապես, եթե առկա են նաև քաղցկեղածին քիմիական նյութեր[64]։ Շատ տաք թեյի հաճախակի օգտագործումը կարող է առաջացնել կերակրափողի քաղցկեղ[64]։ Ընդհանուր առմամբ կարծիք կա, որ քաղցկեղն առաջանում է ոչ թե անմիջականորեն վնասվածքի, այլ դրա բուժման հետևանքով[64]։ Ամեն դեպքում նույն հյուսվածքի կրկնվղ վնասումը կարող է նպաստել փոփոխված բջիջների առաջացման, բազմացման և չարորակացնող մուտացիաների առաջացման։
Քրոնիկ բորբոքումը համարվում է մուտացիաների անմիջական պատճառ[64][65]։ Բորբոքումը կարող է նպաստել բջիջների բազմացմանը, գոյատևմանը, արյունատար անոթների առաջացմանը և քաղցկեղային բջիջների տարածմանը [66][67]։ Օնկոգենները ստեղծում են բորբոքային, նախաուռուցքային միկրոմիջավայր[68]։
Հորմոններ
Մի շարք հորմոններ կարևոր դեր ունեն քաղցկեղագոյացման գործում, քանի որ առաջացնում են բջիջների բազմացում[69]։ Ինսուլինանման աճի գործոնները և այն կապող սպիտակուցները որոշիչ դեր են խաղում բջջի բազմացման, տարբերակման, ապոպտոզի հարցում հնարավոր դարձնելով քաղցկեղագոյացումը[70]։
Հորմոնները կարևոր գործոններ են սեռով պայմանավորված քաղցկեղների համար։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի, էնդոմետրիումի, շագանակագեղձի, ձվարանների, ամորձիների քացկեղ, վահանագղձի քաղցկեղ, ոսկերի քաղցկեղ [69]։ Օրինակ՝ կրծքագեղձի քաղցկեղ ունեցող կանանց դուստրերի մոտ էստրոգենների և պրոգեստերոնի մակարդակն ավելի բարձր է, քան կրծքագեղձի քաղցկեղ չունեցող կանանց դուստրերի։ Այդ հորմոնների բարձր քանակը կարող է բացատրել նրանց մոտ կրծքագեղձի քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր հավանականությունը, անգամ եթե առկա չէ կրծքագեղձի քաղցկեղը պայմանավորող գենի մուտացիան[69]։ Նմանապես Աֆրիկյան ծագման տղամարդիկ ունեն տեստոստերոնի ավելի բարձր մակարդակ, քան Եվրոպական ծագում ունեցող տղամարդիկ և համապատասխանաբար ունեն շագանակագեղձի քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն[69]։ Ասիական ծագում ունեցող տղամարդիկ ունեն տեստոստերոն-ակտիվացնող հորմոնի՝ անրոստենդիոլ գլյուկուրոնիդի ցածր մակարդակ և շագանակագեղձի աղցկեղի զարգացման ամենացածր ռիսկ[69]։
Առկա են այլ գործոններ ևս․ ճարպակալում ունեցող մարդիկ ունեն որոշ հորմոնների ավելի բարձր մակարդակ և քաղցկեղի զարգացման ավելի մեծ հավանականություն[69]։ Մյուս կողմից մարդիկ, ովքեր մարզվում են շատ ավելի շատ, քան ուրիշները, ունեն այդ հորմոնների ցածր մակարդակ և քաղցեղի ցածր ռիսկ[69]։ Օստեոսարկոման կարող է հարուցվել աճի հորմոնի կողմից[69]։ Բուժման որոշ եղանակների ժամանակ արհեստականորեն իջեցնում են այս հորմոնների մակարդակը՝ դրանով նպաստելով հորմոն-զգայուն ուռուցքների բուժմանը[69]։
Աուտոիմուն հիվանդություններ
Գոյություն ունի կապ ցելիակիայի և բոլոր տեսակի քաղցկեղների առաջացման միջև։ Չբուժված ցելիակիայով մարդիկ ունեն քաղցկեղի առաջացման ավելի բարձր ռիսկ, բայց այդ ռիսկն իջնում է ախտորոշումից և գլյուտեն չպարունակող սննդակարգի միջոցով բուժումից հետո, որն ունի պաշտպանական նշանակություն ցելիակիա ունեցող մարդկանց մոտ չարորակ նորագոյացությունների առաջացումից։ Բուժման ուշացումը մեծացնում է քաղցկեղի ռիսկը[71]։ Ստամոքսաղիքային քաղցկեղների հավանականությունը մեծանում է Կրոնի հիվանդություն և խոցային կոլիտ ունեցողների մոտ՝ քրոնիկ բորբոքման պատճառով։ Այս հիվանդությունների բուժման համար կիրառվող իմունոմոդուլյատորները և կենսաբանական ագենտները կարող են հանգեցնել արտաստամոքսաղիքային քաղցկեղների առաջացման[72]։
Ախտաֆիզիոլոգիա
Գենետիկա
Քաղցկեղը հյուսվածքի աճի խանգարման հիվանդություն է։ Որպեսզի նորմալ բջիջը դառնա քաղցկեղային, պարտադիր պայման է բջջի աճն ու տարբերակումն ապահովող գեների վնասումը[73]։
Վնասված գեները բաժանվում են 2 խմբի։ Օնկոգեներն այն գեներն են, որոնք կագավորում են բջջի աճն ու բազմացումը։ Ուռուցքաճնշիչ գեներն այն գեներն են, որոնք արգելակում են բջջի բաժանումն ու «կյանքը»։ Չարորակացումը տեղի է ունենում նոր օնկոգեների առաջացման, նորմալ օնկոգեների գերարտահայտման, կամ ուռուցքաճնշիչ գեների թերարտահայտման կամ «անջատման» հետևանքով։ Նորմալ բջջի քաղցկեղային տրանսֆորմացիայի համար անհրաժեշտ են մի քանի մուտացիաներ[74]։
Գենետիկ փոփոխությունները կարող են լինել բջջի զարգացման տարբեր փուլերում և տարբեր մեխանիզմներով։ Մեկ ամբողջական քրոմոսոմի կորուստը կամ ավելացումը կարող է լինել միտոզի խանգարման հետևանքով։ Ավելի հաճախակի են գենոմային ԴՆԹ-ի նուկլեոտիդային հաջորդականության փոփոխությամբ ընացող մուտացիաները։
Մեծամասշտաբ մուտացիաները ներառում են քրոմոսոմի հատվածի կորուստը կամ կրկնապատկումը։ Գենի ամպլիֆիկացիա է կոչվում քրոմոսոմի որոշակի հատվածի ու դրա հարևան մասերի մի քանի պատճենների առաջացումը (հաճախ 20-ից ավելի)։ Դրանք կարող են նաև պարունակել օնկոգեներ։ Տրանսլոկացիան 2 քրոմոսոմների որոշակի հատվածի «սոսնձումն» է միմյանց։ Սովորաբար դա տեղի է ունենում որևէ տիպիկ տեղում։ Սրա հայտնի օրինակ է Ֆիլադելֆիայի քրոմոսոմը (9-րդ և 22-րդ քրոմոսոմների տրանսլոկացիա, որը հանգեցնում է քրոնիկ միելոգենային սպիտակարյունության, որի արդյունքնում արտադրվում է BCR-abl կոչվող կապակցող պրոտեին և օնկոգեն թիրոզին-կինազ)։
Փոքրամասշտաբ մուտացիաները կետային մուտացիաներ են, դելեցիաները և ինսերցիաները, որոնք կարող են լինել քրոմոսոմի պրոմոտեր կոչվող հատվածում և ազդել դրա բազմացման վրա, կամ կարող են լինել գենի կոդավորող հատվածներում և ազդել դրա կոդավորած սպիտակուցի ֆունկցիայի և կայունության վրա։ Եզակի գենի վնասում կարող է լինել նաև բջջի ԴՆԹ-ի մեջ վիրուսային ԴՆԹ-ի կամ ռետրովիրուսի գենի ներդրման հետևանքով, որը հանգեցնում է տվյալ բջջում իր նորմալ սպիտակուցի փոխարեն վիրուսային սպիտակուցի արտադրությանը, վիրուսների բազմացմանը ախտահարված բջջում և դրա «մահվանը»։
ԴՆԹ-ում կոդավորված ինֆորմացիայից սպիտակուցի սինթեզի գործընթացում կա սխալների առաջացման հավանականություն։ Սխալների կանխարգելման և շտկման մեխանիզմները պաշտպանում են նորմալ բջջին քաղցկեղային դառնալուց։ Եթե տեղի է ունենում նշանակալի սխալ, բջիջը կարող է «ինքնասպան լինել»՝ գործարկելով բջջի ծրագրավորված մահվան մեխանիզմը։ Եթե սխալների հսկողության մեխանիզմը չբավականացնի, մուտացված բջիջները կշարունակել կենսագործել և մուտացիան փոխանցել դուստր բջիջներին։
Միջավայրի մի շարք գործոնների ազդեցության հետևանքով մուտացված բջիջների «ապրելու» հավանականությունը մեծանում է։ Այդ գործոններից են ուռուցքածինները, կրկնվող ֆիզիկական վնասվածքները, շոգը, իոնացնող ճառագայթումը, հիպօքսիան[75]։
Քաղցկեղածին սխալները ինքնուրույն բազմապատկվում են և կուտակվում օրինակ․
- սխալները շտկող մեխանիզմների մուտացիան կարող է հանգեցնել դուստր բջիջների մոտ սխալների ավելի արագ կուտակմանը
- Օնկոգենի հետագա մուտացիաները կարող են հանգեցնել բջիջների առավել արագ բազմացմանը
- Այնուհետև, մուտացիայի հետևանքով բջիջը կարող է ազատվել ուռուցքաճնշիչ գեներից, խաթարելով ապոպտոզի ազդանշանային ուղին և դառնալով «անմահ»
- Ազդանշանային մեխանիզմի մուտացիայի հետևանքսվ բջիջը կարող է սխալներ առաջացնող ազդանշաններ ուղարկել հարևան բջիջներին
Նորմալ բջջից քաղցկեղայինի առաջացումը շղթայական ռեակցիա է, որն առաջանում է որևէ կոնկրետ սխալի պատճառով, որից հետո առաջանում ու կուտակվում են նորանոր, ավելի ծանր սխալներ, որոնցից յուրաքանչյուրը թույլ է տալիս բջջին ավելի ու ավելի խուսափել հյուսվածքների աճը սահմանափակող մեխանիզմներից։ Քաղցկեղի առաջացումից հետո այս պրոցեսը, որն անվանում են կլոնալ էվոլյուցիա, ընթանում է ավելի ու ավելի ինվազիվ փուլի առաջացման ուղղությամբ[76]: Կլոնալ էվոլյուցիան հանգեցնում է ներուռուցքային հետերոգենության (ուռուցքի ներսում տարբեր բջիջներ ունեն տարբեր մուտացիաներ), որը հանգեցնում է էֆեկտիվ բուժման մեթոդների ստեղծման դժվարությանը։
Քաղցկեղի յուրահատուկ հատկանիշները բաժանվում են խմբերի․ խուսափում ապոպտոզից, աճի ազդանշանման ինքնաբավություն, աճը ճնշող ազդանշանների հանդեպ անընկալունակություն, խթանված անոթագոյացում, անսահմանափակ բազմացման ունակություն, մետաստազավորում, էներգիայի փոխանակության վերածրագրավորում և իմուն համակարգը խաթարելու ունակություն[27][28]։
Էպիգենետիկա
Քաղցկեղը դիտվում է որպես հիվանդությունների խումբ, որոնք զարգանում են ուռուցքաճնշիչ գեների, օնկոգեների և քրոմոսոմների մուտացիաների հետևանքով։ Էպիգենետիկ վնասումների դերը բացահայտվել է ավելի ուշ[77]։
էպիգենետիկ վնասումները ֆունկցիոնալ ակտիվ մուտացիաներ են, որոնք փոխում են բջջի հատկությունները, առաց սպիտակուց կոդավորող գեների փոփոխության։ Դրա օրինակ են ԴՆԹ-ի մեթիլացման փոփոխությունները (հիպերմեթիլացում, հիպոմեթիլացում), հիստոնների մոդիֆիկացիան[78] և քրոմոսոմի կառուցվածքի փոփոխությունները (HMGA1 կամ HMGA2 սպիտակուցների անհամապատասխան էքսպրեսիայի պատճառով)[79]։ Սրանք բոլորն էլ ազդում են գենից սպիտակուցի սինթեզի վրա, սակայն բուն գենի կառուցվածքը չեն շոշափում։ Այս փոփոխությունները կարող են ազդել բջջի բաժանման վրա նաև տվյալ բջջի սերունդներում։ Այս մուտացիաները հայտնի են որպես էպիմուտացիաներ։
Էպիգենետիկ մուտացիաները հաճախ են առաջանում քաղցկեղագոյացման պրոցեսում։ Մի հետազոտություն բացահայտել է սպիտակուցներ, որոնց մեթիլացման խանգարումները կապված են հաստ աղու քաղցկեղի հետ։ Այդ խանգարումները ներառում են 147 հիպերմեթիլացում և 27 հիպոմեթիլացում։ Իպերմեթիլացված գեների 10-ը հայտնաբերվել են հաստ աղու քաղցկեղի 100% դեպքերում, իսկ մյուս հիպերմեթիլացվածները հայտնաբերվում են ավելի քան 50% դեպքերում[80]։
Մինչ էպիգենետիկ վնասումները հայտնաբերվում են քաղցկեղի ժամանակ, էպիգենետիկ վնասումները ԴՆԹ-ռեպարատիվ համակարգի գեներում, որոնք հանգեցնում են ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների սինթեզի նվազմանը հատկապես կարևորվում են։ Կարծում են որ այդպիսի վնասումները տեղի են ունենում քաղցկեղագոյացման վաղ փուլերում և դառնում են քաղցկեղային բջջին բնորոշ գենային անկայունության պատճառը[81][82][83][84]։
ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների նվազած սինթեզը խաթարում է ԴՆԹ-ի վերականգնման գործընթացը։ Երբ ԴՆԹ-ի վերանորոգումը չի բավարարում, ԴՆԹ-ի վնասվածքները կուտակվում են գերազանցելով նորման և դառնում մուտացիաների և էպիմուտացիաների հաճախացման[85][86][87]։ Քրոմոսոմալ փոփոխություններն ու անեուպլոիդիան ևս մեծացնում են վնասված գենետիկայով անկայուն բջիջներում[88]։
ԴՆԹ-ի վնասվածքների մեծ թիվը հանգեցնում է մուտացիաների և էպիմուտացիաների ավելացման։ ԴՆԹ-ի կրկնակի շղթաների կամ ԴՆԹ-ի վնասվածքների վերականգնման ժամանակ ոչ լրիվ վերանորոգված մասերը կարող են հանգեցնել էպիգենետիկ եղանակով գենի լռեցման[89][90]։
Ժառանգական մուտացիայի պատճառով ԴՆԹ-ն վերականգնող սպիտակուցների ցածր մակարդակը կարող է նպաստել քաղցկեղի զարգացման։ Այն մարդիկ, ովքեր ունեն ԴՆԹ-ն վերականգնող 34 սպիտակուցներից մեկի դեֆեկտ, ունեն քաղցկեղագոյացման մեծացած ռիսկ։ Որոշ դեֆեկտներ անգամ պայմանավորում են կյանքի ընթացքում քաղցկեղագոյացման 100% հավանականություն (օրինակ՝ p53-ի մուտացիաները)[91][92]:
Քաղցկեղի առանձին դեպքերում ԴՆԹ-ի վերականգնման անբավարարությունը պայմանավորված է ոչ թե ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցի գենի վնասմամբ, այլ էպիգենետիկ վնասումով, որը հանգեցնում է այդ սպիտակուցի սինթեզի նվազման կամ դադարեցման։ Ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղագոյացման դեպքերի հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ այդ մետաղներն առաջացնում են ԴՆԹ-ն վերանորոգող սպիտակուցների սինթեզի նվազում, երբեմն էպիգենետիկ մեխանիզմներով։ ԴՆԹ-ի վերանորոգման արգելակումը ծանր մետաղներով հարուցված քաղցկեղի գլխավոր մեխանիզմն է։ Մի շարք էպիգենետիկ մուտացիաների թիրախ են ԴՆԹ-ի այն հատվածները, որոնք կոդավորում են միկրո-ՌՆԹ։ Միկրո-ՌՆԹ-երը սպիտակուց չեն կոդավորում, բայց կարող են կապվել սպիտակուց կոդավորող գեների հետ և ընկճել դրանց ակտիվությունը։
Քաղցկեղը զարգանում է մուտացիաների շնորհիվ, որոնք հնարավորություն են տալիս ձեռք բերել քաղցկեղային բջջի համար կենսական կարևոր այն հատկանիշները, որոնք թույլ կտան անվերջ բազմանալ և ձեռք բերել իրենց բնորոշ բոլոր առանձնահատկությունները։ Գեների մուտացիաները այնքան հաճախ տեղի չեն ունենում, որքան էպիգենետիկ վնասումները։ Կրծքագեղձի կամ հաստ աղու քաղցկեղի դեպքում կարող է առկա լինել 60-70 մուտացիա, որոնցից 3-4-ը գեների մուտացիաներ են, իսկ մնացածը՝ քպիգենետիկ մուտացիաներ[93]։
Մետաստազներ
Մետաստազավորումը քաղցկեղի սփռումն է օրգանիզմի այլ մասեր: Հիմնական ուռուցքը, որն առկա էր սկզբում կոչվում է առաջնային, իսկ դրա տարածումից առաջացածները՝ մետաստատիկ ուռուցքներ: Ըստ էության բոլոր քաղցկեղները կարող են մետաստազավորվել[94]: Մահացության ավելի բարձր ցուցանիշներ ունեն մետաստազավորված քաղցկեղները[95]:
Մետաստազավորումն առավել բնութագրական է քաղցկեղի ուշ փուլերին և կարող է տեղի ունենալ արյան և/կամ ավշի միջոցով: Մետաստազավորման փուլերն են.
