Արայի

Գյուղ
Արայի
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Արագածոտնի մարզԱրագածոտնի մարզ
ԲԾՄ	1850 մետր
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	611 մարդ (2008 հունվարի 1)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Ժամային գոտի	UTC+4, ամառը UTC+5
Արայի (Հայաստան) Արայի (Արագածոտնի մարզ)

ԱՐԱՅԻ: Գյուղ Արագածոտնի մարզի Ապարանի տարածաշրջանում:

Աշխարհագրական դիրքը

Գյուղը գտնվում է Ապարանից 10 կիլոմետր հարավ-արևմուտք, Քասաղ գետի միջին հոսանքի շրջանում, գետի աջ կողմում, Արագած սարի ստորոտին: Արայի գյուղը հյուսիս-արևելքից սահման ունի Վարդենուտ գյուղի հետ (այստեղ գյուղերը գրեթե միաձուլվել են), արևելքից` Վարդենուտի դաշտահատվածի հետ, հարավում սահմանակից է Ափնագյուղի դաշտահատվածին և մոտ 300 մետր Ապարան-Երևան ավտոմայրուղուն չհասած շուրջ 5 կիլոմետր ձգվում է արևմուտք և նախկին Նիգատուն գյուղի մոտ ավարտվելով` գյուղին զուգահեռ բարձրանում է հյուսիս` Ամրայի աղբյուր - Բեգոյի ձոր - Սալով աղբյուր - Բարսեղի լճակ (Ամառանոցի ճահճուտ) - Ամառանոցի մարգագետին ուղղությամբ, հասնում է Արագած սարի լավային շերտին և դեպի արևելք կիսաշրջան գծելով իջնում դեպի Վարդենուտ գյուղի հարավային ծայրամասը, որտեղ Արայի ու Վարդենուտ գյուղերը միաձուլվել են: Արայիի վարչական տարածքը կազմում է 1019,4 հեկտար, որից բնակավայրն ունի 120 հեկտար տարածք: Արայի գյուղի բարձրությունը ծովի մակերևույթից կազմում է 1830 մետր: Գյուղը կանաչապատ է: Գյուղամիջյան ճանապարհների եզրերին, բանջարանոցների եզրային մասերում, գյուղամիջյան առվի ափերին խիտ շարքերով առկա են բարդու և տեղական ուռենու ծառեր: Գյուղի կանաչապատման սկիզբը դրվել է 1890-1900-ական թվականներին: Այդ ժամանակներում են տնկվել Մհերի, Ասոյի, գլխավոր (գլավնի) Դավթի, Բեգոյի, Եփրեմի, Մարտիրոսի հայտնի անտառապուրակները: Այս փոքրիկ անտառապուրակների մի մասը 1930-ական թվականներին ամբողջովին հատվել է Ապարան գյուղի շինարարություններն իրականացնելու համար: Դրանց որոշ հատվածներ այսօր էլ պահպանվել ու կրում են իրենց հին տերերի անունները: 1950-ական թվականների սկզբին բանջարանոցներում տնկվել են խնձորի առաջին ծառերը: 1960-ական թվականներին գյուղի բոլոր բնակիչների հողամասերում արդեն բերք էին տալիս խնձորի, տանձի, սալորի, բալի մի քանի տեսակներ: Այսօր Արայի գյուղում բարձր բերք է ապահովում ընկուզենին, ազնվամորին, որոշ բանջարանոցներում պտղաբերում են խաղողը, ծիրանը, դեղձը, պնդուկը: Հաշվարկների համաձայն ամառվա ընթացքում վաճառվում է մոտ 5 տոննա ազնվամորի, 5 տոննա խնձոր, 7 տոննա տանձ, մեկական տոննա կեռաս, ընկույզ, բալ: Տարեկան վաճառվում է մոտ 50 տոննա կարտոֆիլ, 2 տոննա կաղամբ, 1 տոննա մեղր: Որոշ անհատներ սկսել են խնձորի և տանձի օղու, բալի գինու արտադրություն Գյուղի տները քարաշեն են, հիմնականումª երկհարկանի: Կլիման առողջարար է, խմելու ջուրըª սառնորակ: Գյուղը երկու մասի բաժանելով` նրա միջով հոսում է Գեղարոտ գետը:

Բնակչությունը

1828-1830 թթ-ին գյուղում հաստատվել է Մանազկերտից ներգաղթած 29 ընտանիք: 1831 թվականին գյուղն ունեցել է 182, 1852 թվականին` 161, 1859 թվականին` 296, 1873 թվականինª 451, 1886 թվականին` 473, 1914 թվականինª 843, 1922 թվականինª 562, 1939 թվականինª 592, 1959 թվականինª 385, 1970 թվականինª 382, 1979 թվականինª 338: 2010 թվականի հունվարի 1-ին Արայի գյուղում հաշվառվել է 633 բնակիչ (307 տղամարդ, 326 կին): Նույն օրվա հաշվառման համաձայն գյուղում եղել է 488 խոշոր եղջերավոր անասուն, որից 162 կով, 309 ոչխար, որից 288 մայր, 59 այծ, որից 51 մայր, 28 խոզ, որից 20 մայր, 886 թռչուն, որից 784 հավ, 139 մեղվաընտանիք, 7 ձի, 3 ավանակ: Համեմատության համար նշենք, որ 1828-1829 թթ-ին գյուղում հաստատված մանազկերտցի նախնիներն ունեցել են 65 գոմեշ, 101 եզ, 84 կով, 48 հորթ, 211 ոչխար ու այծ, 7 ձի: 1830-ական թվականներին գյուղը եղել է պետական: 1831 թվականին գյուղում եղել է մեկ կիսաքանդ ջրաղաց: 1840-ական թվականներին գյուղի եկեղեցին կոչվել է Սրբուհի Աստվածածին: 19-րդ դարի 40-ական թթ-ին գյուղի կենտրոնում եղած մատուռի վերաշինությամբ կառուցվել է Սուրբ Աստվածածին եռախորան դահլիճով եկեղեցին: 19-րդ դարի 80-ական թվականներից սկսած շատ արայեցիներ աշխատանքի են մեկնել Երևան և երևանամերձ տարածքներ: Աշխատել են այգիներում: Այս աշխատանքի գնահատումը կարելի է համարել մի շատ կարևոր փաստ: Արայեցի հողագործների նվիրաված աշխատանքը գնահատել է երևանցի մեծահարուստ Աֆրիկյանների ընտանիքը: Տիգրան Աֆրիկյանը 1906 թվականին գյուղի կենտրոնում, գետակի ափին, կառուցել է այդ ժամանակների համար լավագույն հարմարություններ ունեցող դպրոցական շենք, որը ծառայել է մինչև 1970-ական թվականները: 1906-1920 թվականներին Աֆրիկյանները հոգացել են նաև դպրոցի ուսուցիչների վարձատրության և դպրոցի կենսագործունեության հետ կապված ֆինանսական ծախսերը: Այս առիթով փաստենք, որ այս դպրոցական շենքը ողջ Ապարանի տարածաշրջանում միակն է եղել մինչև 1923 թվականը: Գյուղի 100-ից ավելի որդիներ 1918 թվականի մայիսի 22-29-ը մասնակցել են Ապարանի հերոսամարտին: Հայրենիքին նվիրվածությունը արայեցիներն ապացուցել են նաև խորհրդային Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակցությամբ: Գյուղի ավելի քան 135 որդիներ կռվել է ֆաշիզմի դեմ: Նրանցից 61-ը մնացել են հավերժ զինվոր խորհրդա-գերմանական ռազմաճակատի տարբեր հատվածներում: Պապերի և հայրերի օրինակով դաստիարակված ժառանգները մասնակցել են խորհրդա-աֆղանական պատերազմին: Իսկ երբ իր անկախ պետականության և իր պատմական Արցախ աշխարհի ապրելու իրավունքի դեմ ոտնձգություն արեցին ադրբեջանական թուրքերը, ողջ հայ ժողովրդի հետ նրա դեմ ելան նաև տասնյակ արայեցիներ: Արայեցի իրավաբան Իրինա Գալստյանի նախաձեռնությամբ 1999-2001 թվականներին գյուղից շուրջ 500 մետր հարավ, բլրի վրա կառուցվել է վերասլաց գմբեթավոր Որդեկորույս մայրերին նվիրված Սուրբ Մարիամ - Սուրբ Եղիսաբեթ մատուռը: Իսկ որդեկորույս են բոլոր պատերազմներում որդի կորցրած մարերը: Արային Ապարանի տարածաշրջանի պատմական բնակավայրերից է: Բնակավայրի համար տեղն իդեալական է: Թիկունքում Արագած սարն է, դիմացը` Արա լեռը: Երկու սարերի միջև ընկած նեղ լեզվակով է անցել և ներկայումս էլ անցնում է Հյուսիսային Հայաստան - Հարավային Հայաստան մայրուղին: Գտնվելով այդ մայրուղու հարևանությամբ բնակավայրը առևտրային ու պաշտպանական բավականին հնարավորություններ է ունեցել: Այստեղ հայ մարդը ապրել է 4-5 հազար տարի շարունակ և անընդմեջ: Գյուղի ներկայիս անասնապահական համալիրի հիմքերը փորելիս, բացվել են մ.թ.ա. 3-2-րդ հազարամյակների դամբարաններ: Ցավոք, պատմական արժեքների նկատմամբ խորհրդային համակարգին հատուկ արհամարհանքով հնավայրը ոչնչացվել է, իսկ հազվագյուտ գտածոները ձեռքից-ձեռք են անցել ու անհետացել: Գյուղի հյուսիս-արևմտյան կողմում մնում են վաղ և ուշ միջնադարյան բնակատեղիների հետքեր, իսկ գյուղի կենտրոնում գտնվող եկեղեցին իր մի մասով միջնադարյան սրբարան է եղել: Գյուղից 1,5 կիլոմետր հարավ մնում են բնակավայրի և 13-րդ դարում կառուցված իջևանատան մնացորդներ, իսկ շրջակայքում` երկու ավերակ բնակավայրերի մնացորդներ:

Հայտնի արայեցիներ

Գյուղում ծնված կամ գյուղի վերաբնակիչների հարկի տակ ծնված արայեցիները բավականին լուրջ մոտեցում են ունեցել և ունեն կրթության հանդեպ: Շատերն են բարձրագույն ու մասնագիտական կրթություն ստացել Հայաստանի ու արտերկրի ուսումնական հաստատություններում: Արայեցու զավակ են իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Մնացական Սարգսյանը, բժշկական գիտությունների թեկնածու Արմեն Սողոյանը, տեխնիկական գիտությունների թեկնածու Մանուել Մարգարյանը, գիտության թեկնածու Լյուդմիլա Կարապետյանը: Գյուղում է ծնվել փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու Վահագն Աբրահամյանը: Արայիից սերած ամենաբարձր պաշտոնյան ՀՀ գլխավոր դատախազի տեղակալ, ՀՀ արդարադատության երկրորդ դասի պետական խորհրդական (գեներալ-լեյտենանտ) Մնացական Սարգսյանն է: Գյուղում է ծնվել Հայկական 89-րդ Թամանյան դիվիզիայի առաջին կոմիսար, գնդապետ Ազիզ Կիրակոսյանը: Խորհրդային բանակում փոխգնդապետի կոչման է արժանացել Գրիգոր Հովհաննիսյանը: Հայաստանի Հանրապետության ոստիկանության գնդապետի կոչման է արժանացել Էդուարդ Մանուկյանը, փոխգնդապետի կոչման` Շողիկ Ասոյանը, Վիրաբ Սիրեկանյանը, ՀՀ արդարադատության 1-ին դասի խորհրդականի կոչման (գնդապետ)` Արամ Կարապետյանը, 2-րդ դասի խորհրդականի կոչման (փոխգնդապետ)` Աշոտ Մանուկյանը: Ցոլակ Գևորգյանն արժանացել է ՀԽՍՀ վաստակավոր իռիգատորի, Սեդա Սերոբյանը` ՀԽՍՀ վաստակավոր ուսուցչի, Հեղինե Կիրակոսյանը` ՀԼԿԵՄ դափնեկրի, Գեղեցիկ Սերոբյանը` ,,Հերոսուհի մայր,, պատվավոր կոչման: Արվեստի ասպարեզում աչքի են ընկել և համընդհանուր ճանաչման արժանացել քանդակագործ քույր ու եղբայր Հերիքնազ և Հրաչյա Գալստյանները: Նրանց աշխատանքները ցուցադրվել ու ցուցադրվում են տարբեր երկրների ցուցասրահներում: Պարային և թատերական արվեստի բնագավառում լուրջ քայլեր է անում ,,Միհր,, պարային պլաստիկայի թատրոնի հիմնադիր Ցոլակ Գալստյանը:

Գրականություն

Գրքեր

Տիգրան Պետրոսյանց, Նիգ-Ապարանի պատմաճարտարապետական հուշարձանները, Ե., 1988:
Տիգրան Պետրոսյանց, Վաչուտյաններ,  Ե., 2001:
 
Հոդվածներ

Տիգրան Պետրոսյանց,  Վաչուտյան   իշխանների   շինարարական  գործունեությունը  Ապարանի  շրջանում/Հայաստանի  բնություն,  1980,  պրակ  2/:
Տիգրան Պետրոսյանց,  Ապարանի  շրջանի  ձեռագրերը,  հնատիպ  գրքերը  և  այլ  հնագրագիտական  նյութերը /Պատմա-բանասիրական  հանդես,  1981, թիվ 1/:
Տիգրան Պետրոսյանց,   Ապարանի   շրջանի   պատմական  հուշարձանները  /Բանբեր Հայաստանի  արխիվների, 1983, թիվ 2/:

Արտաքին հղումներ

• Արայի բնակավայրը «GEOnet Names Server» կայքում։
• Kiesling, Rediscoving Armenia, p. 21, available online at the US embassy to Armenia's website
• 2001 թվականի Հայաստանի մարդահամարի արդյունքները, Հայաստանի վիճակագրական կոմիտե