«Գեոցենտրիզմ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
չ կետադրություն և բացատներ, փոխարինվեց: ր ՝ ն → ր՝ ն (4) oգտվելով ԱՎԲ
չ oգտվելով ԱՎԲ
Տող 6. Տող 6.


Հնադարյան հռոմեացիները և միջին դարերի [[Փիլիսոփաների ցանկ|փիլիսոփաները]] սովորաբար կապակցում էին երկրակենտրոն մոդելը գնդաձև երկրի հետ։ Այն նույնը չէ, ինչ որ հին ժամանակների հարթ երկրի մոդելն էր, որը ենթադրվում էր որոշ առասպելաբանությունների մեջ, այլ այն նման է [[Աստվածաշունչ|աստվածաշնչյան]] և ետաստվածաշնչյան լատինական աստղագիտության մոդելին։ Հին հրեական ուրանոգրաֆիական նկարներում հարթ երկրի վրա նկարված է գմբեթաձև կոշտ [[հովանոց]], որը կոչվում է երկնակամար։
Հնադարյան հռոմեացիները և միջին դարերի [[Փիլիսոփաների ցանկ|փիլիսոփաները]] սովորաբար կապակցում էին երկրակենտրոն մոդելը գնդաձև երկրի հետ։ Այն նույնը չէ, ինչ որ հին ժամանակների հարթ երկրի մոդելն էր, որը ենթադրվում էր որոշ առասպելաբանությունների մեջ, այլ այն նման է [[Աստվածաշունչ|աստվածաշնչյան]] և ետաստվածաշնչյան լատինական աստղագիտության մոդելին։ Հին հրեական ուրանոգրաֆիական նկարներում հարթ երկրի վրա նկարված է գմբեթաձև կոշտ [[հովանոց]], որը կոչվում է երկնակամար։
Այնուամենայնիվ, հին հույները հավատում էին, որ մոլորակների ընթացքը շրջանաձև է և ոչ ձվաձև, մի տեսակետ, որը չվիճարկվեց մինչև [[17-րդ դար]]ը՝ [[|Նիկոլայ Կոպեռնիկոս|Կոպերնիկոսի]] և [[Կեպլեր]]ի տեսությունների համադրության շնորհիվ։
Այնուամենայնիվ, հին հույները հավատում էին, որ մոլորակների ընթացքը շրջանաձև է և ոչ ձվաձև, մի տեսակետ, որը չվիճարկվեց մինչև [[17-րդ դար]]ը՝ [[Նիկոլայ Կոպեռնիկոս|Կոպերնիկոսի]] և [[Կեպլեր]]ի տեսությունների համադրության շնորհիվ։


Պտոլեմի երկրակենտրոն մոդելի աստղագիտական կանխատեսումները կիրառվեցին մոտ 1500 տարի՝ ստեղծելու համար աստղագիտական [[Քարտեզագրություն|քարտեզներ]]։ Վաղ շրջանում իշխում էր երկրակենտրոն մոդելի գաղափարը, սակայն [[16-րդ դար]]ից սկսած աստիճանաբար փոխարինվեց Կոպերնիկոսի, [[Գալիլեո Գալիլեյ|Գալիլեոյի]] և Կեպլերի արևակենտրոն մոդելով։ Այնքան էլ հեշտ չէր այս երկու տեսությունների անցումը։ Քրիստոնյա աստվածաբանները պատրաստ էին հերքել այն տեսությունը, որը համապատասխանում է Աստվածաշնչյան հատվածներին։ Մյուսները կարծում էին, որ նոր, անհայտ տեսությունը չի կարող վտանգել գեոցենտրիզմի ընդունված կոնսենսուսը։
Պտոլեմի երկրակենտրոն մոդելի աստղագիտական կանխատեսումները կիրառվեցին մոտ 1500 տարի՝ ստեղծելու համար աստղագիտական [[Քարտեզագրություն|քարտեզներ]]։ Վաղ շրջանում իշխում էր երկրակենտրոն մոդելի գաղափարը, սակայն [[16-րդ դար]]ից սկսած աստիճանաբար փոխարինվեց Կոպերնիկոսի, [[Գալիլեո Գալիլեյ|Գալիլեոյի]] և Կեպլերի արևակենտրոն մոդելով։ Այնքան էլ հեշտ չէր այս երկու տեսությունների անցումը։ Քրիստոնյա աստվածաբանները պատրաստ էին հերքել այն տեսությունը, որը համապատասխանում է Աստվածաշնչյան հատվածներին։ Մյուսները կարծում էին, որ նոր, անհայտ տեսությունը չի կարող վտանգել գեոցենտրիզմի ընդունված կոնսենսուսը։

10:48, 13 Ապրիլի 2016-ի տարբերակ

Երկնային մարմինների պատկեր,նկարազարդումը պորտուգալացի Բարտոլոմեու Վեհոյի, 1568 թվական

Աստղագիտության մեջ երկրակենտրոն մոդելը (ինչպես նաև գեոցենտրիզմ կամ Պտոլեմյան համակարգ) տիեզերքի նկարագրությունն է, որտեղ երկիրը գտնվում է բոլոր երկրային մարմինների ուղեծրային կենտրոնում։ Այս մոդելը ծառայել է որպես հիմնական կոսմոլոգիական համակարգ մի շարք անտիկ քաղաքակրթությունների համար, ինչպիսին են օրինակ հին հույները (ներառյալ ուշադրության են արժանի արիստոտելյան և պտոլեմյան համակարգերը)։ Նրանք պնդում էին, որ արեգակը, լուսինը, աստղերը և անզեն աչքով երևացող մոլորակները պտտվում են երկրի շուրջը։ [1] Երկու լայնածավալ ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզ դարձավ, որ երկիրը տիեզերքի կենտրոնն է։ Համաձայն առաջին ուսումնասիրության աստղերը, արեգակը և մոլորակները պտտվում են երկրի շուրջը ամեն օր՝ այն դարձնելով այս համակարգի կենտրոնը։ Այնուհետև, յուրաքանչյուր աստղ գտնվում է աստղային կամ երկնային ոլորտում, որտեղ երկիրը կենտրոնն է, որը ամեն օր պտտվում է՝ գծելով հյուսիսային և հարավային բևեռները՝ որպես առանցքներ։

Հասարակածին մոտ գտնվող աստղերը հայտնվում են՝ բարձրանալով և ընկնելով մեծ հեռավորության վրա, սակայն յուրաքանչյուր աստղ վերադառնում է այն կետը, որտեղից դուրս է եկել։ [2] Համաձայն երկրորդ ուսումնասիրության, որը կողմ է երկրակենտրոն մոդելին այն է, որ երկիրը չի շարժվում, եթե նայենք երկրի վրա կանգնած դիտորդի տեսանկյունից և որ այն կարծր է, կայուն և չշարժվող։ Այլ կերպ ասած, այն ամբողջովին հանգստի մեջ է։

Հնադարյան հռոմեացիները և միջին դարերի փիլիսոփաները սովորաբար կապակցում էին երկրակենտրոն մոդելը գնդաձև երկրի հետ։ Այն նույնը չէ, ինչ որ հին ժամանակների հարթ երկրի մոդելն էր, որը ենթադրվում էր որոշ առասպելաբանությունների մեջ, այլ այն նման է աստվածաշնչյան և ետաստվածաշնչյան լատինական աստղագիտության մոդելին։ Հին հրեական ուրանոգրաֆիական նկարներում հարթ երկրի վրա նկարված է գմբեթաձև կոշտ հովանոց, որը կոչվում է երկնակամար։ Այնուամենայնիվ, հին հույները հավատում էին, որ մոլորակների ընթացքը շրջանաձև է և ոչ ձվաձև, մի տեսակետ, որը չվիճարկվեց մինչև 17-րդ դարը՝ Կոպերնիկոսի և Կեպլերի տեսությունների համադրության շնորհիվ։

Պտոլեմի երկրակենտրոն մոդելի աստղագիտական կանխատեսումները կիրառվեցին մոտ 1500 տարի՝ ստեղծելու համար աստղագիտական քարտեզներ։ Վաղ շրջանում իշխում էր երկրակենտրոն մոդելի գաղափարը, սակայն 16-րդ դարից սկսած աստիճանաբար փոխարինվեց Կոպերնիկոսի, Գալիլեոյի և Կեպլերի արևակենտրոն մոդելով։ Այնքան էլ հեշտ չէր այս երկու տեսությունների անցումը։ Քրիստոնյա աստվածաբանները պատրաստ էին հերքել այն տեսությունը, որը համապատասխանում է Աստվածաշնչյան հատվածներին։ Մյուսները կարծում էին, որ նոր, անհայտ տեսությունը չի կարող վտանգել գեոցենտրիզմի ընդունված կոնսենսուսը։

Հին Հունաստան

Անաքսիմանդերի տիեզերքի մոդելի պատկերը, ձախից՝ ցերեկային ժամերն են ամառվա ընթացքում, իսկ աջից՝ գիշերն է ձմեռվա ընթացքում

Երկրակենտրոն մոդելը մտավ հունական աստղագիտության և փիլիսոփայության մեջ վաղ շրջանում. այն կարելի է հանդիպել նախասոկրատեսյան փիլիսոփայության մեջ։ Ք.ա. 6-րդ դարում Անաքսիմանդերը տիեզերաբանության մոդել առաջարկեց, համաձայն որի երկիրը սյուների տեսք ունի և բարձր գտնվում է ամենի կենտրոնում։ Արեգակը, լուսինը և մոլորակները անտեսանելի սկավառակների մեջ գտնվող անցքեր են, որոնք շրջապատում են երկիրը։ Անցքերի միջով մարդկությունը կարող է տեսնել քողարկված կրակը։ Գրեթե նույն ժամանակաշրջանում Պյութագորասը կարծում էր, որ երկիրը ոլորտ է, սակայն չի գտնվում կենտրոնում։ Նրանք կարծում էին, որ այն շարժվում է անտեսանելի կրակի շուրջ։ Ավելի ուշ այս տեսակետները համակցվեցին, այսպիսով Ք.ա. 4-րդ դարի կրթված հույներից շատերը մտածում էին, որ երկիրը ոլորտ է, որը գտնվում է տիեզերքի կենտրոնում։ [3] Ք.ա. 4-րդ դարում հույն երկու նշանավոր փիլիսոփաներ Պլատոնը և Արիստոտելը աշխատանքներ գրեցին, որոնք հիմնված էին երկրակենտրոն մոդելի վրա։ Համաձայն Պլատոնի գաղափարի՝ երկիրը ոլորտ է, որը հաստատուն գտնվում էր տիեզերքի կենտրոնում։ Աստղերը և մոլորակները գտնվում էին երկրի շուրջը, ոլորտների կամ շրջանների վրա՝ հերթականությամբ. Լուսին, Արեգակ, Վեներա, Մերկուրի, Մարս, Յուպիտեր, Սատուրն, հաստատուն աստղեր՝ տեղակայված երկնային ոլորտում։ Պլատոնը իր "Էրբիումի միֆ" աշխատությունում տիեզերքը նկարագրում է որպես Անհրաժեշտության Տակառիկ՝ մոլորակների շարժման վերաբերյալ տալով ավելի քիչ առասպելական, ավելի շատ մաթեմատիկական բացատրություն, որը հիմնված էր Պլատոնի այն ասույթի վրա, համաձայն որի երկնքում կատարվող բոլոր երևույթները կարելի է բացատրել միասնական շրջանաձև շարժումով։ Արիստոտելը իր գաղափարները մշակել է Էուդօքսուսի համակարգի հիման վրա։