- տեղային տարածում
- անցում արյունատար կամ ավշային անոթ
- շրջանառում մարմնով
- անցում անոթից դեպի նոր հյուսվածք
- բազմացում և անոթագոյացում
Քաղցկեղի տարբեր տեսակներ հակված են մետաստազավորվելու այս կամ այն օրգանում, բայց առավել հաճախ ախտահարվում են թոքերը, լյարդը, գլխուղեղը և ոսկրերը[94]:
Ախտորոշում
Քաղցկեղի դեպքերի մեծամասնությունը հայտանաբերվում են կա՛մ ախտանիշների ի հայտ գալուց հետո, կա՛մ սկրինինգային հետազոտությունների ժամանակ: Դրանց հաջորդում է տարբերակիչ ախտորոշումը, որն անպայման պետք է ներառի քաղցկեղի հյուսվածքի հետազոտությունը հյուսվածաբանի կողմից: Այն մարդիկ, ում մոտ կասկածում են քաղցկեղի առկայություն, ենթարկվում են բազմաթիվ բժշկական հետազոտությունների: Դրանք ներառում են արյան հետազոտություններ, ռենտգեն հետազոտություն, կոնտրաստային համակարգչային շերտագրություն (ՀՇ, CT), էնդոսկոպիա և այլն:
Բիոպսիոն հյուսվածքի հետազոտությունը հնարավորություն է տալիս որոշել բազմացող բջջի տեսակը, տարբերակման աստիճանը, գենետիկ փոփոխությունները և այլ կրիտերիաներ, որոնք միասին հնարավորություն են տալիս ճիշտ կանխատեսում անել և որոշել բուժման լավագույն եղանակը:
Ցիտոգենետիկան և իմունոհիստոքիմիան ևս հյուսվածքի հետազոտության եղանակներ են: Այս թեստերը տալիս են տեղեկություն բջջի մոլեկուլյար փոփոխությունների մասին (մուտացիաներ, գեների միաձուլում, քրոմոսմների թվաքանակի փոփոխություններ) և նույնպես օգտագործվում են կանխատեսման և բուժման մեթոդի ընտրության համար:
Դասակարգում
Քաղցկեղները դասակարգվում են ըստ այն բջիջների տեսակի, որոնք կազմավորում են ուռուցքը: Քաղցկեղի տեսակներն են.
- Կարցինոմա. Քաղցկեղ, որն առաջացել է էպիթելիալ բջիջներից: Այս խումբը ներառում է քաղցկեղի այնպիսի տարածված տեսակներ, ինչպիսիք են կրծքագեղձի, շագանակագեղձի, թոքերի, հաստ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղները և այլն:
- Սարկոմա. Շարակցական հյուսվածքի (ոսկոր, աճառ, ճարպ...) քաղցկեղն է: Սրա յուրաքանչյուր տեսակ առաջանում է ոսկրածուծից դուրս գտնվող մեզենքիմալ բջիջներից:
- Լիմֆոմա և լեյկեմիա. Այս 2 տեսակներն առաջանում են արյունագոյացնող բջիջներից, որոնք տեղակայված են ոսկրածուծում և հասունանում են ավշային հանգույցներում ու արյան մեջ:
- Սաղմնային բջիջների ուռուցք. Զարգանում է պլյուրիպոտենտ բջիջներից, ամենից հաճախ տեղակայվում է ամորձիներում և ձվարաններում (սեմինոմա, դիսհերմինոմա):
- Բլաստոմա. Առաջանում է սաղմի չտարբերակված բջիջներից:
Քաղցկեղները սովորաբար անվանվում են -կարցինոմա, -սարկոմա կամ -բլաստոմա վերջավորություններով, սկզբում ավելացնելով այն օրգանի լատիներեն կամ հունարեն անվանումը, որտեղ տեղակայված է քաղցկեղը: Օրինակ՝ լյարդի պարենքիմայի չարորակ ուռուցքը, որն առաջացել է չարորակ էպիթելային բջիջներից, կոչվում է հեպատոկարցինոմա, իսկ լյարդի ծլական բջիջներից առաջացող քաղցկեղը՝ հեպատոբլաստոմա: Ճարպային հյուսվածքից առաջացած քաղցկեղը կոչվում է լիպոսարկոմա:
Բարորակ ուռուցքները (չեն համարվում քաղցկեղ) իրենց անունը ստանում են տեղակայման օրգանի անվանն ավելացնելով -ոմա վերջավորությունը: Օրինակ՝ ճարպային հյուսվածքի բարորակ ուռուցքը կոչվում է լիպոմա: Քաղցկեղի որոշ տեսակներ ունեն -նոմա վերջավորությունը (մելանոմա, սեմինոմա):
-
Ուղիղ աղու ինվազիվ քաղցկեղ(կենտրոնի կարմիր հատվածը)ուղիղ աղու հեռացված հատվածի վրա -
Եղջրացող-բջջային կարցինոմա (սպիտակ հատվածը) տեղակայված թոքում՝ բրոնխներին ավելի մոտ հատվածում -
Մեծ ինվազիվ ծորանային կարցինոմա՝ հեռացված կրծքագեղձում
Կանխարգելում
Քաղցկեղի կանխարգելումը ակտիվ միջոցառումների խումբ է, ուղղված քաղցկեղագոյացման ռիսկի նվազեցմանը[96]: Քաղցկեղի դեպքերի 70-90%-ը միջավայրի վնասակար գործոնների ազդեցության հետևանք են: Այդ գործոններից շատերը մարդու կողմից կառավարելի են ցանկության դեպքում: Հետևաբար քաղցկեղը պոտենցիալ կանխարգելելի է[97][98]:
Քաղցկեղից մահացության 30%-ը հնարավոր է կանխարգելել բացառելով հետևյալ ռիսկի գործոնները. ծխախոտ, ավելորդ քաշ/ճարպակալում, սխալ սննդակարգ, ֆիզիկական ակտիվության բացակայություն, ալկոհոլ, սեռական ճանապարհով փոխանցվող վարակներ և միջավայրի աղտոտվածություն[99]: Միջավայրի բոլոր վնասակար գործոնները չէ, որ կառավարելի են: Օրինակ՝ երկրագնդի ընդերքից եկող ճառագայթումը կամ ժառանգական գենային խանգարումների հետևանքով առաջացող քաղցկեղները: Սրանք անձի կենսակերպով պայմանավորված չեն:
Սննդակարգ
Գոյություն ունեն բազմաթիվ խորհուրդներ քաղցկեղը կանխարգելող սննդակարգի վերաբերյալ, սակայն դրանցից ոչ մեկի արդյունավետությունը վերջնական ապացուցված չէ[10][100]: Առաջնային քաղցկեղածին սննդային գործոնները ճարպակալում առաջացնող մթերքներն են և ալկոհոլը: Մրգերով ու բանջարեղենով աղքատ և կարմիր մսով հարուստ սննդակարգը ևս համարվում է պոտենցիալ քաղցկեղածին, սակայն հետազոտողներն այս հարցում վերջնական համաձայնության չեն եկել[101][102]: 2014թվականին կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մրգերի ու բանջարեղենի օգտագործման և քաղցկեղագոյացման միջև ուղիղ կապ չկա[103]: Սուրճն ասոցացվում է լյարդի քաղցկեղի ռիսկի մեծացման հետ[104]: Ապացուցվել է կապը կարմիր և գործարանային մշակում անցած մսի օգտագործման և կրծքագեղձի քաղցկեղի, հաստ աղու քաղցկեղի ու ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղի միջև, որը կարող է հետևանք լինել ջերմային մշակում անցած մսի մեջ քաղցկեղածին նյութերի առկայության[105][106]: 2015թվականին քաղցկեղի հետազոտման միջազգային գործակալությունը (IRAC) հաղորդեց, որ գործարանային մշակում անցած միսը (բեկոն, նրբերշիկ և այլն) և կարմիր միսը մեծացնում են մի քանի տեսակի քաղցկեղների առաջացման ռիսկը[107][108]:
Քաղցկեղագոյացման ռիսկը նվազեցնելու համար խորհուրդ է տրվում բանջարեղենի, մրգերի, ամբողջական հացահատիկի և ձկնամթերքի վրա հիմնված սննդակարգ և խուսափում գործարանային մշակում անցած և կարմիր մսից, կենդանական ճարպերից, մարինացված սննդից և ռաֆինացված ածխաջրերից [10][100]:
Դեղորայք
Որոշ դեպքերում դեղորայքը կարող է նպաստել քաղցկեղի կանխարգելմանը[109]:Ընդհանուր պոպուլյացիայում ոչ ստերոիդային հակաբորբոքային միջոցների (ՈՍՀԲԴ) օգտագործումը նվազեցնում է հաստ աղու քաղցկեղի հավանականությունը, սակայն աղեստամոքսային և սիրտանոթային կողմնակի էֆեկտների պատճառով դրանք չեն կարող օգտագործվել քաղցկեղի կանխարգելման համար, քանի որ վնասն օգուտից մեծ կլինի[110]: Ասպիրինը նվազեցնում է քաղցկեղից մահացության ռիսկը 7%-ով[111]: ՑՕԳ-2-ի պաշարիչները նվազեցնում են պոլիպառաջացման ռիսկը ընտանեկան ադենոմատոզ պոլիպոզ ունեցողների մոտ, սակայն դրանք ունեն նույն կողմնակի էֆեկտները ինչ ՈՍՀԲԴ-ները[112]: Տամոքսիֆենի կամ ռալոքսիֆենի ամենօրյա կիրառումը նվազեցնում է կրծքագեղձի քաղցկեղի հավանականությունը[113]: 5-ալֆա-ռեդուկտազի ինհիբիտորի կիրառման դրական և բացասական կողմերի փոխհարաբերությունը դեռ պարզ չէ[114]:
Վիտամինների օգտագործումը կարծես թե էֆեկտիվ չէ քաղցկեղի կանխարգելման համար[115]: Դրան հակառակ, վիտամին D-ի ցածր մակարդակն արյան մեջ մեծացնում է քաղցկեղի հավանականությունը[116][117][118], սակայն ապացուցված չէ վիտամին D-ի ընդունման միջոցով քաղցկեղագոյացման ռիսկի իջեցումը[119][120][121]:
Բետա-կարոտինների հավելյալ ընդունումը մեծացնում է թոքի քաղցկեղի հավանականությունը ռիսկի խումբ հանդիսացող մարդկանց մոտ[122]: Ֆոլաթթվի ընդունումը չի նվազեցնում քաղցկեղի ռիսկը, բայց մեծացնում է հաստ աղում պոլիպների առաջացման հավանականությունը[123]: Դեռ պարզ չէ սելենի օգտագործումը էֆեկտիվ է, թե ոչ[124]:
Պատվաստում
Պատվաստման միջոցով հնարավոր է կանխել քաղցկեղածին վիրուսներով վարակումը[125]: Մարդու պապիլոմավիրուսի պատվաստանյութը (Գարդասիլ կամ Ցերվարիքս) կանխարգելում է արգանդի վզիկի քաղցկեղի առաջացումը[125]: Հեպատիտ-Բ-ի դեմ պատվաստումը նվազեցնում է հեպատիտ-Բ-ով պայմանավորված լյարդի քաղցկեղի առաջացման ռիսկը[125]: Եթե առկա են համապատասխան ռեսուրսներ, ապա հեպատիտ-Բ-ի և մարդու պապիլոմավիրուսի դեմ պատվաստումները խորհուրդ է տրվում իրականացնել քաղցկեղագոյացումը կանխելու համար[126]:
Սկրինինգ
Սկրինինգի նպատակը քաղցկեղի հայտնաբերումն է դրա առաջացումից հետո, սակայն նախքան դրա նկատելի ախտանշանների առաջացումը[127]: Այն կարող է ներառել ֆիզիկալ զննում, արյան կամ մեզի հետազոտություն կամ բժշկական պատկերավորման միջոցներ[127]:
Սկրինինգը հասանելի չէ քաղցկեղի շատ տեսակների համար և ցուցված չէ բոլորին: Այն լինում է 2 տեսակի. ունիվերսալ կամ մասսայական սկրինինգ, որը նախատեսված է բոլորի համար[128], կամ ընտրողական, որը վերաբերվում է նարձր ռիսկի խմբում ընդգրկված անձանց, ինչպիսիք են ժառանգական նախատրամադրվածություն ունեցողները[128]: Հաշվարկելու համար արդյոք սկրինինգի ռիսկերն ու ծախսերը գերակշռում են օգուտին, թե ոչ, հաշվի են առնվում բազմաթիվ գործոններ[127]: Այդ գործոններն են.
- Սկրինինգ թեստի հնարավոր վնասը: Օրինակ՝ ռենտգեն հետազոտությունը իոնացնող ճառագայթման է ենթարկում հետազոտվողին
- Քաղցկեղը ճիշտ տարբերակելու թեստի ունակությունը
- Քաղցկեղի առաջացման հավանականությունը. սկրինինգը պիտանի չէ քաղցկեղի հազվագյուտ տեսակների հայտնաբերման համար
- Սկրինինգին հաջորդող իրադարձությունների հնարավոր վնասը
- Պոտենցիալ հայտնաբերվելիք հիվանդության բուժման հասանելիությունը
- Արդյոք վաղ հայտնաբերումը նպաստում է բուժման առավել արդյունավետությանը
- Արդյոք քաղցկեղի տվյալ տեսակը ենթակա է բուժման
- Արդյոք թեստը ընդունելի է մարդկանց համար։ Օրինակ՝ սկրինինգ թեստի ցավոտ լինելու հետևանքով մարդիկ կարող են հրաժարվել մասնակցությունից[128]
- Արժեքը
Ցուցումներ
ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների օպերատիվ խումբ
ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների օպերատիվ խումբը (USPSTF) ստեղծել է ցուցումներ տարբեր տեսակի քաղցկեղների համար.
