Մասնակից:Սավադյան Միլենա/Ավազարկղ3

Տողասարի կամ ճգնավորի լեռան հյուսիսային լանջի գոգավորությունում, թավուտ անտառերի ֆոնի վրա, շատ հեռվից երևում է նշանավոր Գտչավանքի գմբեթը: Իր դիրքով ու շրջապատի բնության հետ ունեցած սերտ կապով Գտչավանքը զգալիորեն տարբերվում է Արցախի միջնադարյան հուշարձաններից: Բարձրադիր տեղանքը, երկինք մխրճված գրանիտյա ժայռերի վեհությունը, վայրի պտղաբույսերով հարուստ անտառապատ ձորերի խորությունը, լեռնային մաքուր օդը, սառնորակ աղբյուրները մի առանձնակի շուք են տալիս վանքին: Իր ճարտարապետական հիանալի արժանիքներով Գտչավանքը, առանձնահատուկ տեղ ունենալով հանդերձ, հարստացնում է երկրամասի բազմադարյան ճարտարապետության գանձարանը` հաստատորեն կանգնելով այնպիսի կոթողների կողքին, ինչպիսիք են Գանձասարն ու Խութավանքը: Մատենագիտական աղբյուրները հիշատակում են, որ հնագույն ժամանակներում ներկայիս վանքի տեղում կառուցված է եղել մի եկեղեցի, որը համարվել է հայտնի ուխտատեղի: Այդ եկեղեցին ավերվել է արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում: Հին եկեղեցու հիմքերի վրա, ինչպես մատնանշում են ներկայիս եկեղեցու հյուսիսային պատի վրա գտնվող ընդարձակ արձանագրությունները, Ամարասից այստեղ գաղթած երկու եպիսկոպոսներ` տեր Սարգիս և տեր Վրդանես եղբայրները, կառուցում են Գտչավանքի գլխավոր եկեղեցին: Շինությունը հիմնադրվել է 1241 թվականին, ավարտվել է 1246-ին: 13-16-րդ դդ. պատկանող հարուստ վիմական արձանագրությունները արժեքավոր աղբյուր են հանդիսանում հայ ժողովրդի հյուսիս-արևելյան հատվածի պատմության համար: Պատմական աղբյուրներից հայտնի է, որ Գտիչը, վաղնջական ժամանակներից սկսած, եղել է գավառի քաղաքական ու հոգևոր կենտրոնը:Այստեղ էին նստում թեմի եպիսկոպոսները: Այն իր նշանավոր ամրոցով Եսայի Աբու-Մուսեի նստավայրն էր 9-րդ դարում: Իսկ 10-րդ դարում թագավորանիստ էր, Դիզակում հիմնված թագավորության կենտրոնը: Գտիչը 13-րդ դարի վերջերին ընդարձակվում է նորանոր շենքերով, իսկ Դիզակի մելիքների, հատկապես մելիք Եգանի իշխանության ժամանակ հասնում է իր զարգացման գագաթնակետին, դառնալով Հայաստանի կրոնական, քաղաքական ու մշակութային խոշոր կենտրոններից մեկը: Գտչավանքի հուշարձանն իր արվեստով, բարձր ճարտարապետական Առանձնահատկություններով հանդիսանում է հայ բազմադարյան ճարտարապետության նշանավոր կոթողներից մեկը: «Առհասարակ,- գրել է Լեոն,- ներքին և արտաքին կողմերից Գտչավանքի ճարտարապետությունը կրում է Բագրատունյաց ոճի կնիքը»: Վանքի գլխավոր եկեղեցին միջին մեծության կենտրոնական գմբեթավոր կառուցվածք է: Գմբեթը նստած է չորս կամարների վրա: Հիմնապատերը շարված են տաշած ենդեղնագույն քարերից: Որմնամույթերը միանում են աղեղնաձև կամարներով, որոնք իրենց վրա կրում են գմբեթը`բարձր, բայց ոչ այնքան սրածայր վեղարով: Արևելյան