Մխիթար Գոշի դատաստանագիրք

Մխիթար Գոշի դատաստանագիրք
Հեղինակ	Մխիթար Գոշ
Տեսակ	գրական ստեղծագործություն
Բնօրինակ լեզու	հայերեն
Ստեղծման տարեթիվ	1184
Վիքիդարան	Մխիթար Գոշի դատաստանագիրք

Մխիթար Գոշի դատաստանագիրք, միջնադարյան Հայաստանի ֆեոդալական իրավունքի հավաքածու, որը կազմել է Մխիթար Գոշը 12-րդ դարի վերջում։ Ճիշտ անվանումն է «Գիրք Դատաստանի»։ Բացի այս, Մխիթարի աշխատություններում ներառվել են նաև այլ հեղինակների աշխատանքներ, օրինակ Մխիթար Գոշին չեն պատկանում սիրիա-հռոմեական օրենքների թարգմանությունները, որոնք ներառված են դատաստանագրքում։ Օրենքի ուժ որևէ պետության մեջ դատաստանագիրքը ստացել է 13-րդ դարում Կիլիկիայի հայկական թագավորությունում։ 16-րդ դարում այն ընդունվել է Լեհաստանի թագավոր Սիգիզմունդ I-ի կողմից հայկական Լվովի, Կամենեց-Պոդոլսկի և այլ քաղաքների գաղութների համար։Դատաստանագրքի առանձին հատվածներ թարգմանվել են լատիներեն, լեհերեն, թաթարերեն լեզուներով։ 18-րդ դարում Մխիթար Գոշի դատաստանագիրքը մտել է վրացական օրենքների մեջ, դրանք հայտնի են իբրև Վախթանգյան օրենքների ժողովածու (օրենքների ժողովածու, որը կազմվել է Վրաստանի Վախթանգ թագավորի կողմից), ժողովածուն շարունակում էր գործել նույնիսկ այն ժամանակ, երբ Վրաստանը անցավ Ռուսաստանի կազմի մեջ։ Դատաստանագիրքը պահպանվել է բազմաթիվ հայկական ձեռագիր աղբյուրներում, որոնք այժմ պահպանվում են Երևանի Մատենադարանում Վենեցիայի, Վիեննայի, Բեյրութի, Փարիզի և այլ հայտնի գրադարաններում և մատենադարաններում։

Ձեռագրեր

Պահպանվել են բազմաթիվ ձեռագրեր (շուրջ 40-ը՝ Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում)։ Գրվել է դասակարգային հակասությունները մեղմացնելու, ժողովրդի ազգային-ազատագրական ոգին բարձրացնելու նպատակով։ Հայտնի են դատաստանագրքի Ա, Բ, Գ խմբագրությունները։ Ա խմբագրությունը բաղկացած է նախադրությունից և բուն դատաստանագրքից (251 հոդված)։ Բ խմբագրությունը բաժանվում է աշխարհական (130 հոդված) և եկեղեցական մասերի (124 հոդված)։ Գ խմբագրությունը նույնանում է Ա-ի հետ, սակայն համառոտ է և տարբերվում է ըստ էության։

«Դատաստանագրքի» գրման 12 պատճառներ

Նախադրության մեջ Մխիթար Գոշը խոսում է հիմնականում Դատաստանագրիք նշանակության, անհրաժեշտության մասին։ Մխիթար Գոշը իր Դատաստանագրքով հիմք դրեց դատարանի ձևավորմանը և դատարանակազմությանը։ Նախադրության մեջ Գոշը անդրադարձել է Հայաստանում առակ օրենսդրական խնդիրներին։ Նախադրության Բ գլխում Մխիթար Գոշը բերում է տասներկու պատճառ Դատաստանագրքի անհրաժեշտության մասին։ «Այս տասներկու գլուխները պարունակում էին այն պատճառները, որ եղան դատաստանի այս գիրքը գրելու համար»։ Առաջին պատճառը Գոշը համարում էր այն, որ մուսուլմանները և այլ քրիստոնյաները համարում էին, որ մենք չունենք գրավոր օրենքներ։ Մխիթար Գոշը այս կապակցությամբ գրում է․

«Որովհետև թեպետ ասվեց, թե Տիրոջից հարկավոր գրով մեզ դատաստան անելու ավանդ չկա, սակայն այժմ այդ կամեցանք մենք անել, որովհետև բազմաթիվ անգամներ պարսավանքներ լսեցինք ոչ միայն այլահավատներից, այլ նաև քրիստոնյաներից, որ ասում են, թե, իբր ըստ Ավետարանի բնավ դատաստան չկա, այդպես անգիտանալով, որ իրենց ներսում է։ Եվ նրանց այդպիսի կարծիքի պատճառով երկու անգամ ի հայտ է գալիս չարի ախտը, առաջինը, որ իբր օրինադիրը անիմաստությամբ է վարվել, երկրորդը, որ չի կամեցել զուգահավասար կենցաղավարել մարդկային ազգերին»։ Երկրորդ պատճառը, որի մասին խոսում է Մխիթարը, չարությունն է։ «Եվ երկրորդ, որ իր էությամբ մեր մեջ օրենքներով չարությանը հանգեցրեց եւ կատարելություն տվեց ակատարությանն հոգու և տվեց վշտակցությունը սիրո՝ ատելության փոխարեն»։ Մխիթար Գոշը չարությունը ընդունում է՝ որպես բազմաթիվ հանցագործությունների հիմք։ Բացի այդ նա՝ որպես ուսուցչապետ, իր ստեղծագործություններում միշտ կոչ է անում սիրո ատելության փոխարեն։ Երրորդ պատճառը նա համարում է ծուլությունը, երբ մարդիկ չեն վարժվում օրենքներին և հասարակության պահանջների և չեն գիտակցում դրանց կարևորությունը իրենց իսկ համար։ «Երրորդ․ որովհետև հեղգության պատճառով անվարժներ կան օրենքներին եւ մարգարեներին եւ Ավետարանին, որոնց զորությունից հեռու մնալով, հեղգությամբ ապրողները անկարող եղան ընտրել դատաստանի գիրը, որ արժանի վարքերով ապրելու ժամանակ, իբրեւ քնից կարթնացներ նրանց՝ դատաստանի գրվածքների ձեռքով»։ Չորրրորդ պատճառ կրթության պակասը, որը ժամանակի ընթացքում դարձել էր կարևոր հիմնախնդիր, ինչը հանգեցրեց հմտության և փորձառության պակասությանը, ինչպես նաև Գոշը անդրադառնում է նրան, որ փոխվել էին պահանջմունքները և դեպքերը և այլևս հնարավոր չէր միայն մարգարեական օրենքներով և ավետարանի օրենքներով առաջնորդվել։   «Չորրորդ՝ որովհետև նվազեց հմտությունն ու փորձառությունը ըստ ժամանակի եւ ազգերի եւ աշխարհները փոփոխվեցին ըստ պատահմունքների եւ չմնացին անշարժ՝ ըստ օրենքների, մարգարեների եւ Ավետարանի»։ Հինգերորդ պատճառը Սուրբ Հոգին դադարել էր ներգործություն ունենալմարդկանց կյանքի վրա Գոշը նշում է, որ Սուրբ Հոգու ներգործության բացակայությունը հանգեցնում է մարդկանց կողմից գրավոր օրենքների հաստատմանը և նրանց իսկ կողմից այն խախտելուն։ «Հինգերորդ՝ նախկինում ՍուրբՀոգին ներգործում էր մարդկանց վրա և նպաստում ճշմարիտ դատաստան կատարելուն, և Հոգին էր օրենք գրված մարդկանց սրտերի մեջ, ուստի գրավոր օրենքի կարիք չկար։ Այժմ, երբ

Սուրբ Հոգին այն ազդեցությունը չունի և մարդիկ «վրիպել են» քրիստոնեական եղբայրասիրությունից, ուղղամտությունից և «վասն այնը պատճառի հարկեցաք գրել» Դատաստանագիրքը»։ Վեցերորդ պատճառը ըստ Գոշի այն է, որ մարդկային բարոյականությունը անկում է ապրել, իսկ երդումը դարձել է պղծության հիմնական միջոցը։ «Վեցերորդ՝ որովհետև դատաստանի իրողությունները երդման են հանգեցնում, մի բան, որ Տիրոջ կողմից թույլ չտրվեց, սակայն որն այժմ հաճախ, գործ ընդ գործի ետևից եւ վայրապար վարվող դատաստանների ժամանակ կամ առանց դատաստանի հավատացյալները չարաշահում են։ Նման իրողություններից ելնելով կամեցանք, ոչ թե Տիրոջ հրամանը լուծանել, այլ խնդիրները լուծելու համար դատաստանի օրենքներն ու կանոններն հաստատել, ըստ հարկավորության նաեւ՝ ներել դատաստանի ժամանակ»։ Յոթերորդ պատճառը ըստ Գոշի այն է, որ քրիստոնյաները չունենալով գրով ամրագրված դրույթներ հանցագործությունների և դատարանների համար դիմում էին մուսուլմանների դատարանները, որտեղ արմատացած էր կաշառակերությունը։ «Յոթերորդ՝ որովհետև գրով դատաստան չլինելու պատճառով, քրիստնյաներըգնում դիմում են այլահավատներին, ըստ մարգարեի հետևյալ հանդիմանության մի՞ թեԻսրայելի մեջ Աստված չկա, որ գնում հարցնում են Ճանճիկին։ Այս մասին առաքյալն եւս հանդիմանում է, ասելով՝ եւ եղբոր դեմ դատ բացում, այն էլ անհավատների մեջ»։ Ութերորդ պատճառն այն է, որ քրիստոնյաների դատարանները ևս լի են կաշառակեր եպիսկոպոսներով, քահանաներով և աշխարհականներով, ովքեր տգիտությամբ են առաջնորդվում և չեն կարողանում կատարել արդար դատեր։ «Ութերորդ՝ այժմ էլ տեսնում ենք՝ բազմաթիվ են եւ եպիսկոպոսներից, եւ վարդապետներից, ու քահանաներից, եւ գլխավոր աշխարհականներից, որ երեսանց, կաշառքի համար եւ տգիտությամբ թյուրում են ճշմարիտ դատաստանները։ Եվ այս ամենի համար հոժարեցինք գրել գիրքը դատաստանների»։ Իններորդ պատճառ՝ «Իններորդ՝ որովհետեւ մարդու բնությունից ելնելով, որքան էլ շատ հոգով կամ տարբեր զբաղմունքների մարդկանցով կամ ցնորներով եթե կամենանք ուղի”ղ դատաստան անել՝ չենք կարողանա՝ մոռացությունից, ու եթե այդպես վարվեինք, հետո պիտի փոշմանած ետ դառնայինք, ասելով, ուղի՞ղ դատաստան արեցինք, թե՞ ոչ»։

Տասներորդ պատճառ՝ «Տասներորդ՝ քանի որ, երբ Տեր Աստված ստեղծեց Ադամին, օր օրի շնորհները Սուրբ Հոգու զորանում էին մեզ վրա։ Իսկ սատանան ասաց, թե Սուրբ Հոգին էլ մարդկանց վրա չմնաց, նրանց մեղքերի պատճառով, երբ մեղանչեցին Աստծո դրախտում»։ Տասնմեկերորդ պատճառ՝ «Տասնմեկերորդ՝ որովհետև դատավորները միշտ երկնչում են Աստծուց, նրանք գիտեն, որ կանգնելու են երկնավոր դատավորի առջեւ, ուստիեւ ճշմարիտ եւ ուղիղ գրով թող կատարեն դատաստան մարդկանց համար»։ Տասներկուերորդ պատճառ՝ «Տասներկուերորդ՝ եւ մարդիկ, որ գան դատավորի առջեւ, երկյուղեն Աստծուց եւ դատավորներին չկաշառեն եւ թյուրել չտան ճշմարիտ դատաստանը, քանզի ծածկագետ Աստված տեսնում է նրանց գործերը եւ Նրա առջեւ ամենքս էլ կանգնելու ենք դատաստանի»։

Որպես օրենք

Դատաստանագրքի աղբյուրներն են՝ Մովսիսական օրենքները, հայոց կանոնական իրավունքը, հայ սովորութային իրավունքը։ Ընդգրկում է ֆեոդալական իրավունքի բոլոր ճյուղերն ու ինստիտուտները, հասարակական հարաբերությունների բազմապիսի բնագավառները։ Որպես տիպիկ ֆեոդալական օրենսգիրք, ամրապնդում է տիրապետող կարգերն ու դասային արտոնությունները, պաշտպանում եկեղեցու Գիրքը։ Ըստ «Գիրք Դատաստանի»-ի դատական համակարգը հետնյալն էր պետական դատարաններ (թագավորական, թագավորին առընթեր, իշխանական, իշխանին առընթեր, ստորին), ֆեոդալական (տերունական, դասային), կորպորատիվ (համայնքային, համքարային, եղբայրությունների), եկեղեցական (կաթողիկոսական, եպիսկոպոսական, վարդապետական, քահանայական) և արտակարգ։ Դատավարությունը մեղադրական-մրցակցական է, առանց ծայրահեղ ձևապաշտության։ Դատավարությունն սկսվում է, երբ կա մասնավոր մեղադրող (հայցվոր), իշխանության մարմինները դատ են սկսում եզակի դեպքերում։ Դատական ապացույցներ էին՝ խոստովանությունը, վկաների ցուցմունքները, երդումը (առանձին դեպքերում), գրավոր փաստաթղթերը և գիտակ անձանց (փորձագետների) եզրակացությունը։ Հանցագործություն է համարվել ամեն մի գործողություն՝ ուղղված գոյություն ունեցող հասարակական հարաբերությունների, պետության, հանրային կառավարման, սեփականության, անձի կյանքի ու առողջության, եկեղեցու, տիրող գաղափարախոսության դեմ։ Հանցագործության պատճառները, ինչպես ամենուր, այնպես էլ Հայաստանում, ամենից առաջ, սոցիալ-տնտեսական էին, չնայած պատճառներ էին համարվում նաև (այդ թվում՝ ըստ «Գիրք Դատաստանի»-ի) մարդու մեղսունակությունը, կրոնական ջերմեռանդության թուլացումը, «առ աստված հավատի տկարությունը», այդ ամենի հետևանքով առաջացած բարքերի խաթարումը։ Մինչև միջնադար հանցակազմի ենթակա, այսինքն՝ հանցագործություն կատարող են համարվել նաև միջատները, կենդանիները, նույնիսկ՝ անշունչ առարկաները։ «Գիրք Դատաստանի»֊ն, ելնելով սուբյեկտիվ մեղսայնացման սկզբունքից, դատապարտության ենթակա է համարում ոչ թե վտանգավոր արարքը ընդհանրապես, այլ այն արարքը, որը կատարվել է մեղքով։ Ըստ «Գիրք Դատաստանի»֊ի անմեղսունակությունը նույնպես դատական պատասխանատվությունը բացառող հանգամանք է։