- Խիստ ցուցված է արգանդի վզիկի քաղցկեղի սկրինինգ սեքսուալ ակտիվ կանանց համար, առնվազն մինչև 65 տարեկանը[129]:
- Ամերիկացիներին խորհուրդ է տրվում իրականացնել հաստ աղու քաղցկեղի սկրինինգ կղանքի թաքնված արյան հետազոտությամբ, սիգմոիդոսկոպիայով կամ կոլոնոսկոպիայով սկսած 50 տարեկանից մինչև 75 տարեկանը[130]։
- Բավարար ապացույցներ չկան մաշկի[131], բերանի խոռոչի[132], թոքի[133] կամ 75 տարեկանից երիտասարդ տղամարդկանց շագանակագեղձի քաղցկեղի[134] սկրինինգ իրականացնելու կամ ընհակառակը՝ չիրականացնելու համար:
- Պարտադիր սկրինինգ ցուցված չէ միզապարկի[135], ամորձիների[136], ձվարանների[137], ենթաստամոքսային գեղձի[138][139]։
- Խորհուրդ է տրվում մամոգրաֆիա յուրաքանչյուր 2 տարին մեկ 50-74 տարեկանում[140]։ Սակայն մամոգրաֆիայի սկրինինգային հետազոտության հետևանքով հնարավոր են հիպերդիագնոստիկայի դեպքեր[141]:
Ճապոնիա
Ճապոնիայում իրականացնում են ստամոքսի քաղցկեղի սկրինինգ ֆոտոֆլյուորոգրաֆիայի միջոցով, քանի որ քաղցկեղի այդ տեսակն այնտեղ շատ տարածված է[22]:
Գենետիկ հետազոտություն
Գենետիկ հետազոտությունները խորհուրդ են տրվում բարձր ռիսկի խմբում գտնվող անձանց[126][142]: Այս մուտացիաների կրողները հետագայում կարող են անցնել ուժեղացված վերահսկողության, կամ կատարել կանխարգելիչ վիրահատություն՝ նվազեցնելով քաղցկեղագոյացման ռիսկը[142]:
| Գեն | Քաղցկեղի տեսակ |
|---|---|
| BRCA1 BRCA2 | կրծքագեղձի, ձվարանների, ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղ |
| HNPCC, MLH1, MSH2, MSH6, PMS1, PMS2 | հաստ աղու, միզապարկի, արգանդի, բերանի խոռոչի, միզուղիների քաղցկեղ |
Բուժում
Գոյություն ունեն քաղցկեղի բուժման բազմաթիվ տարբերակներ: Դրանցից առաջնայիններն են վիրահատությունը, քիմիաթերապիան, ճառագայթային թերապիան, հորմոնալ թերապիան, թիրախային թերապիան և ամոքիչ խնամքը: Բուժման տեսակի ընտրությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից, ինչպես նաև պացիենտի ընդհանուր վիճակից և նախընտրությունից:
Քիմիաթերապիա
Քիմիոթերապիան քաղցկեղի բուժման տեսակ է՝ ցիտոտոքսիկ դեղամիջոցներով: Այն ներառում է դեղանյութերի տարբեր տեսակներ, որոնցից են ալկիլացնող ագենտներն ու հակամետաբոլիտները[143]: Դասական քիմիոթերապևտիկ միջոցները սպանում են արագ բազմացող բջիջները, ինչը հատկանշական է քաղցկեղային բջիջներին:
Թիրախային թերապիան քիմիաթերապիայի տեսակ է, որի թիրախն են այն մոլեկուլները, որոնցով քաղցկեղային բջիջները տարբերվում են նորմալ բջիջներից:
Թիրախային թերապիայի առաջին դեղերը պաշարում էին էստրոգենային ընկալիչները՝ կանխարգելելով կրծքագեղձի քաղցկեղի աճը: Այլ օրինակ en BCR-ABL-ի պաշարիչները, որոնք օգտագործվում են քրոնիկ միելոիդային լեյկեմիայի բուժման համար (CML)[14]: Ներկայումս թիրախային թերապիա գոյություն ունի քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներից շատերի համար: Օրինակ՝ միզապարկի, կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, երիկամի, լյարդի, թոքերի, ենթաստամոքսային գեղձի, շագանակագեղձի, մաշկի, վահանագեղձի քաղցկեղի, լեյկեմիայի և լիմֆոմայի համար[144]:
Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը կախված է քաղցկեղի տեսակից և ստադիայից: Վիրահատական բուժման հետ համատեղ, քիմիոթերապիան արդյունավետ է կրծքագեղձի, հաստ աղու և ուղիղ աղու, ենթաստամոքսային գեղձի, ամորձու, ձվարանի, թոքի քաղցկեղի և օստեոգեն սարկոմայի համար[145]: Քիմիոթերապիան քաղցկեղի մի շարք տեսակների համար (օրինակ՝ լեյկեմիաներ) վերջնական բուժման եղանակ է[146][147]: Հիմնականում ոչ էֆեկտիվ է գլխուղեղի ուռուցքների համար[148] և անօգուտ է մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղների համար [149]: Քիմիոթերապիայի արդյունավետությունը երբեմն սահմանփակվում է մարմնի այլ հյուսվածքների վրա թունավոր ազդեցությամբ: Եթե անգամ քիմիոթերապևտիկ պրեպարատը չի կարող հասցնել վերջնական բուժման, այն կարող է օգտակար լինել ցավային ախտանիշները թեթևացնելու կամ վիրահատության չենթակա ուռուցքի չափերը փոքրացնելու համար այն հույսով, որ դրանից հետո վիրահատությունը հնարավոր կդառնա:
Ճառագայթային թերապիա
Ճառագայթային թերապիան օգտագործում է իոնիզացնող ճառագաթները քաղցկեղի բուժման կամ ախտանիշների նվազեցման համար: Հիմքում ընկած է քաղցկեղածին բջիջների ԴՆԹ-ն վնասելու միջոցով դրանց սպանելը: Քանի որ ճառագայթները մինչև ուռուցքին հասնելը պետք է անցնեն մաշկով և այլ օրգաններով, դրանք ուղղվում են տարբեր անկյունների տակ այնպես, որ դրանց հատման կետը համընկնի ուռուցքի հետ՝ այդպիսով ապահովելով մաքսիմալ մեծ դոզա ուռուցքի համար, սակայն պաշտպանելով մաշկն ու օրգանները ճառագայթային վնասումից: Քիմիոթերապիայի հետ համակցելիս քաղցկեղային հյուսվածքը փոխում է զգայունությունը ճառագայթային թերապիայի հանդեպ[150]:
Ճառագայթային թերապիան օգտագործվում է քաղցկեղի դեպքերի գրեթե կեսի համար: Այն կիրառում է ցածր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ մաշկային քաղցկեղի բուժման համար և բարձր ինտենսիվության ռենտգեն ճառագայթ՝ այլ օրգանների քաղցկեղների բուժման համար[151]: Ճառագայթումը հիմանակնում կիրառվում է վիրահատական բուժման և/կամ քիմիոթերապիայի հետ համատեղ: Քաղցկեղի որոշ տեսակների համար (գլխի և պարանոցի վաղ ստադիայի քաղցկեղ) այն կարող է օգտագործվել միայնակ[152]: Ոսկրային ցավոտ մետաստազների դեպքում ճառագայթային թերապիան օգնում է պացիենտների 70%-ին[152]:
Վիրահատական բուժում
Վիրահատությունը բուժման առաջնային եղանակ է մեկուսացված, «ամուր» ուռուցքների համար, սակայն կարող է նաև կիրառվել որպես ամոքիչ և հիվանդի կյանքը երկարաձգող բուժում: Այն խիստ կարևոր նշանակություն ունի ուռուցքի տարբերակիչ ախտորոշման և ստադիայի որոշման համար, քանի որ դրանք արվում են բիոպսիայի միջոցով: Մեկուսացված քաղցկեղի դեպքում վիրահատության միջոցով հնարավոր է հեռացնել ամբողջ ուռուցքային զանգվածն ու եթե անհրաժեշտ է նաև շրջակա ավշային հանգույցները: Քաղցկեղի որոշ տեսակներ «արմատախիլ» անելու համար սա պարտադիր է[145]:
Ամոքիչ խնամք
Ամոքիչ բուժման նպատակը հիվանդի ինքնազգացողությունը լավացնելն է: Այն կարող է համատեղվել քաղցկեղի արմատական բուժման պրոցեսի հետ: Ամոքիչ խնամքը ներառում է հիվանդի ֆիզիկական, էմոցիոնալ, հոգեկան և սոցիալական դիսթրեսի դեմ պայքարը: Ի տարբերություն քաղցկեղի բուժման, որի նպատակն է «արմատախիլ անել» քաղցկեղը, պալիատիվ բուժման նպատակը հիվանդի կյանքի որակր բարձրացումն է:
Սովորաբար ցանկացած ստադիայի քաղցկեղով տառապող մարդիկ բուժման ամբողջ ընթացքում ստանում են որոշակի պալիատիվ խնամք: Որոշ դեպքերում բժիշկները խորհուրդ են տալիս ենթարկվել միայն պալիատիվ բուժման[153]: Ամոքիչ բուժման ենթական են[154]․
- Սեփական անձի խնամքի հնարավորությունների սահմանափակում ունեցող հիվանդները[153]
- Բուժման արդյուքում դեպի բարելավում չգնացող հիվանդները[153]
- Չեն հանդիսանում որևէ կլինիկական փորձարկման ենթարկվող[153]
- Չկան հավաստի տվյալներ բուժման արդյունավետության մասին[153]
Պալիատիվ խնամքը կարող է կազմակերպվել հոսպիսներում, ինչը ցուցված է արդեն կյանքի ավարտին մոտ գտնվող հիվանդների համար: Պալիատիվ և հոսպիսային խնամքները նախատեսված են հիվանդի կարիքները հոգալու և հարմարավետությունն ապահովելու համար: Ի տարբերություն հոսպիսային խնամքի, պալիատիվ խնամքը չի ենթադրում բուժման դադարեցում:
Մի շարք ուղեցույցներ խորհուրդ են տալիս սկսել հիվանդի պալիատիվ խնամքը, որբ հիվանդի մոտ առաջանում են սթրեսային ախտանիշներ և հիվանդության հաղթահարման դժվարություններ: Մետաստազներ ունեցող մարդկանց պալիատիվ խնամքն սկսվում է անմիջապես: Ամոքիչ խնամքը ցուցված է այն պացիենտներին, որոնց մնացել է 12 ամսից քիչ կյանք անգամ ագրեսիվ թերապիայից հետո[155][156][157]:
Իմունաթերապիա
Բուժման մի շարք ծրագրեր օգտագործում են իմունաթերապիան՝ խթանելով կամ օգնելով իմունային համակարգին պայքարել քաղցկեցի դեմ: Այս մեթոդն օգտագործվում է 1997 թվականից: Իմունաթերապիայի միջոցներն են հակամարմինները, «ստուգման կետերի» թերապիան և ընկալունակ բջիջների փոխադրումը[158]:
Լազերային թերապիա
Լազերային թերապիան օգտագործում է բարձր ինտենսիվության լուսային ճառագայթները՝ քայքայելու համար ուռուցքները և նախաքաղցկեղային գոյացությունները: Լազերային ճառագայթները հիմնականում օգտագործվում են մարմնի մակերեսին գտնվող քաղցկեղի բուժման համար: Այն կարող է օգտագործվել մաշկի բազալ բջջային քաղցկեղի և արգանդի վզիկի, առնանդամի, հեշտոցի վաղ ստադիայում գտնվող քաղցկեղների, ինչպես նաև թոքերի խոշոր-բջջային քաղցկեղի բուժման համար: Այն սովորաբար զուգակցվում է բուժման մյուս մեթոդների հետ: Լազեր-ասոցացված ինտերստիցիալ թերմոթերապիան (LITT), կամ ինտերստիցիալ լազերային ֆոտոկոագուլյացիան օգտագործվում է քաղցկեղի որոշ տեսակներ բարձր ջերմության ազդեցությամբ բուժելու համար: Լազերն ավելի ճշգրիտ է և ավելի քիչ վնաս, ցավ, արյունահոսություն և սպիեր է առաջացնում, քան վիրահատությունը:Թերություններից է այն, որ բժիշկները պետք է հատուկ մասնագիտացում անցնեն և լազերային բուժումն ավելի թանկ արժե, քան վիրաբուժական միջամտությունը[159]:
Այլընտրանքային բժշկություն
Քաղցկեղի բուժման ալտերնատիվ եղանակները ընդգրկում են բուժման մեթոդների մեծ խումբ, որոնք չեն մտնում ապացուցողական բժշկության մեջ[160]։ Ավանդական բժշկությունը օգտվում է ապացուցողական բժշկության մեթողներից և նյութերից, սակայն ալտերնատիվ բժշկությունը օգտվում է միայն սեփական մեթոդներից[161]: Ավանդական և ալտերնատիվ բժշկության մեթոդներն ու արդյունավետությունը ապացուցված չեն գիտական հետազոտություններով: Մի շարք այլընտրանքային մեթոդներ հետազոտվել են, և ապացուցվել է դրանց անարդյունավետությունը քաղցկեղի բուժման համար, սակայն դրանք շարունակում են գովազդվել և վաճառվել: Քաղցկեղի հետազոտող Էնդրյու Ջ. Վիքերսը ասել է.««Չապացուցված» պիտակը այլևս տեղին չէ, ժամանակն է հաստատել, որ շատ այլընտրանքային միջոցների արդյունավետությունը հերքված է»[162]:
Կանխատեսում
Ապրելիության մակարդակը փոփոխվում է կախված քաղցկեղի տեսակից, տեղակայումից և ստադիայից: Եթե քացկեղը մետաստազավորվել է, կանխատեսումը վատանում է: Ինվազիվ քաղցկեղի կապակցությամբ բուժում ստացող պացիենտների կեսը մահանում է այդ հիվանդությունից, կամ բուժման բարդություններից[22]:
Զարագացող երկրներում ապրելիությունն ավելի ցածր է[22], մասամբ այն պայմանավորված է նրանով, որ այդ երկրներում քաղցկեղի առավել տարածված տեսակներն ավելի վատ են ենթարկվում բուժման, քան զարգացած երկրներում տարածվածները[163]:
Նրանք, ովքեր վերապրել են քաղցկեղ, ունեն երկրորդ անգամ քաղցկեղի առաջացման կրկնակի մեծ ռիսկ, քան այն մարդիկ, ովքեր երբեք քաղցկեղ չեն ունեցել[164]: Դա պայմանավորված է առաջին քաղցկեղի ժամանակ բուժման կողմնակի էֆեկտներով և այլ գործոններով: Այդ մարդիկ պետք է անցնեն սկրինինգ հետազոտություններ[164]:
Ապրելիության կարճատև և երկարատև կանխատեսումները կախված են շատ գործոններից: Ամենակարևորները քաղցկեղի տեսակը, հիվանդի տարիքը և ուղեկցող հիվանդություններն են: Նրանք, ովքեր ունեն այլ առողջական խնդիրներ ևս, ունեն ավելի ցածր ապրելիություն: Մարդիկ, ովքեր ունեն կյանքի ավելի բարձր որակ, ավելի երկար են ապրում[165]: Կյանքի ցածր որակ ունեցող մարդիկ ավելի հակված են սթրեսների և այլ հիվանդությունների, որոնք բարդացնում են քաղցկեղի բուժման ընթացքը և նվազեցնում ապրելիությունը: Վատ կանխատեսում ունեցող պացիենտներից շատերը մտածում են, որ դատապարտված են մահվան և ենթարկվում են դեպրեսիայի վնասակար ազդեցությանը, որը ևս նվազեցնում է կյանքի տևողությունը:
Քաղցկեղով տառապող մարդիկ ունեն անոթներում թրոմբագոյացման ավելի բարձր ռիսկ: Հեպարինի օգտագործումը կանխում է թրոմբագոյացումը և լավացնում ապրելիության մակարդակը[166]:
Համաճարակաբանություն
135–367 368–443 444–521 522–588 589–736 737–968 969–1,567 1,568–2,085 2,086–2,567 2,568–3,320