կողմում եկեղեցին ունի աբսիդ, բարձր բեմով և երկու կողմերում կրկնահարկ խորաններով: Վերին հարկի խորանների դռները բացվում են աբսիդի մեջ, որտեղից բարջրանում են քարե սանդուղքով: Եկեղեցին արտաքուստ ուղղանկյուն է, իսկ ներսից` խաչաձև հատակագծով, ուղղանկուն խաչթևերով: Ներսը ամբողջովին սրբատաշ է, արևելյան կողմի վերին խորանից մի գաղտնի անցք պատերի միջով բարձրանում է դեպի տանիքի տակը: Պատերի մեջ դրված են քանդակազարդ և արձանագրված խաչքարեր, որոնցից մեկի վրա նշված է 1000 թվականը: Սա դարձյալ ապացույց է, որ այժմյան եկեղեցու տեղում հնում եղել է մի ուրիշ քարաշեն եկեղեցի:Դա երևում է նաև եկեղեցու հիմքերից, որոնք տեղ-տեղ բացվել են: Այստեղ անհրաժեշտ է նշել, որ Գտչավանքի Ճարտարապետական մանրազնին քննություն դեռ չի կատարվել և աչ էլ պեղմամբ ուսումնասիրվել են վանքի ու նրա ավերակների երևացող հիմնապատերը, որպեսզի վերջնական խոսք ասվոր հնագույն շենքերի կազմի ու հիմնադրման ժամանակի մասին: Վանքն ունիգավիթ, որը «խիստ հին է քան եկեղեցին», գավթի միակ մուտքը զարդարված է նրբահյուս քանդակներով: Դռան երկու կողմերում, պատի մեջ, տեղավորված են քանդակազարդ խաչքարեր: Հարավային կողմի խաչքարի վրա գրված է «Թվին ՈՂԵ Ես տէր Վրդանէս կանգնեցի զխաչս ի փրկութիւն հոգւոյ իմոյ»: Իսկ հյուսիսային կողմի խաչքարի վրա` «Յիշատակ է Սուրբ տաճարիս կաթողիկէն Դողեցի Սարգսի որդի Սայուն և իւր կողակից Հերիքնազին թվին ՌՃԿԶ»: Շենքը սալահատակված է եղել, տանիքը ևս պատած է սրբատաշ սալերով: Արևմտյան, հարավային և հյուսիսային պատերի մեջ բացվում են զույգ կամարակապ պատուհաններ, որոնք բավականին բարձր են ու արտաքուստ նեղ, իսկ ներսից` ընդարձակ բացվածքով և քառակուսի կողմերով: Պատերը հաստ են, շքեղ և նուրբ զարդաքանդակներով: Գավթի ներսի հատակը ծածկված է վանքի հոգևորականների և Դիզակի Մելիքների գերեզմաններով, որոնց քարերը մշակված են գեղեցիկ ու նուրբ ժանյակներով: Բացի հիշյալ գերեզմաններից, եկեղեցու ներսում, արևելյան պատին կից, կան մի քանի մահարձաններ` խաչքարերով: Գերեզմանոցը տարածված է եկեղեցու շուրջը, որը մեծ մասամբ ավերված է. հատ ու կենտ գերեզմանաքարեր թաղված են գետնի մեջ, իսկ մեծ մասը ծածկված է հողով, խաչքարերն ընկած են գետնին: Գտչավանքը շրջապատի բնակելի ու տնտեսական(ավերված) շենքերի հետ միասին չամանակին դիտվել է որպես ավարտուն ճարտարապետական անսամբլ: Վանքի գլխավոր եկեղեցու հյուսիս-արևելյան կողմում`Կաթնաղբյուրի հարավային մասում է գտնվում մի անանուն եկեղեցի, որը ևս հնաշեն է: Գտչավանքը հնուց ի վեր հայտնի է իբրև Արցախի խոշոր հոգևոր մշակութային կենտրոններից մեկը: Այնտեղ էին նստում գավառի եպիսկոպոսները: Վնաքն ուներ իր դպրոցն ու գրատունը: Այնտեղ էին հավաքված նշանավոր բազմաթիվ գրչագրեր, և հենց տեղի գրչատանն էլ ստեղծվում էին ձեռագիր նոր մատյաններ: 