Պատիժներ

Դատաստանագրքում մեղքն ընկալվում է երկու իմաստով՝ կրոնական և իրավական, առաջինը որպես աստվածադիր, մյուսը՝ մարդադիր օրինականության խախտում։ Ընդունելով, որ մեղքն իրավական իմաստով միաժամանակ մեղք է կրոնական իմաստով (հակառակ իմաստով՝ ոչ միշտ), Մխիթար Գոշը, համապատասխանաբար, նախատեսում է երկու բնույթի պատիժ՝ հոգևոր֊եկեղեցական և մարմնական։ Առաջինը նշանակում էին միայն եկեղեցական, երկրորդը՝ աշխարհիկ դատարանները։ Մխիթար Գոշն ընդունել է հետևյալ պատիժները՝ հոգևոր-եկեղեցական (բանադրանք, նզովք, ապաշխարություն իր տեսակներով, աստիճանազրկում, պաշտոնազրկում), մարմնական-նյութական՝ մահապատիժ, մարմնական պատիժներ (ծեծ, անդամահատում), ազատությունը զրկող կամ սահմանափակող, գույքային-դրամական։ Դտնելով, որ պատժի ներգործությունը չի որոշվում խստությամբ, Մխիթար Գոշն ընդունում է հանցանքի ու պատժի համամասնության, իր ժամանակի համար առաջադիմական, սկզբունքը, «իսկ պատիժն ըստ վնասուն համեմատ լիցի»։

Այն հայկ․ իրավա-քաղաքական մտքի և ընդհանրապես միջնադարի իրավական հուշարձանների շարքում խոշորագույններից է, ամփոփում է ժամանակի համար շատ առաջավոր դրույթներ, որոնք այժմեական են։ Օրինակ, Մխիթար Գոշը գտնում է, որ պատիժը պետք է ունենա ոչ թե տանջանք պատճառելու և վրեժ լուծելու, այլ խրատելու, ուղղել-դաստիարակելու նպատակ։

Անձնական և գույքային հարաբերություններ

«Գիրք Դատաստանին» ուշագրավ դրույթներ է արտահայտում նաև ամուսինների անձնական և գույքային հարաբերությունների կարգավորման բնագավառում։ Տղամարդը տան գլուխն է, նրան են ենթարկվում ընտանիքի բոլոր անդամները, նաև՝ կինը։ Սակայն տղամարդու իշխանությունը բռնակալական կամ անկաշկանդ կամայական չէ։ Ինչպես տղամարդու, այնպես և կնոջ իրավունքները զուգորդվում են ամուսնու և ընտանիքի մյուս անդամների նկատմամբ ունեցած որոշակի պարտականություններով։ Ամուսինը պարտավորվում է հարգել կնոջը, նրա նկատմամբ լինել մարդկային, հոգալ նրա կարիքները, ապահովել նյութական բարեկեցությունը, հիվանդանալիս խնամել, պահանջել ամուսնական հավատարմություն ևն։ Կնոջը ծեծելու համար ամուսինը ենթակա է դատական պատասխանատվության։ Մխիթար Գոշը կնոջ իրավունքների հարաբերական հավասարությունը պայմանավորում է գույքային հարաբերություններով։ Ամուսինների մինչամուսնական շրջանի գույքը նրանց առանձին, ամուսնության ընթացքում ձեռք բերածը՝ համատեղ սեփականությունն է։ Ամուսնանալու պահից կինն ուներ նյութական-գույքային հենարան, որը ամուսնու հանդեպ և ընտանիքում կնոջ իրավունքների երաշխիքն էր։ «Գիրք Դատաստանի»-ն բացառիկ կարևոր նշանակություն ունի հայ ժողովրդի ներքին կյանքին վերաբերող տեղեկություններ հաղորդելու առումով։

Կիրառում

Այդ իմաստով Մխիթար Գոշը միջնադարյան հումանիզմի ներկայացուցիչներից է։ «Գիրք Դատաստանի»-ն մերժում է կրոնական անհանդուրժողականությունը, պաշտպանում մուսուլմանի արժանապատվությունը, կրոնական պատկանելիության համար չի սահմանում պատիժներ։ «Գիրք Դատասաանի»-ն կիրառվել է նաև Հայաստանի սահմաններից դուրս այն գաղութներում, որտեղ հայ համայնքը ձեռք էր բերել ներքին ինքնավարության իրավունք։ Սուդանում այսօր էլ հայ համայնքի անդամների քաղաքացիական գործեր լսելիս պետական դատարանը կիրառում է «Գիրք Դատաստանի»-ն։