2018 թվականին քաղցկեղի 18.1 միլիոն նոր դեպք է գրանցվել և 9.6 միլիոն մահ՝ քաղցկեղի հետևանքով[167]: Տղամարդկանց 20%-ը և կանանց 17%-ը կյանքի ընթացքում երբևէ կունենան քաղցկեղ: Տղամարդկանց 13%-ը և կանանց 9%-ը կմահանան դրա հետևանքով[167]:
2008 թվականին ախտորոշվել էր քաղցկեղի 12.7 միլիոն դեպք, 2010թ.-ին 7.98 միլիոն մարդ մահացել են դրանից[168]:
Քաղցկեղից մահացությունը կազմում է ընդհանուր մահացության 16%-ը: 2018 թվականի տվյալներով ամենատարածվածներն են թոքի քաղցկեղը (1.76 միլիոն մահ), հաստ աղու քաղցկեղը (860.000 մահ), ստամոքսի քաղցկեղը (780.000 մահ), լյարդի քաղցկեղը (780.000 մահ) և կրծքագեղձի քաղցկեղը (620.000 մահ)[1]:
1990թվականին գրանցվել է քաղցկեղից մահվան 5.8 միլիոն դեպք[168]: Մահվան դեպքեը շարունակական աճ են արձանագրում կյանքի երկարացման և զարգացող երկրներում ապրելակերպի փոփոխությունների հետ կապված[22]: Քաղցկեղագոյավման ամենանշանակալի գործոնը տարիքն է[169]: Չնայած քաղցկեղը ունակ է թիրախավորել ցանկացած տարիքի մարդու, չարորակ ուռուցք ունեցողների մեծ մասը 65-ն անց են[169]: Ըստ քաղցկեղի հետազոտող Ռոբերտ Ա. Վեյնբերգի. «Եթե մենք ապրենք բավականաչափ երկար, ապա վաղ թե ուշ բոլորս էլ քաղցկեղ կունենանք»[170]: Տարիքի և քաղցկեղի միջև առկա կապի բացատրություններից են իմունային համակարգի փոփոխությունները[171], տարիների ընթացքում ԴՆԹ-ում կուտակված վնասումները[172] և էնդոկրին համակարգի տարիքից կախված փոփոխությունները[173]: Քաղցկեղագոյացման գործում տարիքի դերը խիստ բարդ է և ներառում է ԴՆԹ-ի վնասումներն ու դրանք առաջացնող բորբոքային գործոնները, ինչպես նաև անոթային ու էնդոկրին վերակառուցումները[174]:
Որոշ դանդաղ աճող քաղցկեղներ տարածված են, սակայն հաճախ մահացու չեն: Եվրոպայում և Ասիայում դիահերձման ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդկանց 36%-ը մահանալու պահին ունեցել է վահանագեղձի չախտորոշված և ըստ երևույթին առողջությանը վնաս չհասցրած քացկեղ և որ 80 տարեկանում տղամարդկանց 80%-ն ունի շագանակագեղձի քաղցկեղ[175][176]: Քանի որ այդ քաղցկեղները չեն առաջացնում պացիենտի մահ, դրանց հայտնաբերումն ու ախտորոշումը ավելի ճիշտ է համարել հիպերդիագնոստիկա, քան օգտակար բժշկական միջամտություն:
Ամենատարածված մանկական քաղցկեղներն են լեյկեմիան (34%), գլխուղեղի ուռուցքները (23%) և լիմֆոմաները (12%)[177]: ԱՄՆ-ում քաղցկեղն ախտահարում է յուրաքանչյուր 285 երեխայից 1-ին[178]: Այնտեղ 1975-2002 թվականներին դիտվել է մանկական քաղցկեղի 0.6% աճ յուչաքանչյուր տարի[179], իսկ Եվրոպայում տարեկան աճը 1978-1997 թվականներին կազմել է 1.1%[177]: Մանկական քաղցկեղից մահացությունը կիսով չափ կրճատվել է Միացյալ Նահանգներում 1975-2002 թվականներին[178]:
Պատմություն
Քաղցկեղը գոյություն է ունեցել մարդկության ողջ պատմության ընթացքում[180]: Քաղցկեղի մասին առաջին գրավոր տեղեկությունը մեզ է հասել ՔԱ 1600 թվականից՝ եգիպտական Էդվին Սմիթ պապիրուսում: Այն նկարագրում է կրծքագեղձի քաղցկեղ[180]: Հիպոկրատը (ՔԱ 460-370թթ.) նկարագրել է քաղցկեղի մի քանի տեսակներ, տալով նրանց հունարեն καρκίνος (խեցգետին) անունը[180]: Այս անունը նա տվել նմանեցնելով ուռուցքի հատած մակերեսը խեցգետնի, քանի որ «երակները պատել են ուռուցքի շուրջ բոլորն այնպես, ինչպես խեցգետինն իր ոտքերով բռնում է զոհին»[181]: Գալենը գրել է, որ կրծքագեղձի քաղցկեղը ստացել է «խեցգետին» անվանումը, քանի որ ուռուցքը տվել է կողմնային ճյուղավորումներ այնպես, ինչպես խեցգետնի ոտքերն են դուրս գալիս մարնի կողմնային մակերեսներից[182]։ Ցելսիուսը (ՔԱ 25-50 ՔՀ թթ.) թարգմանել է հունարեն καρκίνος-ը լատիներեն՝ քաղցկեղ, որը նույնպես նշանակում է խեցգետին: Նա նաև որպես բուժման եղանակ խորհուրդ է տվել վիրահատությունը[180]: Գալենը (ՔՀ 2-րդ դար) ժխտում էր վիրահատության օգտակարությունն ու խորհուրդ տալիս կիրառել լուծողականներ[180]: Այս խորհուրդները լայնորեն կիրառվել են ավելի քան 1000 տարի[180]:
15-17 դդ. բժիշկներին թույլատրվեց կատարել դիահերձումներ, պարզելու համար մահվան պատճառը[183]: Գերմանացի պրոֆեսոր Վիլհելմ Ֆաբրին կարծում էր, որ կրծքագեղձի քաղցկեղն առաջանում է կաթնագեղձի ծորաննում մնացած կաթից: Հոլանդացի պրոֆեսոր Ֆրանկոիս դե լա Բոե Սիլվիուսը գտնում էր, որ բոլոր հիվանդությունները քիմիական փոփոխությունների արդյունք էն, և որ քաղցկեղն առաջանում է ավշի թթվայնացման պատճառով: Նրա ժամանակակիցներից Նիկոլաս Տուլպը կարծում էր, որ քաղցկեղը թույն է, որը դանդաղորեն տարածվում է մարմնով և եզրակացնում էր, որ այն վարակիչ է[184]:
Բժիշկ Ջոն Հիլլը 1761թվականին բացահայտել է, որ ծխախոտի ծուխը քթի քաղցկեղի առաջացման պատճառն է [183]: Սրան հաջորդեց 1775 թվականին բրիտանացի վիրաբույժ Փերսիվալ Փոթթի բացահայտումն առ այն, որ ամորձապարկի կարցինոման խիստ տարածված է ծխնելույզ մաքրողների մոտ[185]: Մանրադիտակի կիրառման միջոցով 18-րդ դարում հայտնաբերվեց, որ ուռուցքի բջիջները ավշային համակարգի միջոցով տարածվում են մարմնով մեկ և առաջացնում են մետաստազներ: Այս տեսակետը հիվանդության մասին առաջին անգամ ձևակերպվել է անգլիացի վիրաբույժ Քեմփբել Դե Մորգանի կողմից 1871-1874 թվականներին[186]:
Հասարակություն և մշակույթ
Չնայած շատ հիվանդություններ (օրինակ՝ սրտային անբավարարությունը) ունեն ավելի վատ կանխատեսում, քան քաղցկեղի դեպքերից շատերը, այն հանդիսանում է համատարած վախի և տաբուների պատճառ[187]: Նիգերիայում քաղցկեղ հիվանդության անվանումը թարգմանվում է որպես «անբուժելի հիվանդություն»[188]: Քաղցկեղի՝ բարդ և մահացու հիվանդություն լինելու մասին խորքային հավատը բեկվում է վիճակագրությունն ուսումնասիրելիս. քաղցկեղի ամենատարածված տեսակը՝ մաշկի ոչ-մելանոմային քաղցկեղը (կազմում է դեպքերի 1/3 մասը, սակայն մահվան դեպքերը չափազանց քիչ են[189][190]) դիտավորյալ դուրս են բերվել քաղցկեղի վիճակագրությունից, քանի որ դրանք հեշտությամբ բուժվում են, հաճախ կարճատև պրոցեդուրայի միջոցով[191]:
Արևմտյան երկրների մոտեցումը քաղցկեղ ունեցող պացիենտենրի իրավուքների վերաբերյալ հետևյալն է. պացիենտը պիտի հնարավորինս լավ տեղեկացվի իր հիվանդության մասին և մասնակցի որոշումների կայացմանը: Անհրաժեշտ է հարգել պացիենտի կամքը: Այլ երկրներում ընդունված է, որ որոշումները կայացնեն այլ մարդիկ: Օրինակ՝ աֆրիկյան երկրներում ընտանիքի կարծիքն ավելի է կարևորվում, քան անհատինը: Աֆրիկայի շատ երկրներում ախտորոշումը դրվում է այնքան ուշ, որ բուժման արդյունավետությունը լինում է խիստ ցածր, իսկ բուժումն ինքնին կարող է սնանկացնել ընտանիքին: Արդյունքում աֆրիկյան առողջապահական մարմինները ստիպված են թույլատրել ընտանիքի անդամներին որոշել, թե երբ և ինչպես բացահայտել հիվանդի ախտորոշումը[188]: Ասիական և հարավամերիկյան երկրներում նախընտրում են երկար ժամանակ հիվանդին չասել ախտոտոշման մասին, նրանք անգամ կարծում են, որ հիվանդին ախտորոշումն ընդհանրապես չասելն ավելի նպատակահարմար է[188]: Ընդհանուր առմամբ հիվանդի համար ախտորոշման բացահայտման մշակույթն ավելի է տարածվել, քան 20-րդ դարում էր, սակայն իրական կանխատեսման բացահայտումը խորհուրդ չի տրվում հիվանդներից շատերի համար[188]:
ԱՄՆ-ում և մի շարք այլ հասարակություններում քաղցկեղը դիտարկվում է որպես հիվանդություն, որի դեմ պետք է պայքարել մինչև վերջ՝ «քաղաքակիրթ անհնազանդությամբ»: «Պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի» արտահայտությունը ստեղծվել է ԱՄՆ-ում: Այս ռազմական տերմինները հաճախ են կիրառվում նկարագրելու համար քաղցկեղի ունեցած ազդեցությունը մարդկանց վրա: Դրանք ցույց են տալիս, որ քաղցկեղը մի վիճակ է, երբ հիվանդը պետք է պայքարի ու միաժամանակ կայացնի արագ ու կտրուկ որոշումներ, ոչ թե անտեսի իրավիճակն ու այն բարդի այլ մարդկանց վրա: Ռազմական տերմինները օգնում են նաև ընկալելի դարձնել բուժման ռադիկալ տեսակները, որոնք կարող են որոշ չափով վնասել օրգանիզմին[192][193]:
1970-ականներին ԱՄՆ-ում խիստ տարածված էր քաղցկեղի խոսքային թերապիան՝ հիմնված այն մտքի վրա, որ քաղցկեղը բացասական ապրումների հետևանք է[194]: «Քաղցկեղային անհատականությամբ» մարդիկ դեպրեսված են, ճնշված, սեփական անձի հանդեպ խղճահարությամբ և վախենում են արտահայտել իրենց զգացմունքները: Մի շարք ֆիզիոթերապևտներ կարծում են, որ քաղցկեղը հնարավոր է բուժել, եթե փոխվի հիվանդի վերաբերմունքը կյանքի և իր իրավիճակի հանդեպ[194]: Այս հավատը հնարավորություն տվեց որոշակիորեն փոխել վերաբերմունքը քաղցկեղի նկատմամբ. նվազեցնել վախը հիվանդությունից և չդառնալ չափից դուրս հոգատար և բարի հիվանդների հանդեպ, որոնց վրա ավելորդ ուշադրությունը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ[195]: Այն նաև հիվանդներին դարձնում է ավելի նախաձեռնող, քանի որ նրանք մտածում են, որ իրենց վատ էմոցիաներն ու վախերը կարճացնում են կյանքը[195]: Գաղափարը Սուսան Սոնթագինն է, որը կրծքագեղձի քաղցկեղի բուժումից հետո, վերականգնողական կուրսեր անցնելիս, հրատարակեց «Հիվանդությունը փոխաբերություն է» աշխատությունը՝ 1978թվականին[194]: Չնայած ընհանուր գաղափարը հիմա հերքվել է, մասնակիորեն այն դեռ գոյություն ունի և հիմք է տալիս պացիենտներին դրական էմոցիաների ձգտել[195]:
Համարվում է, որ քաղցկեղով հիվանդներին պիտակավորողներն ու քննադատողներն այն մարդիկ են, ովքեր կարծում են, թե այս աշխարհում ցանկացած հիվանդություն պատիժ է որևէ մեղքի համար և, որ լավ մարդկանց հետ նման բաներ չեն լինում[196]:
Տնտեսական էֆեկտ
2015 թվականին ԱՄՆ-ում քաղցկեղի հետ կապված ընդհանուր ծախսերը կազմել են 80.2 միլիարդ դոլար[197]: 1960թվականից սկսած քաղցկեղի հետ ասոցացված ծախսերն աճում են յուրաքանչյուր տարի՝ 2004 թվականին հասնելով ընդհանուր առողջապահական բյուջեի 5%-ին[198][199]: Նմանատիպ իրավիճակ է նաև Եվրոպայում, որտեղ քաղցկեղի բուժման ծախսերը կազմում են առողջապահության ընդհանուր բյուջեի 6%-ը[200]: Բուժման ծախսերից բացի քաղկեղը նաև առաջացնում է անուղղակի ծախսեր՝ կապված հիվանդին մատչելի տեղեկատվության տրամադրման հետևանքով աշխատանքային ժամանակի կորստի և վաղաժամ մահացության հետ: Այդ անուղղակի ծախսերը գերազանցում են այն գումարը, որն անմիջականորեն ծախսվում է հիվանդների բուժման համար[201]:
Աշխատատեղեր
ԱՄՆ-ում քաղցկեղ ունեցող մարդիկ ընդգրկված է EEOC-ի (Equal Employment Opportunity Commission) պաշտպանության ոլորտում, անգամ այն դեպքում, որ քաղցկեղը կարող է վատ անդրադառնալ հիվանդի աշխատունակության վրա[202]: Գործատուները կարող են առավելություն տալ առողջ մարդկանց միայն այն դեպքում, երբ քաղցկեղով հիվանդ մարդու աշխատունակությունը տուժում է մեծ չափով: Մշակվել են հատուկ ուղեցույցներ գործատուների համար, թե ինչպես վարեն հարցազրույցը քաղցկեղ ունեցող անձանց հետ[203]:
Հետազոտություններ
Քանի որ քաղցկեղը հիվանդությունների մեծ խումբ է[204][205], հնարավոր չէ, որ մի օր ստեղծվի մեկ կոնկրետ բուժում քաղցկեղի համար, ինչպես հնարավոր չէ գտնել մեկ բուժում բոլոր ինֆեկցիոն հիվանդությունների համար[206]: Անոթագոյացման արգելակիչները սխալմամբ համարվել են «արծաթե բանալի» քաղցկեղի բոլոր տեսակները բուժելու համար[207]: Անոթագոյացման արգելակիչներն ու մյուս միջոցներն օգտագործվում են կոմբինացված կանխարգելելու համար մահացությունը[208]:
Քաղցկեղի բուժման փորձարարական եղանակները ստեղծվում են հետազոտական կլինիկաներում, որտեղ նոր ստեղծվող մեթոդների արդյունավետությունը համեմատվում է արդեն գոյություն ունեցողների հետ: Բուժման մեթոդը, որը լավ արդյունավետություն է ունեցել քաղցկեղի որևէ տեսակի համար, կարող է փորձարկվել այլ տեսակների համար ևս[209]: Հետազոտության մեթոդները գնալով կատարելագործվում են՝ նպատակ ունենալով գտնել ավելի դիպուկ թիրախներ ճիշտ բուժում կազմակերպելու համար՝ հաշվի առնելով տվյալ անհատի կենսաբանական առանձնահատկությունները[210]:
Քաղցկեղի բուժումը հիմնված է հետևյալ կետերի վրա.
- Գործոնները (օրինակ՝ վիրուսներ) և իրադարձությունները (օրինակ՝ մուտացիաներ), որոնք հանգեցնում են նորմալ բջջից քաղցկեղային բջջի առաջացմանը
- Գենետիկ վնասվածքի բնույթն ու տուժած գեները
- Գենետիկ փոփոխությունների ազդեցությունը բջջի ֆիզիոլոգիայի վրա և՛ քաղցկեղային բջջի առաջացման փուլում, և՛ դրա հետագա փոփոխությունների ժամանակ
Մոլեկուլային և բջջային կենսաբանությունից առավել ընդլայնված գիտելիքները, որոնք բացահայտվել են քաղցկեղի հետազոտությունների ժամանակ, հնարավորություն են տվել գտնել բուժման տարբեր նորանոր մեթոդներ սկսած 1971թ.-ից, երբ ԱՄՆ նախագահ Ռիչարդ Նիքսոնի հայտարարեց «պատերազմ ընդդեմ քաղցկեղի»: Դրանից հետո ԱՄՆ-ն ծախսել է մոտ 200 միլիարդ դոլար քաղցկեղի հետազոտման համար[211]: 1950-2005 թվականներին քաղցկեղից մահացությունը նշանակալիորեն նվազել է[212]:
Ֆինանսական ռեսուրսների համար մրցակցությունը ճնշող ազդեցություն է ունենում կրեատիվության, ռիսկի դիմելու և օրիգինալ մտածողության վրա, որոնք կարող էին ֆունդամենտալ բացահայտումների հանգեցնել: Դրանք իրենց տեղը զիջում են ցածր-ռիսկային հետազոտություններին[213][214][215][216]:
Ընթացքի մեջ են վիրուսաթերապիայի հետազոտությունները, որն օգտագործում է վիրուսները որպես բուժման մեթոդ:
Հղիություն
Քաղցկեղն ախտահարում է յուրաքանչյուր 1000 հղի կնոջից 1-ին: Հղիության ընթացքում ևս կանանց մոտ քաղցկեղի ամենատարածված տեսակներն են կրծքագեղձի քաղցկեղը, արգանի վզիկի քաղցկեղը, լեյկեմիան, լիմֆոման, մելանոման, ձվարանի քաղցկեղը և հաստ աղու քաղցկեղը[217]:
Հղիության ընթացքում նոր քաղցկեղի ախտորոշումը բարդ է, քանի որ մի շարք սիմպտոմներ քողարկվում են հղիությունից առաջացած դիսկոմֆորտի ներքո: Դրա հետևանքով քաղցկեղը սովորաբար հայտնաբերվում է ավելի ուշ փուլերում: Հղիության ընթացքում հետազոտության մի շարք միջոցներ անվտանգ են (օր.՝ ՄՌՇ, ուլտրաձայնային հետազոտություն), իսկ մյուսները՝ ոչ (PET սկանավորում)[217]:
Բուժումն ընդհանուր առմամբ նույնն է, ինչ ոչ հղի պացիենտների դեպքում, սակայն անհրաժեշտ է խուսափել ճառագայթային թերապիայից, քանի որ ճառագայթման նորման գերազանցող դոզաներն ունեն խիստ վնասակար ազդեցություն պտղի վրա: Որոշ դեպքերում բուժական բոլոր միջոցառումները հետաձգվում են ծննդաբերությունից հետո, եթե քաղցկեղի ախտորոշումը դրվում է հղիության ուշ փուլերում: Եթե այն հայտնաբերվում է հղիության վաղ փուլերում, սովորաբար բուժումը սկսում են անմիջապես: Վիրահատությունը սովորաբար անվտանգ է, սակայն կոնքում կատարվելիք վիրահատությունները հղիության առաջին եռամսյակում կարող են հանգեցնել վիժման: Հղիության ընթացքում քիմիոթերապիան մեծացնում է բարդությունների ու արատներով երեխա ունենալու հավանականությունը (ինքնաբեր վիժումներ, վաղաժամ ծննդաբերություն)[217]։
Աբորտ անելը պարտադիր չէ և քաղցկեղի հիմնական տեսակների դեպքում չի մեծացնում մոր ապրելիությունը: Որոշ դեպքերում արգանդի քաղցկեղի առկայության պարագայում հիվանդն ի վիճակի չէ հղիությունը շարունակել, որոշ դեպքերում էլ հիվանդն ինքը որոշում է աբորտ անել և սկսել ագրեսիվ քիմիոթերապիան[217]:
Բուժման որոշ տեսակներ կարող են մորը զրկել բնական ճանապարհով ծննդաբերելու և կրծքով կերակրելու հնարավորությունից[217]: Արգանդի վզիկի քաղցկեղի դեպքում ծննդալուծումն իրականացվում է կեսարյան հատման եղանակով: Կրծքագեղձի ճառագայթումից հետո այն այլևս չի կարող կաթ արտադրել և հակված է մաստիտների առաջացման: Եթե քիմիոթերապիան իրականացվում է ծննդաբերությունից հետո, տոքսիկ նյութերն անցնում են կաթ և կարող են վնասել երեխային[217]:
Այլ կենդանատեսակներ
Անասնաբուժական ուռուցքաբանությունը, հիմնված հիմնականում շների ու կատուների վրա, զարգացած երկրներում զարգացող ճյուղ է, և մարդու քաղցկեղի համար կիրառվող բուժման եղանակներն այս դեպքում ևս կարող են արդյունավետ լինել: Քաղցկեղի առավել տարածված տեսակները ընտանի կենդանիների մոտ այլ են, սակայն ընհանրապես քաղցկեղի տարածվածությունը կարծես թե նույնն է, ինչ մարդկանց մոտ: Կենդանիները՝ հատկապես կրծողները, օգտագործվում են ուսումնասիրությունների համար, որոնք հետագայում հիմք են հանդիսանում մարդու քաղցկեղի վերաբերյալ հայտնագործություններ անելու համար[218]:
Կենդանիների մոտ հայտնաբերվել են վարակիչ քաղցկեղի մի քանի տեսակ, երբ քաղցկեղային բջիջները փոխանցվում են մի կենդանուց մյուսին: Այս երևույթը նկատվել է Ստիկերի սարկոմա ունեցող (Sticker's sarcoma) շների մոտ (հայտնի է նաև որպես շների վարակիչ սեռական ուռուցք)[219]:
Ծանոթագրություններ
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 «Cancer Fact sheet N°297». World Health Organization. February 2018. Վերցված է 21 March 2018-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Defining Cancer». National Cancer Institute. 17 September 2007. Վերցված է 28 March 2018-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 3,0 3,1 «Cancer – Signs and symptoms». NHS Choices. Արխիվացված է օրիգինալից 8 June 2014-ին. Վերցված է 10 June 2014-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Obesity and Cancer Risk». National Cancer Institute. January 3, 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 4 July 2015-ին. Վերցված է 4 July 2015-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Jayasekara H, MacInnis RJ, Room R, English DR (May 2016). «Long-Term Alcohol Consumption and Breast, Upper Aero-Digestive Tract and Colorectal Cancer Risk: A Systematic Review and Meta-Analysis». Alcohol and Alcoholism. 51 (3): 315–30. doi:10.1093/alcalc/agv110. PMID 26400678.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 6,7 Anand P, Kunnumakkara AB, Kunnumakara AB, Sundaram C, Harikumar KB, Tharakan ST, Lai OS, Sung B, Aggarwal BB (September 2008). «Cancer is a preventable disease that requires major lifestyle changes». Pharmaceutical Research. 25 (9): 2097–116. doi:10.1007/s11095-008-9661-9. PMC 2515569. PMID 18626751.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 World Cancer Report 2014. World Health Organization. 2014. էջեր Chapter 1.1. ISBN 978-9283204299. Արխիվացված է օրիգինալից 12 July 2017-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Heredity and Cancer». American Cancer Society. Արխիվացված է օրիգինալից 2 August 2013-ին. Վերցված է July 22, 2013-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «How is cancer diagnosed?». American Cancer Society. 29 January 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 14 July 2014-ին. Վերցված է 10 June 2014-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 10,0 10,1 10,2 Kushi LH, Doyle C, McCullough M, Rock CL, Demark-Wahnefried W, Bandera EV, Gapstur S, Patel AV, Andrews K, Gansler T (2012). «American Cancer Society Guidelines on nutrition and physical activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity». CA Cancer J Clin. 62 (1): 30–67. doi:10.3322/caac.20140. PMID 22237782.
- ↑ Parkin DM, Boyd L, Walker LC (December 2011). «16. The fraction of cancer attributable to lifestyle and environmental factors in the UK in 2010». British Journal of Cancer. 105 Suppl 2: S77–81. doi:10.1038/bjc.2011.489. PMC 3252065. PMID 22158327.
- ↑ 12,0 12,1 World Cancer Report 2014. World Health Organization. 2014. էջեր Chapter 4.7. ISBN 978-9283204299. Արխիվացված է օրիգինալից 12 July 2017-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Gøtzsche PC, Jørgensen KJ (June 2013). «Screening for breast cancer with mammography». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 6 (6): CD001877. doi:10.1002/14651858.CD001877.pub5. PMID 23737396.
- ↑ 14,0 14,1 National Cancer Institute (26 February 2018). «Targeted Cancer Therapies». www.cancer.gov. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ 15,0 15,1 World Cancer Report 2014. World Health Organization. 2014. էջեր Chapter 1.3. ISBN 978-9283204299. Արխիվացված է օրիգինալից 12 July 2017-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «SEER Stat Fact Sheets: All Cancer Sites». National Cancer Institute. Արխիվացված է օրիգինալից 26 September 2010-ին. Վերցված է 18 June 2014-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «GBD2015Pre» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «GBD2015De» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ 19,0 19,1 World Cancer Report 2014. World Health Organization. 2014. էջեր Chapter 1.1. ISBN 978-9283204299.
- ↑ Dubas LE, Ingraffea A (February 2013). «Nonmelanoma skin cancer». Facial Plastic Surgery Clinics of North America. 21 (1): 43–53. doi:10.1016/j.fsc.2012.10.003. PMID 23369588.
- ↑ Cakir BÖ, Adamson P, Cingi C (November 2012). «Epidemiology and economic burden of nonmelanoma skin cancer». Facial Plastic Surgery Clinics of North America. 20 (4): 419–22. doi:10.1016/j.fsc.2012.07.004. PMID 23084294.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 Jemal A, Bray F, Center MM, Ferlay J, Ward E, Forman D (February 2011). «Global cancer statistics». Ca. 61 (2): 69–90. doi:10.3322/caac.20107. PMID 21296855.
- ↑ World Cancer Report 2014. World Health Organization. 2014. էջեր Chapter 6.7. ISBN 978-9283204299. Արխիվացված է օրիգինալից 12 July 2017-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Cancer Glossary». cancer.org. American Cancer Society. Արխիվացված է օրիգինալից 1 September 2013-ին. Վերցված է September 11, 2013-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «What is cancer?». cancer.gov. National Cancer Institute. 17 September 2007. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ Hanahan D, Weinberg RA (January 2000). «The hallmarks of cancer». Cell. 100 (1): 57–70. doi:10.1016/s0092-8674(00)81683-9. PMID 10647931.
- ↑ 27,0 27,1 27,2 Hanahan D, Weinberg RA (January 2000). «The hallmarks of cancer». Cell. 100 (1): 57–70. doi:10.1016/S0092-8674(00)81683-9. PMID 10647931.
- ↑ 28,0 28,1 Hanahan D, Weinberg RA (March 2011). «Hallmarks of cancer: the next generation». Cell. 144 (5): 646–74. doi:10.1016/j.cell.2011.02.013. PMID 21376230.
- ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 Holland Chp. 1
- ↑ Anguiano L, Mayer DK, Piven ML, Rosenstein D (Jul–Aug 2012). «A literature review of suicide in cancer patients». Cancer Nursing. 35 (4): E14–26. doi:10.1097/NCC.0b013e31822fc76c. PMID 21946906.
- ↑ O'Dell, edited by Michael D. Stubblefield, Michael W. (2009). Cancer rehabilitation principles and practice. New York: Demos Medical. էջ 983. ISBN 978-1-933864-33-4.
{{cite book}}:|first=has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Manton, K.G.; Akushevich, Igor; Kravchenko, Julia (28 December 2008). Cancer Mortality and Morbidity Patterns in the U.S. Population: An Interdisciplinary Approach. Springer Science & Business Media. ISBN 978-0-387-78193-8. «Միջավայրի գործոնները ներառում են ոչ միայն օդը, ջուրը, հողը, այլ նաև տանը և աշխատավայրում առկա նյութերն ու պայմանները, ներառյալ սննդակարգը, ծխելը, ալկոհոլը, իոնիզացնող ճառագայթումը, էլեկտրամագնիսական դաշտը, ինֆեկցիոն գործոնները և այլն։ Ապրելակերպը, տնտեսական և վարքային գործոնները ևս միջավայրի գործոններ են»
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Islami F, Goding Sauer A, Miller KD, Siegel RL, Fedewa SA, Jacobs EJ, McCullough ML, Patel AV, Ma J, Soerjomataram I, Flanders WD, Brawley OW, Gapstur SM, Jemal A (January 2018). «Proportion and number of cancer cases and deaths attributable to potentially modifiable risk factors in the United States». Ca. 68 (1): 31–54. doi:10.3322/caac.21440. PMID 29160902.
- ↑ Tolar J, Neglia JP (June 2003). «Transplacental and other routes of cancer transmission between individuals». Journal of Pediatric Hematology/Oncology. 25 (6): 430–4. doi:10.1097/00043426-200306000-00002. PMID 12794519.
- ↑ Biesalski HK, Bueno de Mesquita B, Chesson A, Chytil F, Grimble R, Hermus RJ, Köhrle J, Lotan R, Norpoth K, Pastorino U, Thurnham D (1998). «European Consensus Statement on Lung Cancer: risk factors and prevention. Lung Cancer Panel». Ca. 48 (3): 167–76, discussion 164–6. doi:10.3322/canjclin.48.3.167. PMID 9594919.
- ↑ Kuper H, Boffetta P, Adami HO (September 2002). «Tobacco use and cancer causation: association by tumour type». Journal of Internal Medicine. 252 (3): 206–24. doi:10.1046/j.1365-2796.2002.01022.x. PMID 12270001.
- ↑ Kuper H, Adami HO, Boffetta P (June 2002). «Tobacco use, cancer causation and public health impact». Journal of Internal Medicine. 251 (6): 455–66. doi:10.1046/j.1365-2796.2002.00993.x. PMID 12028500.
- ↑ Sasco AJ, Secretan MB, Straif K (August 2004). «Tobacco smoking and cancer: a brief review of recent epidemiological evidence». Lung Cancer. 45 Suppl 2: S3–9. doi:10.1016/j.lungcan.2004.07.998. PMID 15552776.
- ↑ Thun MJ, Jemal A (October 2006). «How much of the decrease in cancer death rates in the United States is attributable to reductions in tobacco smoking?». Tobacco Control. 15 (5): 345–7. doi:10.1136/tc.2006.017749. PMC 2563648. PMID 16998161.
- ↑ Dubey S, Powell CA (May 2008). «Update in lung cancer 2007». American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 177 (9): 941–6. doi:10.1164/rccm.200801-107UP. PMC 2720127. PMID 18434333.
- ↑ Schütze M, Boeing H, Pischon T, Rehm J, Kehoe T, Gmel G, Olsen A, Tjønneland AM, Dahm CC, Overvad K, Clavel-Chapelon F, Boutron-Ruault MC, Trichopoulou A, Benetou V, Zylis D, Kaaks R, Rohrmann S, Palli D, Berrino F, Tumino R, Vineis P, Rodríguez L, Agudo A, Sánchez MJ, Dorronsoro M, Chirlaque MD, Barricarte A, Peeters PH, van Gils CH, Khaw KT, Wareham N, Allen NE, Key TJ, Boffetta P, Slimani N, Jenab M, Romaguera D, Wark PA, Riboli E, Bergmann MM (April 2011). «Alcohol attributable burden of incidence of cancer in eight European countries based on results from prospective cohort study». BMJ. 342: d1584. doi:10.1136/bmj.d1584. PMC 3072472. PMID 21474525.
- ↑ Irigaray P, Newby JA, Clapp R, Hardell L, Howard V, Montagnier L, Epstein S, Belpomme D (December 2007). «Lifestyle-related factors and environmental agents causing cancer: an overview». Biomedicine & Pharmacotherapy = Biomedecine & Pharmacotherapie. 61 (10): 640–58. doi:10.1016/j.biopha.2007.10.006. PMID 18055160.
- ↑ 43,0 43,1 «WHO calls for prevention of cancer through healthy workplaces» (Press release). World Health Organization. 27 April 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 12 October 2007-ին. Վերցված է 13 October 2007-ին.
{{cite press release}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 44,0 44,1 44,2 Kushi LH, Byers T, Doyle C, Bandera EV, McCullough M, McTiernan A, Gansler T, Andrews KS, Thun MJ (2006). «American Cancer Society Guidelines on Nutrition and Physical Activity for cancer prevention: reducing the risk of cancer with healthy food choices and physical activity». Ca. 56 (5): 254–81, quiz 313–4. doi:10.3322/canjclin.56.5.254. PMID 17005596.
- ↑ Bhaskaran K, Douglas I, Forbes H, dos-Santos-Silva I, Leon DA, Smeeth L (August 2014). «Body-mass index and risk of 22 specific cancers: a population-based cohort study of 5·24 million UK adults». Lancet. 384 (9945): 755–65. doi:10.1016/S0140-6736(14)60892-8. PMC 4151483. PMID 25129328.
- ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «pmid18990005» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ Buell P, Dunn JE (May 1965). «CANCER MORTALITY AMONG JAPANESE ISSEI AND NISEI OF CALIFORNIA». Cancer. 18 (5): 656–64. doi:10.1002/1097-0142(196505)18:5<656::AID-CNCR2820180515>3.0.CO;2-3. PMID 14278899.
- ↑ Pagano JS, Blaser M, Buendia MA, Damania B, Khalili K, Raab-Traub N, Roizman B (December 2004). «Infectious agents and cancer: criteria for a causal relation». Seminars in Cancer Biology. 14 (6): 453–71. Bibcode:2004SCB....16...13G. doi:10.1016/j.semcancer.2004.06.009. PMID 15489139.
- ↑ Ljubojevic S, Skerlev M (2014). «HPV-associated diseases». Clinics in Dermatology. 32 (2): 227–34. doi:10.1016/j.clindermatol.2013.08.007. PMID 24559558.
- ↑ Samaras V, Rafailidis PI, Mourtzoukou EG, Peppas G, Falagas ME (June 2010). «Chronic bacterial and parasitic infections and cancer: a review». Journal of Infection in Developing Countries. 4 (5): 267–81. doi:10.3855/jidc.819. PMID 20539059. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 4 October 2011-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 Little JB (2000). «Chapter 14: Ionizing Radiation». In Kufe DW, Pollock RE, Weichselbaum RR, Bast RC, Gansler TS, Holland JF, Frei E (eds.). Cancer medicine (6th ed.). Hamilton, Ont: B.C. Decker. ISBN 978-1-55009-113-7. Արխիվացված է օրիգինալից 2 January 2016-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Brenner DJ, Hall EJ (November 2007). «Computed tomography—an increasing source of radiation exposure». The New England Journal of Medicine. 357 (22): 2277–84. doi:10.1056/NEJMra072149. PMID 18046031.
- ↑ 53,0 53,1 Cleaver JE, Mitchell DL (2000). «15. Ultraviolet Radiation Carcinogenesis». In Bast RC, Kufe DW, Pollock RE, և այլք: (eds.). Holland-Frei Cancer Medicine (5th ed.). Hamilton, Ontario: B.C. Decker. ISBN 978-1-55009-113-7. Արխիվացված է օրիգինալից 4 September 2015-ին. Վերցված է 31 January 2011-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «IARC classifies radiofrequency electromagnetic fields as possibly carcinogenic to humans» (PDF). World Health Organization. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 1 June 2011-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Cell Phones and Cancer Risk – National Cancer Institute». Cancer.gov. 8 May 2013. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ 56,0 56,1 Roukos DH (April 2009). «Genome-wide association studies: how predictable is a person's cancer risk?». Expert Review of Anticancer Therapy. 9 (4): 389–92. doi:10.1586/era.09.12. PMID 19374592.
- ↑ Cunningham D, Atkin W, Lenz HJ, Lynch HT, Minsky B, Nordlinger B, Starling N (March 2010). «Colorectal cancer». Lancet. 375 (9719): 1030–47. doi:10.1016/S0140-6736(10)60353-4. PMID 20304247.
- ↑ Kampman, E. (2007). «A First-Degree Relative with Colorectal Cancer: What Are We Missing?». Cancer Epidemiology, Biomarkers & Prevention. 16 (1): 1–3. doi:10.1158/1055-9965.EPI-06-0984. ISSN 1055-9965. PMID 17220324.
- ↑ Coté ML, Liu M, Bonassi S, Neri M, Schwartz AG, Christiani DC, և այլք: (September 2012). «Increased risk of lung cancer in individuals with a family history of the disease: a pooled analysis from the International Lung Cancer Consortium». European Journal of Cancer. 48 (13): 1957–68. doi:10.1016/j.ejca.2012.01.038. PMC 3445438. PMID 22436981.
- ↑ Bruner DW, Moore D, Parlanti A, Dorgan J, Engstrom P (December 2003). «Relative risk of prostate cancer for men with affected relatives: systematic review and meta-analysis». International Journal of Cancer. 107 (5): 797–803. doi:10.1002/ijc.11466. PMID 14566830.
- ↑ Singletary, S. Eva (2003). «Rating the Risk Factors for Breast Cancer». Annals of Surgery. 237 (4): 474–482. doi:10.1097/01.SLA.0000059969.64262.87. ISSN 0003-4932. PMC 1514477. PMID 12677142.
- ↑ Green J, Cairns BJ, Casabonne D, Wright FL, Reeves G, Beral V (August 2011). «Height and cancer incidence in the Million Women Study: prospective cohort, and meta-analysis of prospective studies of height and total cancer risk». The Lancet. Oncology. 12 (8): 785–94. doi:10.1016/S1470-2045(11)70154-1. PMC 3148429. PMID 21782509.
- ↑ 63,0 63,1 63,2 63,3 63,4 Maltoni CF, Holland JF (2000). «Chapter 16: Physical Carcinogens». In Bast RC, Kufe DW, Pollock RE, և այլք: (eds.). Holland-Frei Cancer Medicine (5th ed.). Hamilton, Ontario: B.C. Decker. ISBN 978-1-55009-113-7. Արխիվացված է օրիգինալից 4 September 2015-ին. Վերցված է 31 January 2011-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 64,4 64,5 64,6 Gaeta JF (2000). «Chapter 17: Trauma and Inflammation». In Bast RC, Kufe DW, Pollock RE, և այլք: (eds.). Holland-Frei Cancer Medicine (5th ed.). Hamilton, Ontario: B.C. Decker. ISBN 978-1-55009-113-7. Արխիվացված է օրիգինալից 4 September 2015-ին. Վերցված է 27 January 2011-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Colotta F, Allavena P, Sica A, Garlanda C, Mantovani A (July 2009). «Cancer-related inflammation, the seventh hallmark of cancer: links to genetic instability». Carcinogenesis (review). 30 (7): 1073–81. doi:10.1093/carcin/bgp127. PMID 19468060.
- ↑ Ungefroren H, Sebens S, Seidl D, Lehnert H, Hass R (September 2011). «Interaction of tumor cells with the microenvironment». Cell Communication and Signaling. 9 (18): 18. doi:10.1186/1478-811X-9-18. PMC 3180438. PMID 21914164. Արխիվացված է օրիգինալից 22 February 2014-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Mantovani A (June 2010). «Molecular pathways linking inflammation and cancer». Current Molecular Medicine (review). 10 (4): 369–73. doi:10.2174/156652410791316968. PMID 20455855.
- ↑ Borrello MG, Degl'Innocenti D, Pierotti MA (August 2008). «Inflammation and cancer: the oncogene-driven connection». Cancer Letters (review). 267 (2): 262–70. doi:10.1016/j.canlet.2008.03.060. PMID 18502035.
- ↑ 69,0 69,1 69,2 69,3 69,4 69,5 69,6 69,7 69,8 Henderson BE, Bernstein L, Ross RK (2000). «Chapter 13: Hormones and the Etiology of Cancer». In Bast RC, Kufe DW, Pollock RE, և այլք: (eds.). Holland-Frei Cancer Medicine (5th ed.). Hamilton, Ontario: B.C. Decker. ISBN 978-1-55009-113-7. Արխիվացված է օրիգինալից 10 September 2017-ին. Վերցված է 27 January 2011-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Rowlands MA, Gunnell D, Harris R, Vatten LJ, Holly JM, Martin RM (May 2009). «Circulating insulin-like growth factor peptides and prostate cancer risk: a systematic review and meta-analysis». International Journal of Cancer. 124 (10): 2416–29. doi:10.1002/ijc.24202. PMC 2743036. PMID 19142965.
- ↑ Han Y, Chen W, Li P, Ye J (September 2015). «Association Between Coeliac Disease and Risk of Any Malignancy and Gastrointestinal Malignancy: A Meta-Analysis». Medicine. 94 (38): e1612. doi:10.1097/MD.0000000000001612. PMC 4635766. PMID 26402826.
- ↑ Axelrad JE, Lichtiger S, Yajnik V (May 2016). «Inflammatory bowel disease and cancer: The role of inflammation, immunosuppression, and cancer treatment». World Journal of Gastroenterology. 22 (20): 4794–801. doi:10.3748/wjg.v22.i20.4794. PMC 4873872. PMID 27239106.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Croce CM (January 2008). «Oncogenes and cancer». The New England Journal of Medicine. 358 (5): 502–11. doi:10.1056/NEJMra072367. PMID 18234754.
- ↑ Knudson AG (November 2001). «Two genetic hits (more or less) to cancer». Nature Reviews. Cancer. 1 (2): 157–62. doi:10.1038/35101031. PMID 11905807.
- ↑ Nelson DA, Tan TT, Rabson AB, Anderson D, Degenhardt K, White E (September 2004). «Hypoxia and defective apoptosis drive genomic instability and tumorigenesis». Genes & Development. 18 (17): 2095–107. doi:10.1101/gad.1204904. PMC 515288. PMID 15314031.
- ↑ Merlo LM, Pepper JW, Reid BJ, Maley CC (December 2006). «Cancer as an evolutionary and ecological process». Nature Reviews. Cancer. 6 (12): 924–35. doi:10.1038/nrc2013. PMID 17109012.
- ↑ Baylin SB, Ohm JE (February 2006). «Epigenetic gene silencing in cancer – a mechanism for early oncogenic pathway addiction?». Nature Reviews. Cancer. 6 (2): 107–16. doi:10.1038/nrc1799. PMID 16491070.
- ↑ Kanwal R, Gupta S (April 2012). «Epigenetic modifications in cancer». Clinical Genetics. 81 (4): 303–11. doi:10.1111/j.1399-0004.2011.01809.x. PMC 3590802. PMID 22082348.
- ↑ Baldassarre G, Battista S, Belletti B, Thakur S, Pentimalli F, Trapasso F, Fedele M, Pierantoni G, Croce CM, Fusco A (April 2003). «Negative regulation of BRCA1 gene expression by HMGA1 proteins accounts for the reduced BRCA1 protein levels in sporadic breast carcinoma». Molecular and Cellular Biology. 23 (7): 2225–38. doi:10.1128/MCB.23.7.2225-2238.2003. PMC 150734. PMID 12640109./
- ↑ Schnekenburger M, Diederich M (March 2012). «Epigenetics Offer New Horizons for Colorectal Cancer Prevention». Current Colorectal Cancer Reports. 8 (1): 66–81. doi:10.1007/s11888-011-0116-z. PMC 3277709. PMID 22389639.
- ↑ Jacinto FV, Esteller M (July 2007). «Mutator pathways unleashed by epigenetic silencing in human cancer». Mutagenesis. 22 (4): 247–53. doi:10.1093/mutage/gem009. PMID 17412712. Արխիվացված է օրիգինալից 4 September 2015-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Lahtz C, Pfeifer GP (February 2011). «Epigenetic changes of DNA repair genes in cancer». Journal of Molecular Cell Biology. 3 (1): 51–8. doi:10.1093/jmcb/mjq053. PMC 3030973. PMID 21278452. Արխիվացված է օրիգինալից 16 October 2015-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Bernstein C, Nfonsam V, Prasad AR, Bernstein H (March 2013). «Epigenetic field defects in progression to cancer». World Journal of Gastrointestinal Oncology. 5 (3): 43–9. doi:10.4251/wjgo.v5.i3.43. PMC 3648662. PMID 23671730. Արխիվացված է օրիգինալից 15 December 2013-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Bernstein, Carol; Prasad, Anil R.; Nfonsam, Valentine; Bernstein, Harris (2013). «DNA Damage, DNA Repair and Cancer». In Chen, Clark (ed.). New Research Directions in DNA Repair. InTech. doi:10.5772/53919. ISBN 978-953-51-1114-6. Արխիվացված է օրիգինալից 24 September 2015-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Narayanan L, Fritzell JA, Baker SM, Liskay RM, Glazer PM (April 1997). «Elevated levels of mutation in multiple tissues of mice deficient in the DNA mismatch repair gene Pms2». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 94 (7): 3122–7. Bibcode:1997PNAS...94.3122N. doi:10.1073/pnas.94.7.3122. PMC 20332. PMID 9096356.
- ↑ Hegan DC, Narayanan L, Jirik FR, Edelmann W, Liskay RM, Glazer PM (December 2006). «Differing patterns of genetic instability in mice deficient in the mismatch repair genes Pms2, Mlh1, Msh2, Msh3 and Msh6». Carcinogenesis. 27 (12): 2402–8. doi:10.1093/carcin/bgl079. PMC 2612936. PMID 16728433.
- ↑ Tutt AN, van Oostrom CT, Ross GM, van Steeg H, Ashworth A (March 2002). «Disruption of Brca2 increases the spontaneous mutation rate in vivo: synergism with ionizing radiation». EMBO Reports. 3 (3): 255–60. doi:10.1093/embo-reports/kvf037. PMC 1084010. PMID 11850397.
- ↑ German J (March 1969). «Bloom's syndrome. I. Genetical and clinical observations in the first twenty-seven patients». American Journal of Human Genetics. 21 (2): 196–227. PMC 1706430. PMID 5770175.
- ↑ O'Hagan HM, Mohammad HP, Baylin SB (August 2008). Lee JT (ed.). «Double strand breaks can initiate gene silencing and SIRT1-dependent onset of DNA methylation in an exogenous promoter CpG island». PLoS Genetics. 4 (8): e1000155. doi:10.1371/journal.pgen.1000155. PMC 2491723. PMID 18704159.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Cuozzo C, Porcellini A, Angrisano T, Morano A, Lee B, Di Pardo A, Messina S, Iuliano R, Fusco A, Santillo MR, Muller MT, Chiariotti L, Gottesman ME, Avvedimento EV (July 2007). «DNA damage, homology-directed repair, and DNA methylation». PLoS Genetics. 3 (7): e110. doi:10.1371/journal.pgen.0030110. PMC 1913100. PMID 17616978.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Malkin D (April 2011). «Li-fraumeni syndrome». Genes & Cancer. 2 (4): 475–84. doi:10.1177/1947601911413466. PMC 3135649. PMID 21779515.
- ↑ Fearon ER (November 1997). «Human cancer syndromes: clues to the origin and nature of cancer». Science. 278 (5340): 1043–50. Bibcode:1997Sci...278.1043F. doi:10.1126/science.278.5340.1043. PMID 9353177.
- ↑ Vogelstein B, Papadopoulos N, Velculescu VE, Zhou S, Diaz LA, Kinzler KW (March 2013). «Cancer genome landscapes». Science. 339 (6127): 1546–58. Bibcode:2013Sci...339.1546V. doi:10.1126/science.1235122. PMC 3749880. PMID 23539594.