19-րդ դարում Գտչավանքի վարդապետ Առքել Կոստանյանցը գրել է պատմագիտական ու ազգագրական մի շարք ուսումնասիրություններ, որոնցից մի փոքրիկ հատոր` Դիզակի մելիքության մասին, լույս է տեսել 1913թ.: Դող կամ Քթիշ բերդը Դիզակի և ընդհանրապես Արցախի հին, անառիկ և խոշոր ամրոցներից է, հավանաբար գոյություն է ունեցել դեռ վաղ միջնադարում: Առանշահիկտոհմի Դիզակի ճյուղը, Տողը դարձնելով իր վարչական կենտրոնը, ռազմական հենակետ է դարձրել ինչպես Գորոզ բերդ, այնպես էլ այս ամրոցը: Դիզակի քաջ իշխան Աբու Մուսեն շատ լավ էր ամրացրել Քթիշը, որին նպաստել է և անառիկ դիրքը: Արտաքին աշխարհի հետ ինչպես Արցախի մյուս հայտնի բերդերը, այն կապված էր գաղտնուղով: Այժմ երբեմնի հզոր բերդից շատ քիչ բան է պահպանվել, և Դիզակի իշխանության կենտրոնի բազմթիվ կառուցվածքներից ավերակներ են մնացել: Կիսով չափ կամ արդեն լրիվ հողածածկ միջնաբերդի վիմահերձի գլխին դեռ կանգուն մնում է անտաշ քարով շինված եկեղեցին, որին տեղացիները վանք են կոչում: Հուշարձանի ներսում կան սպիտակ շերտաքարերից պատրաստված հինգ փոքր խաչքարեր, որոնց վրա քանդակված է. «Խաչս Նազադին», «Խաչս Մրհապետին», «Խաչս Շահումին», «Խաչս Ղազարոյ», «Խաչս Եդուայ»: Տողեցիները պատմում են , որ վերջին տարիներին այս բարձունքներում գտել են զանազան տնային իրեր, եկեղեցական սպասքներ, տարբեր զենքերի տեսակներ, մետաղյա անոթներ, հին դրամներ: Այստեղ դեռ երևում են միջնաբերդի շրջապատի հետքերը: Այն շարված է անտաշ որձաքրով, կրաշաղախով: Պարսպի պատերի մեջ երևում են հին եկեղեցու սրբատաշ քարեր, գերեզմանաքարեր, մեծ և գեղաքանդակ խաչքարերի բեկորներ: Բնակավայրի կիսավեր պատերը բոլորովին մամռապատ են, տների տեղը վեր է ածվել մեծ-մեծ փոսերի, որտեղ աճել են վիթխարի ծառեր, թփեր: Մեռած «գյուղաքաղաքից» քիչ վերև` Տողասարի ամենաբարձր կետում գտնվում, ինչպես տեղացիներն են անվանում, Թեժ եկեղեցին: Այն մի պարզ շինություն է, առանց գմբեթի: Թաղածածկ դահլիճի հորինվածքով կառուցված կիսավեր եկեղեցին ներսում ունի չորս մույթեր, արևելյան կողմից` կիսակլոր աբսիդ, որի երկու կողմերում կան խորաններ: Դուռը հարավյին կողմից է: Շարված է անտաշ որձաքարով և կրաշաղախով: Եկեղեցու արևելյան կողմում նկատվում են մի քանի գերեզմաններ, որոնցտապանաքարերը բավականին մեծ են և լավ մշակված, բոլորն էլ տեղական քարից: Գերեզմանաքարերից միայն մեկի վրա կա չորս տառ`«Պետի»: Ավերակները բավականին տարածություն են գրավում: Տնատեղերն ունեն կիսաբոլորաձև , իսկ մի քանիսը` ձվաձև հատակագիծ: Պատմագիրների վկայություններն ու նյութական կուլտուրայի հուշարձանները հնարավորություն են տալիս ասելու, որ այստեղի ավերակները հիմնականում պաշտպանական կառույցներ են եղել: Պատերազմական տարիներին այստեղ է հավաքվել Դիզակի բնակչությունը և դիմադրություն ցույց տվել թշնամուն: Այդ տեսակետից խիստ բնորոշ է արաբական խալիֆայության դեմ մղած պայքարում դիզակիցների վառ օրինակը:Պատմությունը պահել է Արցախ աշխարհի ամենախոշոր դեմքերից մեկի` Եսայի իշխանի սխրագործությունները: Լեոյի կարծիքով Եսային կամ, ինչպես արաբական աղբյուրներն են նրան հիշում, «Իսա Իբն Յուսուֆ Աբաու Բուսեն», իր գլխավորած պայքարով «...