Հյուսիսային Մակեդոնիա

Մակեդոնիայի Հանրապետություն Република Македонија
Դրոշ Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ Денес над Македонија
Մակեդոնիայի դիրքը
Մայրաքաղաք և ամենամեծ քաղաք		Սկոպյե
Պետական լեզուներ		մակեդոներեն
Տարածք
-	Ընդհանուր	25,333 կմ²
-	Ջրային (%)	1.9
Բնակչություն
-	2007 նախահաշիվը	2,055,915
-	2002 մարդահամարը	2,022,547
-	Խտություն	79 /կմ²  205 /մղոն²
Ժամային գոտի		(ՀԿԺ+1)
-	Ամռանը (DST)	(ՀԿԺ+2)
Ազգային դոմեն		.mk
Հեռախոսային կոդ		+389

Մակեդոնիա կամ Մակեդոնիայի Հանրապետություն, պետություն Բալկանյան թերակղզում հարավարևելյան Եվրոպայում։Այն նախկին Յուգոսլավիայի իրավահաջորդ նահագներից մեկն էր,որից հռչակվեց անկախ 1991թ։Այն դարձել է Եվրամիության անդամ 1993թ․բայց Հունաստանի հետ «Մակեդոնիա »անվան շուրջ անընդհատ վեճի արդյունքում,այն ընդունվեց որպես նախկին Հարավսլավիայի Մակեդոնիայի Հանրապետություն[9] ,երբեմն նաև Մակեդոնիա և ՆՀՀ Մակեդոնիա ,տերմին,որը օգտագործվում է միջազգային կազմակերպությունների կողմից ինչպիսիք են Եվրոպական Միությունը12] և ՆԱՏՕ[13]– ն։2018թ․ հունիսի 17 –ին Մակեդոնիան և Հունաստանը սգտորագրեցին համաձայնագիր, որը նախատեսում էր փոխել անվանումը Հյուսիսային Մակեդոնիայի Հանրապետություն մինչև հարցի վերաբերյալ ազգային հանրաքվե անցկացնելը։[14]15]Դեպի ծով ելք չունեցող Մակեդոնիայի Հանրապետությունը հյուսիս–արևմուտքից սահմանակից է Կոսովոյին,հյուսիսից Սերբիային,արևելքից Բուլղարիային,հարավից Հունաստանին և Ալբանիային արևմուտքից։[16]Այն կազմում է Մակեդոնիա աշխարհագրական տարածաշրջանի մոտավորապես երրորդ մասը, որն իր հերթին ներառում է Հունաստանի հյուսիսային , Բուլղարիայի հարավարևմտյան և Ալբանիայի հարավարևելյան հարակից տարածաշրջանները։Երկիրը աշխարհագրականորեն եզերված է լեռներով ,հովիտներով և գետերով։Մայրաքաղաքը և ամենամեծ քաղաքը Սկոպյեն մոտավորապես 2.06 միլլիոն բնակիչների բնակավայրն է։Բնակչության մեծ մասը բնիկ մակեդոնացի է կամ հարավ սլավոնական ծագում ունեն։Ալբանացիները փոքրամասնություն են կազմում ,մոտավորապես 25 %,նրանց հաջորդում են թուրքերը,սերբերը,բուլղարացիները։Տարածաշրջանի պատմությունը սկսվում է հնագույն ժամանակաշրջանից ՝Պաենոյա թագավորությունից մինչև Թրքո-Իլլյանական իշխանությունը[17]։Մ․թ․ա․ վեցերորդ դարի վերջին տարածաշրջանը գրավվում է Պարսկական Աքեմենյան կայսրության կողմից,իսկ մ․թ․ա․ չորրորդ դարի վերջին այն միանում է Մակեդոնիայի թագավորությանը։Ք․ա երկրորդ դարում տարածաշրջանը գրավվում է հռոմիացիների կողմից և դառնում է Մակոդոնիայի ամենամեծ նահանգը։Տարածաշրջանը եղել է Բյուզանդական (Արեւելյան Ռոման) կայսրության մի մաս և Ք․հ․ վեցերրորդ դարի սկզբին հաճախ ենթարկվել է հարձակումների և բնակեցվել սլավոնական ցեղերով։Հաջորդող դարերին Բուլղարիայի, Բյուզանդական և սերբական կայսրությունների միջև պայքարի արդյունքում այն տասնչորսերորդ դարից աստիճանաբար հայտնվեց Օսմանյան տիրապետության տակ։19–րդ դարի վերջին և 20–րդ դարի վերջին Մակեդոնիայի ինքնիշխանությունը հաստատվեց, չնայած 1912թ–ից մինչև 1913թ Բալկանյան պատերազմի ընթացքում Մակեդոնիայի ժամանակակաից տարածքը հայտնվեց Սերբիայի տիրապետության տակ։Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետևանքով (1914–1918) այն ներառվեց Սերբիայի Հարավսլավիայի Թագավորության մեջ,որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո վերահիմնադրվեց որպես հանրապետություն (1945)թ․,իսկ 1963 թ․ դարձավ Հարավսլավիայի սոցիալիստական դաշնային հանրապետություն։Մակեդոնիան եղել է Յուգոսլավիայում ներգրավված սոցիալիստական դաշնային հանրապետություն մինչև 1991թ․ խաղաղ տարանջատումը։,

Մակեդոնիան Եվրամիության և Եվրոպայի խորհրդի անդամ է։2005թ․ սկսած այն եղել է Եվրամիությանն անդամակցելու թեկնածու և միևնույն ժամանակ անդամակցել է ՆԱՏՕ–ին։չնայած լինլով Եվրոպայի ամենաաղքատ երկրներից մեկը,այն մեծ առաջխաղացում է ունեցել բաց շուկայական հարաբերությունների զարգացման մեջ

Էթմոլոգիա

Պետության անունը ծագոում է հունարեն Μακεδονία (Մակեդոնիա)թագավորություն (ավելի ուշ ռեգիոն),հին Մակոդոնացիների անունով։Մակեոդոնա անունը ծագում է հունարեն μακεδνός (makednós) ,որը նշանակում է «բարձրահասակ,կոնաձև» [20],այն ունի նույն արմատը ինչ μακρός (makrós) ածականը,որը Հին Հունաստանում նշանակում է«Երկար, բարձր, ուժեղ»[21]։Ի սկզբանե անունը նշանակելու էր կամ բարձրահարկեր կամ բարձրահասակներ, մարդկանց հավանական բնութագիր։[19][22][23]։Այնուամենայնիվ, Ռոբերտ Ս. Բ. Բեկեսը հավաստիացնում է, որ երկու տերմիններն էլ նախապատմական ծագում ունեն և չեն կարող մեկնաբանվել Հնդեվրոպական մորֆոլոգիայի առումով։

Պատմություն

Մակեդոնիայի Հանրապետությունը աշխարհագրականորեն համապատասխանում է Պաոնիանայի թագավորությանը,որը ամիջապես գտնվում է Հին Մակեդոնիայի թագավորության հյուսիսում։Պաոնյանը բնակեցված է եղել պաոնյաններով,թրքական ժողովուրդներով,մինչդեռ հյուսիսարևմտյան հատվածը բնակեցված է եղել դարդանիացինորով , հարավարևմտյան հատվածը բնակեցված է եղել պատմականորեն հայտնի այնպիսի ցեղերով ինչպիսիք են Էնգելլե,Պելագոններ և Լինսեստի․վերջին երկուսը աստիճանաբար վերածվեեցին Հունաստանի հյուսիսարևմտյան հատվածի Մալոսյան ցեղերի,մինչդեռ առաջին երկուսը համարվել են Իլլյան ցեղեր։

Ք․ա․ 6–րդ դարի վերջին Աքեմենյան պարսիկները Դարեհ Մեծ–ի գլխավորությամբ գրավեցին Պաոնյանները,ներառելով այն ինչ այսօր Մակեդոնիայի Հանրապետությունը ունի իր ընդարձակ տարածքում։Ք․ա․479թ․ Հունաստանի դեմ Պարսկական Երկրորդ ներխուժման արդյունքում,պարսիկները աստիճանաբար հեռացան եվրոպական տարածաշրջաններից,ներառելով Մակեդոնայի Հանրապետության ժամանակակից տարածքները։

Ք․ա 356 թ․ Ֆիլիպ Երկրորդ Մակեդոնացին նվաճեց և Մակեդոնիայի թագավորությանը միացրեց Վերին Մակեդոնիայի երկու շրջանները՝ Լինկեստիսն ու Պելագոնիան և Պաոնիանա(Դիրիփոուս)–ի հարավային հատվածները։Ֆիլիպի որդին՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացին գրավեց մնացյալ տարածքները և ներառեց իր կայսրության մեջ ՝հասնելով մինչև Սկոփի,սակայն քաղաքը և շրջակայքը մնացին Դարանդայի տարածքում։

Ք․ա․ 146թ․ հռոմիացիները հաստատվեցին Մակեդոնիայի տարածքում։Դիոկղետիանոսի թագավուման ժամանակաշրջանում երկիրը բաժանվեց երկու մասի՝ Մակեդոնիա Պրիմա (Առաջին Մակեդոնիա)հարավային հատվածում ՝ընդգրկելով Մակեդոնիայի թագավորության մեծ մասը և Մակեդոնիա Սալյուտերիս(հայտնի որպես Երկրորդ Մակեդոնիա)հյուսիսային հատվածում ՝ընգրկելով Դարդանիայի մի մասը և ամբողջ Պաոնիանան․երկրի ժամանակակից սահմանները ընդարձակվեցին վերջերս ներառելով նաև Ստոբի քաղաքը որպես պետության մայրաքաղաք։Դոմետիանոսը (81-96թթ․)թագավորության ժամանակաշրջանում հռոմիացիների գրավեցին Սկոպիեն՝ընգրկելով այն Մուեզիայի նահանգում ։Մինչդեռ Հռոմեական կայսրությունում հունարենը շարունակում էր տիրող լեզու մնալ,լատիներենը որոշ չափով տարածվում էր Մակեդոնիայում։

Միջնադարյան և Օսմանյան շրջանը

6–րդ դարի վերջին սլավոնական ցեղերը հաստատվեցին Բալկանյան տարածաշրջաններում ներառելով Մակեդոնիան։580–ական թթ․ ընթացքում Բյուզանդական։Պատմական արձանագրությունները վկայում են,որ 680թ․ բուլղարական,սլավոնական և բյուզանդական ժողովուրդների առանձին խմբեր,որոնց առաջնորդում էր Բուլղարիան կոչվում էին Կուբեր,հաստատվել էին Կերամիզյան հարթավայրում՝Բիտոլա քաղաքի կենտրոնում։Պրեսիանսի իշխանությունը համընկնում էր Բուլղարայի կողմից սլավոնական ցեղերի և Մակեդոնիայի վերահսկողության հետ։Սլավոնական ժողովուրդները,որոնք հաստատվել էին Մակեդոնիայի տարածքում 9–րդ դարում Բուլղարիայի Ցար Բորիս I- ի կառավարման ժամանակածրջանում ընդունում են քրիստոնեությունը։

1014թ․ Բյուզանդիայի կայսր Բասիլ Երկրորդը հաղթում է Բուլղարիայի Ցար Սամուելի զորքերին և չորս տարվա ընթացքում՝ 7–րդ դարից սկսած Բյուզանդիան առաջին անգամ վերականգնում է իր իշխանությունը Բալկանյան տարածաշրջանում (ներառյալ Մակեդոնիան)։12–րդ դարի վերջին Բյուզանդիան անկում ապրես տարբեչ քաղաքական կառույցների մրցակցության արդյունքում՝ներառելով Նորման 1080–ական թթ․։

13–րդ դարի վերջին Բուլղարիայի կայսրը ստանձնեց տարածաշրջանի կառավարումը։Քաղաքական դժվարությունների պատճառով կայսրությունը երկար գոյություն չունեցավ և 14–րդ դարում այն կրկին հայտնվեց Բյուզանդիայի տիրապետության տակ։14–րդ դարում այն դարձավ Սերբիայի կայսրության մի մաս, ովքեր ազատագրել են իրենց սլավոնական ազգակիցմերին Բյուզանդիայի դեպրոտիզմից։Ցար Ստեֆան Դուսան կառավարման ժամանակաշրջանում Սկոպիեն դարձել է պետության մայրաքաղաք։Դուսանի մահից հետո նրան հաջորդեցին թույլ իրավահաջորդներ և ազնվականների միջև ուժող պայքարի արդյունքում Բալկանյան տարածաշր֏անը կրկին տարանջատվեց։Այս իրադարձությունները համընկան դեպի Եվրոպա Օսմանյան թուրքերի ներխուժման հետ։Պրիլեպ թագավորությունը ամենակարճ գոյություն ունեցող թագավորություններից էր,որը հայտնվեց 14–րդ դարում Սերբիայի կայսրության փլուզման արդյունքում։Աստիճանաբար Բալկանյան ամբողջ տարածաշրջանը գրավվեց Օսմանյան կայսրության կողմից և մնաց դրա տիրապետության տակ ավելի քան հինգ դար։

Մակեդոնական ազգայնականությունը

18–րդ դարում Բուլղարիայի ազգային վերածննդի սկզբին,շատ հեղափոխականներ,որոնքցից էին Միլադինովի եղբայրները,Ռաջկո Զինզիֆովը,Ջոաքիմ Կրչովսկին,Կիրիլ Պեժչինովիչը և ուրիշներ հենց այս տարածաշրջանից էին։Սկոպիեյի,Դեբարի,Բիթոլայի,Օհրիթի,Վելեսի և Սթրամիքայի եպիսկոպոսները ընդունեցին Բուլղարիայի եպիսկոպուությունը,որը հիմնադրվել էր 1870թ․։19–րդ դարում սկսվեցին նոր շարժումներ, որոնց հիմնական նպատակւ ինքնավար Մակեդոնիայի հիմնադրումն էր,որը ներառելու էր ամբողջ Մակեդոնիայի տարածաշրջանը։Դրանցից էր Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպությունը,որը հետագայում դարձավ Գաղտնի Մակեդոնիա-Ադրիանապոլական հեղափոխական կազմակերպություն (ԳՄԱՀԿ)։1905թ․ այն վերանվանվեց ներքին Մակեդոնիա-Ադրիանոպոլ հեղափոխական կազմակերպություն (ՆՄԱՀԿ)։Առաջին համաշխաևհային պատերազմից հետո այն տարանջատվեց Ներքին Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպության և Ներքին Թրքական հեղափոխական կազմակերպություն(ՆԹՀԿ)։Սկզբնական շրջանում կազմակերպությանն անդամակցելու իրավունք ունեին միայն բուլղարացիները,իսկ հետագայում այն տարածվեց Եվրոպայի ամբողջ բնակչության վրա անկախ ազգությունից և դավանանքից։Այնուամենայնիվ անդամների գերակշռող մասը Մակեդոնիայի բուլղարացիներն էին։1903թ․Ներքին Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպությունը կազմակերպեց Իլինդեն ապստամբությունը ընդդեմ Օսմանյան կայսրության,որը չնայած սկզբնական հաջողություններին՝ներառյալ Կռուսեվո հարապետության ձևավորումը, ունեցավ մեծ կորուստներ։Ապստամբությունը և Կռուսեվո հանրապետության ձևավորումը հանդիսացան անկյունաքար և նախադրյալ Մակեդոնիայի պետականության վերջնական ձևավորման համար։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը

Երկրորդ համաշխարհային պատերազ,ի ընթացքում 1941–1945թթ․ Յուգոսլավիան գրավվեց Աքսիսի ուժերի կողմից։Վարդան Բանովինան բաժանվեց Բուլղարիայի և Իտալիայի կողմից օկուպացված Ալբանիայի միջև։Նոր Բուլղարիայի վարչակազմի ձևավորման և բանակի ստեղծման համար հիմնադրվեց Բուլղարիայի գործերի կոմիտեն։Կոմիտեն մեծամասամբ ձևավորվել էր Ներքին Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպության նախկին անդամներից,բայց շատ կոմունիստներ ինչպիսիք են Պանկո Բրաշնարովը,Սթրահիլ Գիգովը և Մեթոդի Շատովովը նույնպես անդամակցում էին կոմիտեին։Որպես Վարդարդ Մակեդոնիայի կոմունիստների առաջնորդ, Շոտովը անցավ Հարավսլավիայի կոմկուսի կուսակցությունից բուլղարական կոմունիստական կուսակցություն և հրաժարվեց ռազմական գործողություններ սկսել բուլղարական բանակի դեմ։Բուլղարիայի իշխանությունները Գերմանիայի ճնշման ներքո պատասխանատու էին Սկոպյեում եւ Բիտոլայում ավելի քան 7000 հրեայի վերաբնակեցման եւ տեղահանման համար։Զավթած ուժերի դաժան կանոնորը շատ Մակեդոնացիների քաջալերում էին աջակցելու 1943թ․ հետո կոմունիստ Պարտիսանի կազմակերպած Ջոսիփ Բրոզ Տիտոյի շարժմանը և 1944թ․ կազմակերպած Ազգային ազտագրական պայքարը երաշխավորում էր գերմանական ուժերի դուրս բերումը Մակեդոնիայի տարածքից։

Տարածքը 25,713 ք.կմ է, բնակչությունը՝ 2 մլն. 055 հզ.։ Պետական լեզուն մակեդոներենն է։ Բնակչության 64.2%-ը մակեդոնացիներ են, 25.2%-ը՝ ալբանացիներ, 3.9%-ը՝ թուրքեր, 2.7%-ը՝ գնչուներ և այլն։ Մակեդոնիան Հարավարևլյան Եվրոպայի կենտրոնական Բալկանյան թերակղզում գտնվող պետություն է։ Այն նախկին Հարավսլավիայի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետության մաս կազմող Մակեդոնիայի ՍՍՀ իրավահաջորդն է, որն իր անկախությունը ձեռք է բերել 1991 թ. սեպտեմբերի 8-ին։ 1993 թ. Մակեդոնիան դառնում է Միավորված Ազգերի Կազմակերպության անդամ, սակայն հարևան Հունաստանի հետ իր անվան շուրջ տարաձայնության պատճառով Մակեդոնիան ներկայացվում է որպես նախկին Հարավսլավիայի Մակեդոնական Հանրապետություն։

Մակեդոնիան լեռներով շրջապատված երկիր է։ Հյուսիս-արևմուտքում այն սահմանակցում է Կոսովոյին, հյուսիսում՝ Սերբիային, արևմուտքում՝ Բուլղարիային, հարավում՝ Հունաստանին և արևմուտքում՝ Ալբանիային։

Մակեդոնիայի ներկայիս տարածքը մտնում է պատմական Մակեդոնիա կոչվող աշխարհագրական տարածաշրջանի մեջ՝ հանդիսանալով նրա հյուսիսարևմտյան մասի կեսը (մնացած մասը մտնում է Հունաստանի և Բուլղարիայի մեջ)։

Երկրի մայրաքաղաքը Սկոպյեն է՝ 506,926 բնակչությամբ։ Խոշոր քաղաքներից են Բիտոլա՝ 95,385 բն., Կումանովո՝ 70,842 բն., Պրիլեպ՝ 66,246 բն., Տետովո՝ 52,915 բն., Օխրիդ՝ 42,003 բն., և այլն։

Մակեդոնիայի տարածքում կան ավելի քան 50 լիճ և 2,000 մ. ավելի բարձրություն ունեցող 16 լեռներ։ Մակեդոնիան ՄԱԿ-ի և Եվրոպական Խորհրդի անդամ երկիր է։ 2005 թ-ի դեկտեմբերից այն նաև Եվրոպական Միության անդամ դառնալու թեկնածու-երկրների ցուցակում է, ինչպես նաև հայտ է ներկայացրել ՆԱՏՕ-ի անդամ երկիր դառնալու համար։

Քաղաքականություն

Մակեդոնիան խորհրդարանական հանրապետություն է։ Խորհրդարանի ներկայիս խոսնակը Տրայկո Վելյանովսկին է։ Կառավարության գլուխ կանգնած է վարչապետը, ում ձեռքերում է կենտոնացված ողջ իշխանությունը։ Նա է նշանակում կառավարության անդամներին։ Իսկ նախագահի դերը զուտ խորհրդանշական է։ Խորհրդարանը միապալատ է և ունի 120 անդամ, ովքեր ընտրվում են չորս տարի ժամկետով։ Խորհրդարանի կողմից են նշանակվում դատավորները։

Նախագահը երկրի զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն է, ինչպես նաև Անվտանգության Խորհրդի նախագահը։ Նախագահը ընտրվում է հինգ տարի ժամկետով և ունի վերընտրվելու իրավունք։

2009 թ-ի ապրիլի 5-ի նախագահական ընտրություններում հաղթող ճանաչվեց Գեորգի Իվանովը։ Երկրի ներկայիս վարչապետը Նիկոլա Գրուևսկին է։

Ռազմական ուժեր

Մակեդոնիայի Հանրապետության Զինված Ուժերը կազմված են ցամաքային ուժերից, օդուժից և հատուկ նշանակության ուժերից։

Կառավարության ազգային անվտանգության քաղաքականության նպատակն է երկրի անկախության, ամբողջականության, օդային և ցամաքային տարածքի անվտանգության ինչպես նաև սահմանադրական կարգի ապահովվումը, ազգային կենսական շահերի պաշտպանությունը։ Զինված Ուժերը ակտիվորեն համագործակցում են նաև ՆԱՏՕ-ի զորքերի հետ՝ մասնակցելով տարբեր ռազմական առաքելությունների։

Վարչական բաժանում

Երկիրը բաժանված է 8 մարզերի (նահանգների)՝ Սկոպյե, Պելագոնիա, Պոլոգ, Արևելյան, Հարավ-արևելյան, Հյուսիս-արևելյան, Հարավ-արևմտյան և Վարդար։

Կրոն

Մակեդոնիայի բնակչության 64.7%-ը Ուղղափառ Քրիստոնեության հետևորդներ են, որոնց ճնշող մեծամասնությունը պատկանում է Մակեդոնական Ուղղափառ Եկեղեցուն։ 33.3%-ը մուսուլմաններ են (ալբանացիներ, թուրքեր, գնչուներ, մակեդոնացիներ)։ Մակեդոնիան Եվրոպական երկրների շարքում 4-րդն է Կոսովոյից, Ալբանիայից և Բոսնիա-Հերցոգովինիայից հետո իսլամադավան բնակչության բարձր տոկոսով։

Երկրում հաշվվում են 1,842 եկեղեցիներ և 580 մզկիթներ։ Մայրաքաղաք Սկոպյեում գործում են ուղղափառ և մուսուլմանական համայնքներին պատկանող կրոնական միջնակարգ դպրոցներ, ուղղափառ աստվածաբանական քոլեջը։

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Մակեդոնիայի Հանրապետություն կատեգորիայում։