- ↑ 94,0 94,1 «Metastatic Cancer: Questions and Answers». National Cancer Institute. 12 May 2015. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ «What is Metastasized Cancer?». National Comprehensive Cancer Network. Արխիվացված է օրիգինալից 7 July 2013-ին. Վերցված է 18 July 2013-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Cancer prevention: 7 steps to reduce your risk». Mayo Clinic. 27 September 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 8 February 2010-ին. Վերցված է 30 January 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Danaei G, Vander Hoorn S, Lopez AD, Murray CJ, Ezzati M (November 2005). «Causes of cancer in the world: comparative risk assessment of nine behavioural and environmental risk factors». Lancet. 366 (9499): 1784–93. doi:10.1016/S0140-6736(05)67725-2. PMID 16298215.
- ↑ Wu S, Powers S, Zhu W, Hannun YA (January 2016). «Substantial contribution of extrinsic risk factors to cancer development». Nature. 529 (7584): 43–7. Bibcode:2016Natur.529...43W. doi:10.1038/nature16166. PMC 4836858. PMID 26675728.
- ↑ «Cancer». World Health Organization. Արխիվացված է օրիգինալից 29 December 2010-ին. Վերցված է 9 January 2011-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 100,0 100,1 Wicki A, Hagmann J (September 2011). «Diet and cancer». Swiss Medical Weekly. 141: w13250. doi:10.4414/smw.2011.13250. PMID 21904992.
- ↑ Cappellani A, Di Vita M, Zanghi A, Cavallaro A, Piccolo G, Veroux M, Berretta M, Malaguarnera M, Canzonieri V, Lo Menzo E (January 2012). «Diet, obesity and breast cancer: an update». Frontiers in Bioscience. 4: 90–108. doi:10.2741/253. PMID 22202045.
- ↑ Key TJ (January 2011). «Fruit and vegetables and cancer risk». British Journal of Cancer. 104 (1): 6–11. doi:10.1038/sj.bjc.6606032. PMC 3039795. PMID 21119663.
- ↑ Wang X, Ouyang Y, Liu J, Zhu M, Zhao G, Bao W, Hu FB (July 2014). «Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies». BMJ. 349: g4490. doi:10.1136/bmj.g4490. PMC 4115152. PMID 25073782.
- ↑ Larsson SC, Wolk A (May 2007). «Coffee consumption and risk of liver cancer: a meta-analysis». Gastroenterology. 132 (5): 1740–5. doi:10.1053/j.gastro.2007.03.044. PMID 17484871.
- ↑ Zheng W, Lee SA (2009). «Well-done meat intake, heterocyclic amine exposure, and cancer risk». Nutrition and Cancer. 61 (4): 437–46. doi:10.1080/01635580802710741. PMC 2769029. PMID 19838915.
- ↑ Ferguson LR (February 2010). «Meat and cancer». Meat Science. 84 (2): 308–13. doi:10.1016/j.meatsci.2009.06.032. PMID 20374790.
- ↑ Staff (26 October 2015). «World Health Organization – IARC Monographs evaluate consumption of red meat and processed meat» (PDF). International Agency for Research on Cancer. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 26 October 2015-ին. Վերցված է 26 October 2015-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Hauser, Christine (26 October 2015). «W.H.O. Report Links Some Cancers With Processed or Red Meat». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 26 October 2015-ին. Վերցված է 26 October 2015-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Holland Chp.33
- ↑ Rostom A, Dubé C, Lewin G, Tsertsvadze A, Barrowman N, Code C, Sampson M, Moher D (March 2007). «Nonsteroidal anti-inflammatory drugs and cyclooxygenase-2 inhibitors for primary prevention of colorectal cancer: a systematic review prepared for the U.S. Preventive Services Task Force». Annals of Internal Medicine. 146 (5): 376–89. doi:10.7326/0003-4819-146-5-200703060-00010. PMID 17339623.
- ↑ Rothwell PM, Fowkes FG, Belch JF, Ogawa H, Warlow CP, Meade TW (January 2011). «Effect of daily aspirin on long-term risk of death due to cancer: analysis of individual patient data from randomised trials». Lancet. 377 (9759): 31–41. doi:10.1016/S0140-6736(10)62110-1. PMID 21144578.
- ↑ Cooper K, Squires H, Carroll C, Papaioannou D, Booth A, Logan RF, Maguire C, Hind D, Tappenden P (June 2010). «Chemoprevention of colorectal cancer: systematic review and economic evaluation». Health Technology Assessment. 14 (32): 1–206. doi:10.3310/hta14320. PMID 20594533.
- ↑ Thomsen A, Kolesar JM (December 2008). «Chemoprevention of breast cancer». American Journal of Health-System Pharmacy. 65 (23): 2221–28. doi:10.2146/ajhp070663. PMID 19020189.
- ↑ Wilt TJ, MacDonald R, Hagerty K, Schellhammer P, Kramer BS (April 2008). Wilt TJ (ed.). «Five-alpha-reductase Inhibitors for prostate cancer prevention». The Cochrane Database of Systematic Reviews (2): CD007091. doi:10.1002/14651858.CD007091. PMID 18425978.
- ↑ «Vitamins and minerals: not for cancer or cardiovascular prevention». Prescrire International. 19 (108): 182. August 2010. PMID 20939459. Արխիվացված է օրիգինալից 25 May 2012-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Giovannucci E, Liu Y, Rimm EB, Hollis BW, Fuchs CS, Stampfer MJ, Willett WC (April 2006). «Prospective study of predictors of vitamin D status and cancer incidence and mortality in men». Journal of the National Cancer Institute. 98 (7): 451–59. doi:10.1093/jnci/djj101. PMID 16595781.
- ↑ «Vitamin D Has Role in Colon Cancer Prevention». Արխիվացված է օրիգինալից 4 December 2006-ին. Վերցված է 27 July 2007-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Holick MF (January 2013). «Vitamin D, sunlight and cancer connection». Anti-Cancer Agents in Medicinal Chemistry. 13 (1): 70–82. doi:10.2174/187152013804487308. PMID 23094923.
- ↑ Schwartz GG, Blot WJ (April 2006). «Vitamin D status and cancer incidence and mortality: something new under the sun». Journal of the National Cancer Institute. 98 (7): 428–30. doi:10.1093/jnci/djj127. PMID 16595770.
- ↑ Bolland MJ, Grey A, Gamble GD, Reid IR (April 2014). «The effect of vitamin D supplementation on skeletal, vascular, or cancer outcomes: a trial sequential meta-analysis». The Lancet. Diabetes & Endocrinology. 2 (4): 307–20. doi:10.1016/S2213-8587(13)70212-2. PMID 24703049.
- ↑ Bjelakovic G, Gluud LL, Nikolova D, Whitfield K, Wetterslev J, Simonetti RG, Bjelakovic M, Gluud C (January 2014). «Vitamin D supplementation for prevention of mortality in adults». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 1 (1): CD007470. doi:10.1002/14651858.cd007470.pub3. PMID 24414552.
- ↑ Fritz H, Kennedy D, Fergusson D, Fernandes R, Doucette S, Cooley K, Seely A, Sagar S, Wong R, Seely D (2011). Minna JD (ed.). «Vitamin A and retinoid derivatives for lung cancer: a systematic review and meta analysis». PLOS ONE. 6 (6): e21107. Bibcode:2011PLoSO...6E1107F. doi:10.1371/journal.pone.0021107. PMC 3124481. PMID 21738614.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Cole BF, Baron JA, Sandler RS, Haile RW, Ahnen DJ, Bresalier RS, McKeown-Eyssen G, Summers RW, Rothstein RI, Burke CA, Snover DC, Church TR, Allen JI, Robertson DJ, Beck GJ, Bond JH, Byers T, Mandel JS, Mott LA, Pearson LH, Barry EL, Rees JR, Marcon N, Saibil F, Ueland PM, Greenberg ER (June 2007). «Folic acid for the prevention of colorectal adenomas: a randomized clinical trial». JAMA. 297 (21): 2351–59. doi:10.1001/jama.297.21.2351. PMID 17551129.
- ↑ Vinceti M, Dennert G, Crespi CM, Zwahlen M, Brinkman M, Zeegers MP, Horneber M, D'Amico R, Del Giovane C (March 2014). «Selenium for preventing cancer». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 3 (3): CD005195. doi:10.1002/14651858.CD005195.pub3. PMC 4441528. PMID 24683040.
- ↑ 125,0 125,1 125,2 «Cancer Vaccine Fact Sheet». NCI. 8 June 2006. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ 126,0 126,1 Lertkhachonsuk AA, Yip CH, Khuhaprema T, Chen DS, Plummer M, Jee SH, Toi M, Wilailak S (November 2013). «Cancer prevention in Asia: resource-stratified guidelines from the Asian Oncology Summit 2013». The Lancet. Oncology. 14 (12): e497–507. doi:10.1016/S1470-2045(13)70350-4. PMID 24176569.
- ↑ 127,0 127,1 127,2 «Cancer Screening Overview (PDQ®)–Patient Version». National Cancer Institute. 13 January 2010. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ 128,0 128,1 128,2 Wilson JMG, Jungner G. (1968) Principles and practice of screening for disease. Geneva:World Health Organization. Public Health Papers, #34.
- ↑ «Screening for Cervical Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2003. Արխիվացված է օրիգինալից 23 December 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Colorectal Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 7 February 2015-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Skin Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 8 January 2011-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Oral Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 24 October 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Lung Cancer Screening». U.S. Preventive Services Task Force. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 4 November 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Prostate Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2008. Արխիվացված է օրիգինալից 31 December 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Bladder Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 23 August 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Testicular Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 15 May 2016-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Ovarian Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 23 October 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Pancreatic Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2004. Արխիվացված է օրիգինալից 21 November 2010-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Chou, Roger; Croswell, Jennifer M.; Dana, Tracy; Bougatous, Christina; Blazina, Ian; Fu, Rongwei; Gleitsmann, Ken; Koenig, Helen C.; Lam, Clarence (7 October 2011). «Screening for Prostate Cancer: A Review of the Evidence for the U.S. Preventive Services Task Force». United States Preventive Services Task Force. Արխիվացված է օրիգինալից 11 October 2011-ին. Վերցված է 8 October 2011-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|displayauthors=ignored (|display-authors=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ «Screening for Breast Cancer». U.S. Preventive Services Task Force. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից 2 January 2013-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Gøtzsche PC, Jørgensen KJ (June 2013). «Screening for breast cancer with mammography». The Cochrane Database of Systematic Reviews (6): CD001877. doi:10.1002/14651858.CD001877.pub5. PMID 23737396.
- ↑ 142,0 142,1 Gulati AP, Domchek SM (January 2008). «The clinical management of BRCA1 and BRCA2 mutation carriers». Current Oncology Reports. 10 (1): 47–53. doi:10.1007/s11912-008-0008-9. PMID 18366960.
- ↑ Lind M.J., M.J. (2008). «Principles of cytotoxic chemotherapy». Medicine. 36 (1): 19–23. doi:10.1016/j.mpmed.2007.10.003.
- ↑ «Targeted Cancer Therapies». About Cancer. National Cancer Institute. 26 February 2018. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ 145,0 145,1 Holland Chp. 40
- ↑ Nastoupil LJ, Rose AC, Flowers CR (May 2012). «Diffuse large B-cell lymphoma: current treatment approaches». Oncology. 26 (5): 488–95. PMID 22730604.
- ↑ Freedman A (October 2012). «Follicular lymphoma: 2012 update on diagnosis and management». American Journal of Hematology. 87 (10): 988–95. doi:10.1002/ajh.23313. PMID 23001911.
- ↑ Rampling R, James A, Papanastassiou V (June 2004). «The present and future management of malignant brain tumours: surgery, radiotherapy, chemotherapy». Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry. 75 Suppl 2 (Suppl 2): ii24–30. doi:10.1136/jnnp.2004.040535. PMC 1765659. PMID 15146036.
- ↑ Madan V, Lear JT, Szeimies RM (February 2010). «Non-melanoma skin cancer». Lancet. 375 (9715): 673–85. doi:10.1016/S0140-6736(09)61196-X. PMC 3339125. PMID 20171403.
- ↑ Tidy, Colin. «Radiotherapy». Patient UK. Արխիվացված է օրիգինալից 9 July 2017-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) Last Checked: 23 December 2015 - ↑ Hill R, Healy B, Holloway L, Kuncic Z, Thwaites D, Baldock C (March 2014). «Advances in kilovoltage x-ray beam dosimetry». Physics in Medicine and Biology. 59 (6): R183–231. Bibcode:2014PMB....59R.183H. doi:10.1088/0031-9155/59/6/r183. PMID 24584183.
- ↑ 152,0 152,1 Holland Chp. 41
- ↑ 153,0 153,1 153,2 153,3 153,4 American Society of Clinical Oncology. «Five Things Physicians and Patients Should Question» (PDF). Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 31 July 2012-ին. Վերցված է 14 August 2012-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ * The American Society of Clinical Oncology made this recommendation based on various cancers. See American Society of Clinical Oncology. «Five Things Physicians and Patients Should Question» (PDF). Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 31 July 2012-ին. Վերցված է 14 August 2012-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն)- for lung cancer, see Azzoli CG, Temin S, Aliff T, Baker S, Brahmer J, Johnson DH, Laskin JL, Masters G, Milton D, Nordquist L, Pao W, Pfister DG, Piantadosi S, Schiller JH, Smith R, Smith TJ, Strawn JR, Trent D, Giaccone G (October 2011). «2011 Focused Update of 2009 American Society of Clinical Oncology Clinical Practice Guideline Update on Chemotherapy for Stage IV Non-Small-Cell Lung Cancer». Journal of Clinical Oncology. 29 (28): 3825–31. doi:10.1200/JCO.2010.34.2774. PMC 3675703. PMID 21900105. and Ettinger DS, Akerley W, Bepler G, Blum MG, Chang A, Cheney RT, և այլք: (July 2010). «Non-small cell lung cancer». Journal of the National Comprehensive Cancer Network. 8 (7): 740–801. PMID 20679538.
- for breast cancer, see Carlson RW, Allred DC, Anderson BO, Burstein HJ, Carter WB, Edge SB, և այլք: (February 2009). «Breast cancer. Clinical practice guidelines in oncology». Journal of the National Comprehensive Cancer Network. 7 (2): 122–92. PMID 19200416.
- for colon cancer, see Engstrom PF, Arnoletti JP, Benson AB, Chen YJ, Choti MA, Cooper HS, Covey A, Dilawari RA, Early DS, Enzinger PC, Fakih MG, Fleshman J, Fuchs C, Grem JL, Kiel K, Knol JA, Leong LA, Lin E, Mulcahy MF, Rao S, Ryan DP, Saltz L, Shibata D, Skibber JM, Sofocleous C, Thomas J, Venook AP, Willett C (September 2009). «NCCN Clinical Practice Guidelines in Oncology: colon cancer». Journal of the National Comprehensive Cancer Network. 7 (8): 778–831. PMID 19755046.
- for other general statements see Smith TJ, Hillner BE (May 2011). «Bending the cost curve in cancer care». The New England Journal of Medicine. 364 (21): 2060–5. doi:10.1056/NEJMsb1013826. PMC 4042405. PMID 21612477. and Peppercorn JM, Smith TJ, Helft PR, Debono DJ, Berry SR, Wollins DS, Hayes DM, Von Roenn JH, Schnipper LE (February 2011). «American society of clinical oncology statement: toward individualized care for patients with advanced cancer». Journal of Clinical Oncology. 29 (6): 755–60. doi:10.1200/JCO.2010.33.1744. PMID 21263086.
- ↑ «NCCN Guidelines». Արխիվացված է օրիգինալից 14 May 2008-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Clinical Practice Guidelines for Quality Palliative Care» (PDF). The National Consensus Project for Quality Palliative Care (NCP). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 16 May 2011-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Levy MH, Back A, Bazargan S, Benedetti C, Billings JA, Block S, Bruera E, Carducci MA, Dy S, Eberle C, Foley KM, Harris JD, Knight SJ, Milch R, Rhiner M, Slatkin NE, Spiegel D, Sutton L, Urba S, Von Roenn JH, Weinstein SM (September 2006). «Palliative care. Clinical practice guidelines in oncology». Journal of the National Comprehensive Cancer Network. 4 (8): 776–818. PMID 16948956.