ամենախոշոր մխիթարական երևույթն էր կազմում Հայոց աշխարհի այդ ժամանակվա(9-րդ դար-Շ.Մ.)արյունոտ նահատակումների մեջ»: 853թ. ամրացված լինելով Տողասարի գագաթին, վերը նշված «քյուղաքաղաքի» պարիսպների ներսում, Աբու Մուսեն ավելի քան մեկ տարի համար դիմադրություն է ցույց տալիս արաբ զորավար Բուղայի բազմաքանակ զորքերին: Արաբ զորավարը 28 անգամ գրոհում է այդ անառիկ ամրոցի վրա, բայց գրոհները ապարդյուն են անցնում: Վերջ ի վերջո նա`Եսայի իշխանը, ընկավ թշնամու ձեռքն այն պատճառով, որ ազնվություն ունեցել հավատալու թշնամու երդումներին` պատգամախոսության է գնացել Բուղայի մոտ և այնտեղ էլ ձեռբակալվել: Դիզակի քաջ իշխանի և նրա հետնորդների հիշատակին կառուցված մի շարք հուշարձաններ կան Տողասարից որ այնքան հեռու գտնվող Տումի գյուղի շրջակայքում: Այսպես. գյուղի արևմտյան մասւոմ է գտնվում Դիզակի մյուս նշանավոր Գորոզ կամ Գորոզու անունով բերդը, «Ի Գոռոզո մերձ ի լեառն Քթիչ»: Մյուս նշանավոր հուշարձանը համարվում է Կարմիր եկեղեցին: 10-րդ դարի այս շինությունը լրիվ քանդված է: Պահպանվել է արևմտյան լուսամուտի վերնամասի արձանագրությունը(այն գտնվում է Լեռնային Ղրաբաղի մարզային թանգարանում): Ահա տեքստը. «Ի նխթ. թվ. (1000)և ի թագաւորութեանս տեառն Գգիկայ որդւու Մուսէի եւ Սոփի դուստր Մուսէի շինեցի տուն Աստուծոյ ի փրկութիւս հոգո իմո և շնողաց իմոց»: Եկեղեցու փլատակները գտնվում են Տումի գյուղի հարավային կողմում, ձորակի աջ լանջին, հին գերեզմանոցի մեջ: Կարմիր եկեղեցուց փոքր-ինչ վերև, մի առանձնացած բլրի վրա, կան քարակիր շինության բեկորներ: Բլոր տվյալներից երևում է, որ շրջապարիսպով ամրացված է եղել բլուրը: Կավե խողովակների շարքերը այս ավերակներից ձգվում են դեպի մոտակա Թագավորի աղբյուրը: Տեղացիները ավանդաբար Թագավորի պալատ անունով են կոչում այս ավերակները: Պալատատեղից դեպի հարավ գտնվող կոնաձև բլուրը պատած է հին գերեզմանաքարերով: Ուշագրավ է ավերակ դամբարանը, որի հարավային մասում կա մի տապանաքար: Դժբախտաբար այն չունի արձանագրություն: Այս ավերակդամբարանն ու «անխոս» տապանաքարը սերնդե սերունդ մատնանշվել են որպես թագավորի գերեզման: Պալատից դեպի հյուսիս, ձորակում, կա մի զովասուն, սառնորակ աղբյուր, որի վրա իր ժամանակին սրբատաշ քարով կառուցվել է շենք: Աղբյուրն էլ կոչվում է թագավորի աղբյուր: Այս բոլորը վկայում են, որ Դիզակի տերերի աթոռանիստը Տողից հետո եղել է Տումին, իսկ նրանց գլխավոր բերդերը, ինչպես նշվեց, Գտիչն ու Գորոզն էին: