«Ջելալ Բայար»–ի խմբագրումների տարբերություն
չ clean up, փոխարինվեց: → (2), ): → )։ oգտվելով ԱՎԲ |
չ չտողադարձվող բացատը (։Դ Non-breaking space) փոխարինում եմ սովորականով։ oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 51. | Տող 51. | ||
}} |
}} |
||
'''Մահմուդ Ջելալ Բայար |
'''Մահմուդ Ջելալ Բայար '''({{lang-tr|Celâl Bayar}}) ([[մայիսի 16]], [[1883]] - [[օգոստոսի 22]], [[1986]]), թուրք քաղաքական և պետական գործիչ, [[Թուրքիա]]յի երրորդ նախագահը։ |
||
== Վաղ տարիներ == |
== Վաղ տարիներ == |
||
Ջելալ Բայարը ծնվել է [[1883]] թվականին [[Բուրսա]] նահանգի [[Գերմիկ]] քաղաքի մոտ գտնվող [[Ումուրբեյ]] գյուղում՝ Լոմ ([[Բուլղարիա]]) քաղաքից տեղափոխված կրոնական գործչի և ուսուցչի ընտանիքում։<ref>{{cite book|title=The History of Turkey|year=2001|publisher=Greenwood Press|location=Westport, CT|url=http://www.questia.com/read/100998104/the-history-of-turkey|author=Frank W. Thackeray|author2=John E. Findling|accessdate=դեկտեմբերի 20, 2013|display-authors=etal}}</ref> Դպրոցն ավարտելուց հետո Բայարը աշխատել է որպես գրագիր Գեմլիկի դատարանում, իսկ հետո Ziraat Bankası բանկում և Deutsche Orientbank-ի Բուրսեում գտնվող մասնաճյուղում։ |
Ջելալ Բայարը ծնվել է [[1883]] թվականին [[Բուրսա]] նահանգի [[Գերմիկ]] քաղաքի մոտ գտնվող [[Ումուրբեյ]] գյուղում՝ Լոմ ([[Բուլղարիա]]) քաղաքից տեղափոխված կրոնական գործչի և ուսուցչի ընտանիքում։<ref>{{cite book|title=The History of Turkey|year=2001|publisher=Greenwood Press|location=Westport, CT|url=http://www.questia.com/read/100998104/the-history-of-turkey|author=Frank W. Thackeray|author2=John E. Findling|accessdate=դեկտեմբերի 20, 2013|display-authors=etal}}</ref> Դպրոցն ավարտելուց հետո Բայարը աշխատել է որպես գրագիր Գեմլիկի դատարանում, իսկ հետո Ziraat Bankası բանկում և Deutsche Orientbank-ի Բուրսեում գտնվող մասնաճյուղում։ |
||
== Քաղաքական գործունեություն == |
== Քաղաքական գործունեություն == |
||
[[Պատկեր:K.Atatürk ve Celal Bayar.jpg|thumb|left|300px|Ջեմալ Բայարը և [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]ը, 1937]] |
[[Պատկեր:K.Atatürk ve Celal Bayar.jpg|thumb|left|300px|Ջեմալ Բայարը և [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք]]ը, 1937]] |
||
[[1908]] թվականին Բայարը միանում է |
[[1908]] թվականին Բայարը միանում է «Միաիանության և առաջխաղացման կոմիտե» («İttihad Terakki Cemiyeti») խմբին, որը երիտթուրքերի քաղաքական կազմակերպությունն էր։ Որոշ ժամանակ անց նա դառնում է կազմակերպության գլխավոր անդամներից մեկը՝ զբաղեցնելով կուսակցության նոր բացված իզմիրյան բաժամունքի գլխավոր քարտուղարի տեղակալի պաշտոնը։ Այդ պաշտոնում նա աջակցեց կանանց և երկաթուղային դպրոցների կառուցմանը։ |
||
[[1919]] թվականին |
[[1919]] թվականին Բայարը Սարուխանից ընտրվել է պատգամավոր օսմանյան պառլամենտում։ Չհամաձայնվելով Սուլթանի առաջարկած սահմանադրության նոր տարբերակի հետ՝ [[1920]] թվականին նա գնում է [[Անկարա]]՝ որպեսզի միանա [[Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք|Մուստաֆա Քեմալին]] և Թուրքական ազատագրական շարժմանը։ |
||
Բայարը դառնում է [[Առաջին աշխարհամարտ]]ից հետո կազմավորված Անատոլիի և Ռումելիի իրավունքների պաշտպանման հասարակության ակտիվ անդամ։ |
Բայարը դառնում է [[Առաջին աշխարհամարտ]]ից հետո կազմավորված Անատոլիի և Ռումելիի իրավունքների պաշտպանման հասարակության ակտիվ անդամ։ Նա Բուրսից ընտրվում է Թուրքիայի գերագույն ազգային հավաքի պատգամավոր։ Նույն թվականին նա սկսում է աշխատել որպես էկոնոմիկայի նախարարի տեղակալ, իսկ [[1921]] թվականի փետրվարի 27-ին դառնում է էկոնոմիկայի նախարար։ Բայարը ղեկավարում է բանակցող հանձնաժողովը [[Չերքեզ Էթհեմ]]ի ապստամբության ժամանակ։ [[1922]] թվականին Բայարը Լոզանյան հանձնաժողովում Թուրքիայի պատգամավորության անդամ էր, որպես Իսմաթ Ինոնուի խորհրդատու։ Ընտրություններից հետո, [[1923]] թվակաին, նա ընտրվում է պատգամավոր [[Իզմիր]]ից:[[1924]] թվականի օգոստոսի 26-ին Բայարը Անկարայում հիմնադրում է գործադիր բանկ, որի գլխավոր կառավարիչն է եղել մինչև [[1932]] թվականը։ |
||
[[1937]] թվականի հոկտեմբերի 25-ին Իսմաթ Ինոնուի հեռանալուց հետո Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը Բայարին նշանակում է 9-րդ կառավարության վարչապետ։ Նա այդ պաշտոնը զբաղեցնում է մինչև Աթաթուրքի մահը, քանի որ նրա մահվանից հետ դառնում է նախագահ։ Սակայն Ինոնուի հետ տարաձայնությունները բերում են նրան, որ [[1939]] թվականի հուվարի 25-ին Բայարը իր լիազորություններից հրաժարվում է։ |
[[1937]] թվականի հոկտեմբերի 25-ին Իսմաթ Ինոնուի հեռանալուց հետո Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը Բայարին նշանակում է 9-րդ կառավարության վարչապետ։ Նա այդ պաշտոնը զբաղեցնում է մինչև Աթաթուրքի մահը, քանի որ նրա մահվանից հետ դառնում է նախագահ։ Սակայն Ինոնուի հետ տարաձայնությունները բերում են նրան, որ [[1939]] թվականի հուվարի 25-ին Բայարը իր լիազորություններից հրաժարվում է։ |
||
Մինչև [[1945]] թվականը Բայարը |
Մինչև [[1945]] թվականը Բայարը ժողովրդա-հանրապետական կուսակցության, (тур. Cumhuriyet Halk Partisi) անդամ էր։ [[1946]] թվականի հունվարի 7-ին Բայարը [[Ադնան Մենդերս]]ի, [[Ֆուատ Քյուպուրլյու]]ի և [[Ռեֆիկ Քորալթան]]ի հետ մեկտեղ հիմնում է Դեմոկրատական կուսակցությունը։ |
||
[[1950]] թվականի մայիսի 4-ին, Թուրքիայի պատմության մեջ |
[[1950]] թվականի մայիսի 4-ին, Թուրքիայի պատմության մեջ առաջին ազատ համամասնական ընտրությունների ժամանակ Դեմոկրատական կուսակցությունը ստանում է ամենաշատ տեղերը պառլամենտում (487-ից 408)։ Պառլամետը ընտրում է Բայարին, Դեմոկրատակն կուսակցության ներկայացուցչին, որպես նախագահ։ [[1954]] և [[1957]] թվականներին Բայարը հաջորդաբար ընտրվում է նախագահի պաշտոնում ընդհանուր 10 տարի ժամկետով։ Այդ ամբողջ ընթացքում վարչապետի պաշտնում եղել է [[Ադնան Մենդերես]]ը: |
||
== Պետական հեղաշրջում == |
== Պետական հեղաշրջում == |
01:41, 23 Նոյեմբերի 2016-ի տարբերակ
Ջելալ Բայար Celâl Bayar | ||||
Ջելալ Բայար | ||||
| ||||
---|---|---|---|---|
24 մայիս, 1950 - 27 մայիս, 1960 | ||||
Նախորդող | Իսմաթ Ինոնու | |||
Հաջորդող | Ջեմալ Գուրսել | |||
| ||||
25 հոկտեմբեր, 1937 - 25 հունվար, 1939 | ||||
Նախորդող | Իսմաթ Ինոնու | |||
Հաջորդող | Մահմուդ Ռեֆիկ Սայդամ | |||
Կուսակցություն՝ | Թուրքիայի Դեմոկրատական կուսակցություն | |||
Մասնագիտություն՝ | քաղաքական գործիչ | |||
Ազգություն | Թուրք | |||
Դավանանք | Իսլամ | |||
Ծննդյան օր | 16 մայիս, 1883 | |||
Ծննդավայր | Ումուրբեյ | |||
Վախճանի օր | 22 օգոստոս, 1956 | |||
Վախճանի վայր | Ստամբուլ | |||
Թաղված | Բուրսայի մարզ | |||
Քաղաքացիություն | Թուրքիա | |||
Ամուսին | Ռեշիդե Բայար (1903-1962) | |||
Զավակներ | Տուրգուտ (1911-1983), Ռաֆի (1904-1941), Նիլյուֆեր Գյուրսեյ (1921) | |||
Կայք՝ | Celalbayar.org | |||
Ինքնագիր | ||||
Պարգևներ | ||||
Մահմուդ Ջելալ Բայար (թուրքերեն՝ Celâl Bayar) (մայիսի 16, 1883 - օգոստոսի 22, 1986), թուրք քաղաքական և պետական գործիչ, Թուրքիայի երրորդ նախագահը։
Վաղ տարիներ
Ջելալ Բայարը ծնվել է 1883 թվականին Բուրսա նահանգի Գերմիկ քաղաքի մոտ գտնվող Ումուրբեյ գյուղում՝ Լոմ (Բուլղարիա) քաղաքից տեղափոխված կրոնական գործչի և ուսուցչի ընտանիքում։[1] Դպրոցն ավարտելուց հետո Բայարը աշխատել է որպես գրագիր Գեմլիկի դատարանում, իսկ հետո Ziraat Bankası բանկում և Deutsche Orientbank-ի Բուրսեում գտնվող մասնաճյուղում։
Քաղաքական գործունեություն
1908 թվականին Բայարը միանում է «Միաիանության և առաջխաղացման կոմիտե» («İttihad Terakki Cemiyeti») խմբին, որը երիտթուրքերի քաղաքական կազմակերպությունն էր։ Որոշ ժամանակ անց նա դառնում է կազմակերպության գլխավոր անդամներից մեկը՝ զբաղեցնելով կուսակցության նոր բացված իզմիրյան բաժամունքի գլխավոր քարտուղարի տեղակալի պաշտոնը։ Այդ պաշտոնում նա աջակցեց կանանց և երկաթուղային դպրոցների կառուցմանը։
1919 թվականին Բայարը Սարուխանից ընտրվել է պատգամավոր օսմանյան պառլամենտում։ Չհամաձայնվելով Սուլթանի առաջարկած սահմանադրության նոր տարբերակի հետ՝ 1920 թվականին նա գնում է Անկարա՝ որպեսզի միանա Մուստաֆա Քեմալին և Թուրքական ազատագրական շարժմանը։
Բայարը դառնում է Առաջին աշխարհամարտից հետո կազմավորված Անատոլիի և Ռումելիի իրավունքների պաշտպանման հասարակության ակտիվ անդամ։ Նա Բուրսից ընտրվում է Թուրքիայի գերագույն ազգային հավաքի պատգամավոր։ Նույն թվականին նա սկսում է աշխատել որպես էկոնոմիկայի նախարարի տեղակալ, իսկ 1921 թվականի փետրվարի 27-ին դառնում է էկոնոմիկայի նախարար։ Բայարը ղեկավարում է բանակցող հանձնաժողովը Չերքեզ Էթհեմի ապստամբության ժամանակ։ 1922 թվականին Բայարը Լոզանյան հանձնաժողովում Թուրքիայի պատգամավորության անդամ էր, որպես Իսմաթ Ինոնուի խորհրդատու։ Ընտրություններից հետո, 1923 թվակաին, նա ընտրվում է պատգամավոր Իզմիրից:1924 թվականի օգոստոսի 26-ին Բայարը Անկարայում հիմնադրում է գործադիր բանկ, որի գլխավոր կառավարիչն է եղել մինչև 1932 թվականը։
1937 թվականի հոկտեմբերի 25-ին Իսմաթ Ինոնուի հեռանալուց հետո Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը Բայարին նշանակում է 9-րդ կառավարության վարչապետ։ Նա այդ պաշտոնը զբաղեցնում է մինչև Աթաթուրքի մահը, քանի որ նրա մահվանից հետ դառնում է նախագահ։ Սակայն Ինոնուի հետ տարաձայնությունները բերում են նրան, որ 1939 թվականի հուվարի 25-ին Բայարը իր լիազորություններից հրաժարվում է։
Մինչև 1945 թվականը Բայարը ժողովրդա-հանրապետական կուսակցության, (тур. Cumhuriyet Halk Partisi) անդամ էր։ 1946 թվականի հունվարի 7-ին Բայարը Ադնան Մենդերսի, Ֆուատ Քյուպուրլյուի և Ռեֆիկ Քորալթանի հետ մեկտեղ հիմնում է Դեմոկրատական կուսակցությունը։
1950 թվականի մայիսի 4-ին, Թուրքիայի պատմության մեջ առաջին ազատ համամասնական ընտրությունների ժամանակ Դեմոկրատական կուսակցությունը ստանում է ամենաշատ տեղերը պառլամենտում (487-ից 408)։ Պառլամետը ընտրում է Բայարին, Դեմոկրատակն կուսակցության ներկայացուցչին, որպես նախագահ։ 1954 և 1957 թվականներին Բայարը հաջորդաբար ընտրվում է նախագահի պաշտոնում ընդհանուր 10 տարի ժամկետով։ Այդ ամբողջ ընթացքում վարչապետի պաշտնում եղել է Ադնան Մենդերեսը:
Պետական հեղաշրջում
1960 թվականի մայիսի 27-ին Ջեմալ Գյուրսելի ղեկավարությամբ զինված ուժերը կատարեցին պետական հեղաշրջում։ Ջեմալ Բայարը, Ադնան Մենդերեսը և այյլ պետական ու կուսակցական գործիչներ նույն թվականի հունիսի 10-ին ներկայացան ռազմական տրիբունալի առջև, որը տեղի էր ունենում Մարմարա ծովում գտնվող Յասսիադա փոքրիկ կղզու վրա։
Բայարը և կուսակցության 15 այլ գործիչներ մեղադրվեցին սահմանադրությունը խախտելու մեջ և 1961 թվականի սեպտեմբերի 15-ին դատապարտվեցին մահվան Արդարադատության բարձր դատարանի կողմից։ Կառավարող ռազմական կոմիտեն հաստատեց Մենդերեսի, Զորլուի և Փոլաթքանի մահապատիժները, սակայն Բայարի և 12 այլ կուսակցական գործիչների մահապաըիժը փոխարինվեց ցմահ ազատազրկությամբ։ Բայարը ուղարկվեց Կայսերի բանտ, սակայն արդեն 1961 թվականի նոյեմբերի 8-ին առողջական խնդիրների պատճառով ազատ արձակվեց։
1966 թվականին Բայարը ռեաբիլիտացիայի է ենթարկվում։[2] 1974 թվականին ամբողջովին վերականգնվում են նրա քաղաքական իրավունքները, սակայն նա մերժում է Սենատի ցմահ անդամ դառնալու առաջարկը։
Ջելալ Բայարը մահացավ 1986 թվականի օգոստոսի 22-ին, Ստամբուլում, 103 տարեկան հասակում։ Ունեցել է 3 երեխա։
1958 թվականին Բեռլինի ազատ համալսարանը նրան տալիս է պատվավոր դոկտորական աստիճան։ Իսկ 1992 թվականին հիմնված Մանիսի համալսարանը կրում է նրա անունը։
Հետաքրքիր փաստեր
- Մտնում է 14 պետական և քաղաքական գործիչների մեջ, ովքեր ապրել են 100 տարուց ավելի։
- Ջելալ Բայարը երկար ժամանակ երկար ապրած քաղաքական գործիչների մեջ եղել է ռեկորդակաիր։ Նա մահացել է 103 տարեկան հասակում։
Ծանոթագրություններ
- ↑ Frank W. Thackeray; John E. Findling; և այլք: (2001). The History of Turkey. Westport, CT: Greenwood Press. Վերցված է դեկտեմբերի 20, 2013-ին.
- ↑ Celâl Bayar Encyclopedia Britannica. Retrieved 20 December 2013.
Գրականություն
- Kayseri Cezaevi Günlüğü (Kayseri Prison Diary), Yapı Kredi yayınları/Tarih dizisi.
- Ben De Yazdım – Milli Mücadeleye Gidiş (And so I wrote – Going to the War of National Independence) 8 volumes., Sabah kitapları/Türkiyeden dizisi, 1965–1972.