Թարգմանություններ և հրատարակություններ

«Գիրք Դաաաստանի»-ն առաջին անգամ հայերեն հրատարակել է Վահան Բաստամյանցը՝ 1880 թվականին։ Այն ունի մի քանի այլալեզու խմբագրություններ։ Առաջին անգամ թարգմանվել է լատիներեն (կրճատված, տեղին և պայմաններին համապատասխան փոփոխված), որը լեհահայոց գաղութը 1519 թվականին ներկայացրել է Սիգիզմունդ I-ի հաստատմանը, իր ազգային օրենքներով ղեկավարվելու համար։ Լատիներեն խմբագրությունը հրատարակել է Բիշոֆը (1862)։ 1519—1523 թվականներին լատիներեն խմբագրությունը թարգմանվել է լեհերեն (հրատարակել են Կ․ Վույցիցկին՝ 1843 թվականին, Ա․ Բարոնչը՝ 1869 թվականին և Կրակովի լեհական օրինաց հավաքի երրորդ հատորում, 1906), որը նույն ժամանակ թարգմանվել է ղփչաղերեն (հայատառ)։ Ղփչաղերեն է թարգմանվել (ոչ լրիվ) նաև բուն «Գիրք Դատաստանի»-ն։ Դատաստանագիրքը թարգմանվել է վրացերեն՝ կազմելով Վախթանգի օրենքների «Հայկական իրավունք» բաժինը, որի վրացերեն խմբագրությունը հրատարակել են Լ․ Մելիքսեթ-Բեգը՝ 1928-ին, և Ի․ Դոլիձեն՝ 1963 թվականին։ Ռուսերեն թարգմանությունը առաջին անգամ հրատարակվել է 1828 թվականին։

Տես նաև

• Մխիթար Գոշ
• Նոր Գետիկ
• Հայ իրավունք
• Լեհահայոց Դատաստանագիրք

Գրականություն

• Խաչիկ Սամուելյան, Մխիթար Գոշի Դատաստանագիրքը և հին հայոց քաղաքացիական իրավունքը, Վիեննա, 1911
• Ալեքսեյ Սուքիասյան, «Մխիթար Գոշը և Հայոց դատաստանագիրքը», Երևան, 1965
• Խոսրով Թորոսյան, Դատարանային համակարգը միջնադարյան Հայաստանում ըստ Մխիթար Գոշի Դատաստանագրքի / ԳԱ «Տեղեկագիր», №125 1965
• Խոսրով Թորոսյան, «Մխիթար Գոշի Դատաստանագրքի գործադրության մասին միջնադարյան Հայաստանում», / «Պատմաբանասիրական հանդես», №3, 1971
• Վահան Բաստամյանց, «Մխիթար Գոշի Դատաստանագիր. - Հառաջաբանություն հրատարակողի», Վաղարշապատ, 1880
• Մխիթար Գոշ, Գիրք Դատաստանի (աշխատասիր․ |ս․ Թորոսյանի), Երևան, 1975։ ; ․ Ի*․ Թորոսյան
• Семейное право по Мхитару Гошу, «Юридическое обозрение», Тифлис, 1885
• Хосров Торосян, «Судоустройство и судопроизводство в средневековой Армении по Судебнику Мхитара Гоша». Автореферат-диссертация на соискание учёной степени кандидата юридический наук, 1969
• С. Арцруни, Историко-догматическое значение Судебника Мхитара Гоша, Тифлис, 1980
• Армянский судебник Мхитара Гоша (пер․ Паповяна А․ А․ с древнеармянского, ред․, вступительная статья и примечания Арутюн я- на Б․ М․), Е․, 1954

Kars J․, Gmndriss der Geschich e des armenischen Rech es <Zei- schrif fur Vergleichende Rech swissenscha- f », 1906, Bd 19

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։