- ↑ Waldmann TA (March 2003). «Immunotherapy: past, present and future». Nature Medicine. 9 (3): 269–77. doi:10.1038/nm0303-269. PMID 12612576.
- ↑ «Lasers in Cancer Treatment». National Institutes of Health, National Cancer Institute. 13 September 2011. Վերցված է 15 December 2017-ին.
This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
- ↑ Cassileth BR, Deng G (2004). «Complementary and alternative therapies for cancer». The Oncologist. 9 (1): 80–89. doi:10.1634/theoncologist.9-1-80. PMID 14755017.
- ↑ What Is CAM? Արխիվացված 8 Դեկտեմբեր 2005 WebCite National Center for Complementary and Alternative Medicine. retrieved 3 February 2008.
- ↑ Vickers A (2004). «Alternative cancer cures: "unproven" or "disproven"?». Ca. 54 (2): 110–18. CiteSeerX 10.1.1.521.2180. doi:10.3322/canjclin.54.2.110. PMID 15061600.
- ↑ World Cancer Report 2014. World Health Organization. 2014. էջ 22. ISBN 978-92-832-0429-9. Արխիվացված է օրիգինալից 12 July 2017-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 164,0 164,1 Rheingold, Susan; Neugut, Alfred; Meadows, Anna (2003). «156: Secondary Cancers: Incidence, Risk Factors, and Management». In Frei, Emil; Kufe, Donald W.; Holland, James F. (eds.). Holland-Frei Cancer Medicine (6th ed.). Hamilton, Ont: BC Decker. էջ 2399. ISBN 978-1-55009-213-4.
{{cite book}}: External link in|chapterurl=|chapterurl=ignored (|chapter-url=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Montazeri A (December 2009). «Quality of life data as prognostic indicators of survival in cancer patients: an overview of the literature from 1982 to 2008». Health and Quality of Life Outcomes. 7: 102. doi:10.1186/1477-7525-7-102. PMC 2805623. PMID 20030832.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Akl EA, Kahale LA, Ballout RA, Barba M, Yosuico VE, van Doormaal FF, Middeldorp S, Bryant A, Schünemann H (December 2014). «Parenteral anticoagulation in ambulatory patients with cancer». The Cochrane Database of Systematic Reviews. 12 (12): CD006652. doi:10.1002/14651858.CD006652.pub4. PMID 25491949.
- ↑ 167,0 167,1 «Latest global cancer data: Cancer burden rises to 18.1 million new cases and 9.6 million cancer deaths in 2018» (PDF). www.iarc.fr. Վերցված է 5 December 2018-ին.
- ↑ 168,0 168,1 Lozano R, Naghavi M, Foreman K, Lim S, Shibuya K, Aboyans V, և այլք: (December 2012). «Global and regional mortality from 235 causes of death for 20 age groups in 1990 and 2010: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2010». Lancet. 380 (9859): 2095–128. doi:10.1016/S0140-6736(12)61728-0. hdl:10536/DRO/DU:30050819. PMID 23245604.
- ↑ 169,0 169,1 Coleman, William B.; Rubinas, Tara C. (2009). «4». In Tsongalis, Gregory J.; Coleman, William L. (eds.). Molecular Pathology: The Molecular Basis of Human Disease. Amsterdam: Elsevier Academic Press. էջ 66. ISBN 978-0-12-374419-7.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Johnson, George (28 December 2010). «Unearthing Prehistoric Tumors, and Debate». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 24 June 2017-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Pawelec G, Derhovanessian E, Larbi A (August 2010). «Immunosenescence and cancer». Critical Reviews in Oncology/Hematology. 75 (2): 165–72. doi:10.1016/j.critrevonc.2010.06.012. PMID 20656212.
- ↑ Alberts B, Johnson A, Lewis J, և այլք: (2002). «The Preventable Causes of Cancer». Molecular biology of the cell (4th ed.). New York: Garland Science. ISBN 978-0-8153-4072-0. Արխիվացված է օրիգինալից 2 January 2016-ին. «A certain irreducible background incidence of cancer is to be expected regardless of circumstances: mutations can never be absolutely avoided, because they are an inescapable consequence of fundamental limitations on the accuracy of DNA replication, as discussed in Chapter 5. If a human could live long enough, it is inevitable that at least one of his or her cells would eventually accumulate a set of mutations sufficient for cancer to develop.»
{{cite book}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Anisimov VN, Sikora E, Pawelec G (August 2009). «Relationships between cancer and aging: a multilevel approach». Biogerontology. 10 (4): 323–38. doi:10.1007/s10522-008-9209-8. PMID 19156531.
- ↑ de Magalhães JP (May 2013). «How ageing processes influence cancer». Nature Reviews. Cancer. 13 (5): 357–65. doi:10.1038/nrc3497. PMID 23612461.
- ↑ Schottenfeld, David; Fraumeni, Joseph F. (24 August 2006). Cancer Epidemiology and Prevention. Oxford University Press. էջ 977. ISBN 978-0-19-974797-9.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Bostwick, David G.; Eble, John N. (2007). Urological Surgical Pathology. St. Louis: Mosby. էջ 468. ISBN 978-0-323-01970-5.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ 177,0 177,1 Kaatsch P (June 2010). «Epidemiology of childhood cancer». Cancer Treatment Reviews. 36 (4): 277–85. doi:10.1016/j.ctrv.2010.02.003. PMID 20231056.
- ↑ 178,0 178,1 Ward E, DeSantis C, Robbins A, Kohler B, Jemal A (January 2014). «Childhood and adolescent cancer statistics, 2014». Ca. 64 (2): 83–103. doi:10.3322/caac.21219. PMID 24488779.
- ↑ Ward EM, Thun MJ, Hannan LM, Jemal A (September 2006). «Interpreting cancer trends». Annals of the New York Academy of Sciences. 1076 (1): 29–53. Bibcode:2006NYASA1076...29W. doi:10.1196/annals.1371.048. PMID 17119192.
- ↑ 180,0 180,1 180,2 180,3 180,4 180,5 Hajdu SI (March 2011). «A note from history: landmarks in history of cancer, part 1». Cancer. 117 (5): 1097–102. doi:10.1002/cncr.25553. PMID 20960499.
- ↑ Paul of Aegina, 7th Century AD, quoted in Moss, Ralph W. (2004). «Galen on Cancer». CancerDecisions. Արխիվացված է օրիգինալից 16 July 2011-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) Referenced from Michael Shimkin, Contrary to Nature, Washington, DC: Superintendent of Document, DHEW Publication No. (NIH) 79–720, p. 35. - ↑ Majno, Guido; Joris, Isabelle (12 August 2004). Cells, Tissues, and Disease : Principles of General Pathology: Principles of General Pathology. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-974892-1. Վերցված է 11 September 2013-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ 183,0 183,1 Hajdu SI (June 2011). «A note from history: landmarks in history of cancer, part 2». Cancer. 117 (12): 2811–20. doi:10.1002/cncr.25825. PMID 21656759.
- ↑ Yalom, Marilyn (1998). A history of the breast (1 ed.). New York: Ballantine Books. ISBN 978-0-679-43459-7.
- ↑ Hajdu SI (February 2012). «A note from history: landmarks in history of cancer, part 3». Cancer. 118 (4): 1155–68. doi:10.1002/cncr.26320. PMID 21751192.
- ↑ Grange JM, Stanford JL, Stanford CA (June 2002). «Campbell De Morgan's 'Observations on cancer', and their relevance today». Journal of the Royal Society of Medicine. 95 (6): 296–99. doi:10.1258/jrsm.95.6.296. PMC 1279913. PMID 12042378.
- ↑ Ehrenreich, Barbara (November 2001). «Welcome to Cancerland». Harper's Magazine. ISSN 0017-789X. Արխիվացված է օրիգինալից 8 November 2013-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 188,0 188,1 188,2 188,3 Chochinov, Harvey Max; Breitbart, William (2009). Handbook of Psychiatry in Palliative Medicine (անգլերեն). Oxford University Press. էջ 196. ISBN 978-0-19-530107-6.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Rapini, Ronald P.; Bolognia, Jean L.; Jorizzo, Joseph L. (2007). Dermatology: 2-Volume Set. St. Louis: Mosby. ISBN 978-1-4160-2999-1.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ «Skin cancers». World Health Organization. Արխիվացված է օրիգինալից 27 September 2010-ին. Վերցված է 19 January 2011-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ McCulley, Michelle; Greenwell, Pamela (2007). Molecular therapeutics: 21st-century medicine. London: J. Wiley. էջ 207. ISBN 978-0-470-01916-0.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Low, Graham; Cameron, Lynne (1999). «10». Researching and Applying Metaphor. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-64964-3.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Sulik, Gayle A. (2010). Pink Ribbon Blues: How Breast Cancer Culture Undermines Women's Health. Oxford University Press. էջեր 78–89. ISBN 978-0-19-974993-5.
- ↑ 194,0 194,1 194,2 Olson, James S. (2005). Bathsheba's Breast: Women, Cancer, and History. JHU Press. էջեր 145–70. ISBN 978-0-8018-8064-3. OCLC 186453370.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ 195,0 195,1 195,2 Ehrenreich, Barbara (2009). Bright-sided: How the Relentless Promotion of Positive Thinking Has Undermined America. Henry Holt and Company. էջեր 15–44. ISBN 978-0-8050-8749-9.
- ↑ Huff, Charlotte (24 September 2013). «A Sick Stigma: Why are cancer patients blamed for their illness?». Slate. Արխիվացված է օրիգինալից 11 October 2013-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ «Economic Impact of Cancer». American Cancer Society. 3 January 2018. Վերցված է 5 July 2018-ին.
- ↑ Bosanquet N, Sikora, K (2004). «The economics of cancer care in the UK». Lancet Oncology. 5 (9): 568–74. doi:10.1016/S1470-2045(04)01569-4. PMID 15337487.
- ↑ Mariotto AB, Yabroff KR, Shao Y, Feuer EJ, Brown ML (2011). «Projections of the cost of cancer care in the United States: 2010-2020». Journal of the National Cancer Institute. 103 (2): 117–28. doi:10.1093/jnci/djq495. PMC 3107566. PMID 21228314.
- ↑ Jönsson B, Hofmarcher T, Lindgren P, Wilking N (2016). «The cost and burden of cancer in the European Union 1995-2014». European Journal of Cancer. 66 (Oct): 162–70. doi:10.1016/j.ejca.2016.06.022. PMID 27589247.
- ↑ Luengo-Fernandez R, Leal J, Gray A, Sullivan R (2013). «Economic burden of cancer across the European Union: a population-based cost analysis». Lancet Oncology. 14 (12): 1165–74. doi:10.1016/S1470-2045(13)70442-X. PMID 24131614.
- ↑ «Economic Impact of Cancer». American Cancer Society. 3 January 2018. Վերցված է 5 July 2018-ին.
- ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ
<ref>պիտակ՝ «”EEOC”» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում: - ↑ «What Is Cancer?». National Cancer Institute. 17 September 2007. Վերցված է 28 March 2018-ին.
- ↑ «Cancer Fact Sheet». Agency for Toxic Substances & Disease Registry. 30 August 2002. Արխիվացված է օրիգինալից 13 August 2009-ին. Վերցված է 17 August 2009-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Wanjek, Christopher (16 September 2006). «Exciting New Cancer Treatments Emerge Amid Persistent Myths». Արխիվացված է օրիգինալից 16 May 2008-ին. Վերցված է 17 August 2009-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Hayden EC (April 2009). «Cutting off cancer's supply lines». Nature. 458 (7239): 686–87. doi:10.1038/458686b. PMID 19360048.
- ↑ Bagri A, Kouros-Mehr H, Leong KG, Plowman GD (March 2010). «Use of anti-VEGF adjuvant therapy in cancer: challenges and rationale». Trends in Molecular Medicine. 16 (3): 122–32. doi:10.1016/j.molmed.2010.01.004. PMID 20189876.
- ↑ Sleigh SH, Barton CL (2010). «Repurposing Strategies for Therapeutics». Pharm Med. 24 (3): 151–59. doi:10.2165/11536770-000000000-00000 (inactive 2018-12-29).
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of Դեկտեմբեր 2018 (link) - ↑ Winther H, Jorgensen JT (2010). «Drug-Diagnostic Co-Development in Cancer». Pharm Med. 24 (6): 363–75. doi:10.2165/11586320-000000000-00000 (inactive 2018-12-29).
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ DOI inactive as of Դեկտեմբեր 2018 (link) - ↑ Begley, Sharon (16 September 2008). «Rethinking the War on Cancer». Newsweek. Արխիվացված է օրիգինալից 10 September 2008-ին. Վերցված է 8 September 2008-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Kolata, Gina (23 April 2009). «Advances Elusive in the Drive to Cure Cancer». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 14 January 2012-ին. Վերցված է 5 May 2009-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Bruce Alberts, Marc W. Kirschner, Shirley Tilghman, and Harold Varmus (2014). «Rescuing US biomedical research from its systemic flaws». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 111 (16): 5773–77. Bibcode:2014PNAS..111.5773A. doi:10.1073/pnas.1404402111. PMC 4000813. PMID 24733905. Արխիվացված է օրիգինալից 18 May 2014-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Kolata, Gina (23 April 2009). «Advances Elusive in the Drive to Cure Cancer». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 14 January 2012-ին. Վերցված է 29 December 2009-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Kolata, Gina (27 June 2009). «Grant System Leads Cancer Researchers to Play It Safe». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 8 June 2011-ին. Վերցված է 29 December 2009-ին.
{{cite news}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Powell K (2016). «Young, talented and fed-up: scientists tell their stories». Nature. 538 (7626): 446–49. Bibcode:2016Natur.538..446P. doi:10.1038/538446a. PMID 27786221. Արխիվացված է օրիգինալից 27 October 2016-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ 217,0 217,1 217,2 217,3 217,4 217,5 Yarbro, Connie Henke; Wujcik, Debra; Gobel, Barbara Holmes (2010). Cancer Nursing: Principles and Practice. Jones & Bartlett Learning. էջեր 901–05. ISBN 978-0-7637-6357-2.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - ↑ Thamm, Douglas (March 2009). «How companion animals contribute to the fight against cancer in humans» (PDF). Veterinaria Italiana. 54 (1): 111–20. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 23 July 2014-ին. Վերցված է 18 July 2014-ին.
{{cite journal}}: Unknown parameter|dead-url=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ Murgia C, Pritchard JK, Kim SY, Fassati A, Weiss RA (August 2006). «Clonal origin and evolution of a transmissible cancer». Cell. 126 (3): 477–87. doi:10.1016/j.cell.2006.05.051. PMC 2593932. PMID 16901782.
Գրականություն
- Bast, Robert C.; Croe, Carlo M.; Hait, William N.; Hong, Waun Ki; Kufe, Donald W.; Piccart-Gebhart, Martine; Pollock, Raphael E.; Weichselbaum, Ralph R.; Yang, Hongwang; Holland, James F. (2016). Holland-Frei Cancer Medicine. Wiley. ISBN 978-1-118-93469-2.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - Kleinsmith, Lewis J. (2006). Principles of cancer biology. Pearson Benjamin Cummings. ISBN 978-0-8053-4003-7.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - Mukherjee, Siddhartha (2010). The Emperor of All Maladies: A Biography of Cancer. Simon & Schuster. ISBN 978-1-4391-0795-9. Վերցված է 7 August 2013-ին.
- Pazdur, Richard; Camphausen, Kevin A.; Wagman, Lawrence D.; Hoskins, William J. (2009). Cancer Management: A Multidisciplinary Approach. Cmp United Business Media. ISBN 978-1-891483-62-2. Քաղցկեղ at Google Books. Արխիվացված է օրիգինալից 15 May 2009-ին.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - Tannock, Ian (2005). The basic science of oncology. McGraw-Hill Professional. ISBN 978-0-07-138774-3.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն) - Schwab, Manfred (2008). Encyclopedia of Cancer. Springer Science & Business Media. ISBN 978-3-540-36847-2.
{{cite book}}: Unknown parameter|name-list-format=ignored (|name-list-style=suggested) (օգնություն)
Արտաքին հղումներ
- Քաղցկեղ հոդվածը Curlie-ում (ըստ DMOZ-ի)
- Ամեն ինչ քաղցկեղի մասին
| ||||||||||||||||