Արիստոտելյան լիովին մշակած համակարգում գնդաձև երկիրը գտնվում է տիեզերքի կենտրոնում, իսկ մյուս բոլոր երկնային մարմինները միացված էն 47-56 թափանցիկ համակենտրոնային ոլորտների, որոնք պտտվում են երկրի շուրջը (թիվը մեծ է, քանի որ յուրաքանչյուր մոլորակի համար մի քանի ոլորտ է հատկացված)։ Այս ոլորտները հայտնի են որպես բյուրեղային ոլորտներ, բոլորը շարժվում են տարբեր արագությամբ՝ երկրի շուրջ մարմինների ռոտացիա ստեղծելու համար։ Նրանք ստեղծված են անապականելի նյութից՝ եթերից։ Արիստոտելի կարծիքով լուսինը գտնվում է ամենախորը ոլորտում և այդպիսով դիպչում է երկրի ոլորտին՝ պատճառելով մուգ կետեր և կարողանալով անցնել լուսնային փուլերով։ Ավելի ուշ նա իր համակարգը նկարագրել է որպես երկրային տարրերի բնական տենդենցներ. հող, ջուր, կրակ, օդ, ինչպես նաև երկնային եթեր։ Համաձայն նրա համակարգի երկիրը ամենածանր տարրն է, որը ունի ամենաուժեղ շարժումը դեպի կենտրոն, այսպիսով ջուրը ստեղծում է շերտ, որը շրջափակում է երկրի ոլորտը։ Մյուս կողմից օդը և կրակը միտված են շարժվել դեպի վեր, հեռու կենտրոնից, որտեղ կրակը ավելի թեթև է, քան օդը։ Կրակի շերտի տակ եթերի պինդ ոլորտն է, որտեղ գտնվում են երկնային մարմինները։ Նրանք նույնպես ամբողջովին կազմված են եթերից։

Երկրակենտրոն մոդելին կցումները սերում են մեծապես մի շարք կարևոր ուսումնասիրություններից։ Առաջին հերթին, եթե երկիրը իրոք շարժվեր, ապա կարելի կլիներ տեսնել հաստատուն աստղերի տեղափոխությունը՝ ի շնորհիվ աստղային պարալաքսի։ Կարճ ասած, եթե երկիրը շարժվում էր, ապա համաստեղությունների ձևերը պետք է փոխվեին յուրաքանչյուր տարի։ Եթե աստղերը չէին շարժվում, ապա նրանք ավելի հեռու էին, քան արեգակը և մոլորակները։ Քանի որ աստղերը իրականում շատ ավելի հեռու են գտնվում, քան ենթադրում էին հույն աստղագետները, այդ իսկ պատճառով աստղային պարալաքսը հայտնաբերվել է մինչև 19-րդ դարը։ Այսպիսով, հույները ընտրել են երկու բացատրություններից ամենապարզը։

Դիտարկելի պարալաքսի բացակայությունը յուրաքանչյուր ոչ երկրակենտրոն տեսության մեջ համարվում է ճակատագրական սխալ։ Մյուս զննումը, որը այդ ժամանակ կիրառվել է ի նպաստ երկրակենտրոն մոդելի, եղել է Վեներայի լույսի ակնհայտ կայունությունը, որը ենթադրում է, որ այն սովորաբար միևնույն հեռավորության վրա է երկրից, որը իր հերթին ավելի համահունչ է գեոցենտրիզմի, քան հելիոցենտրիզմի հետ։ Իրականում, այն տեղի է ունենում լույսի կորստի պատճառով, որի պատճառը Վեներայի փուլն է։ Հելիոցենտրիզմը հերքողները նշում են, որ երկրային մարմինները բնականաբար միտված են անշարժության գալ որքան հնարավոր է երկրի կենտրոնին մոտ։ Բացառելով կենտրոնին մոտ ընկնելու հնարավորությունը երկրային մարմինները միտված են չշարժվել մինչև որ հարկադրված չլինեն դրսի որևէ օբյեկտի կողմից կամ չփոխակերպվեն այլ տարրի ջերմության կամ խոնավության շնորհիվ։

Գերադասելի են մի շարք երևույթների մթնոլորտային բացատրությունը, քանի որ Էուդոքսյան-արիստոտելյան մոդելը, որը հիմնված է կատարելապես համակենտրոնացված ոլորտների վրա, միտված չէ բացատրելու մոլորակների լուսավորության փոփոխությունը, որը հեռավորության փոփոխության արդյունք է։ [4] Ի վերջո, հրաժարվել են կատարելապես համակենտրոնացված ոլորտներից, քանի որ անհնարին էր ստեղծել բավականաչափ ճշգրիտ մոդել այդ իդեալի հիման վրա։ Այնուամենայնիվ, նմանատիպ բացատրություններով ապահովելու համար մյուս բացատար և մակաշրջան մոդելը բավականաչափ ճկուն էր՝ դարեր շարունակ կատարված դիտարկումների համար։

Պտոլեմիկ մոդել

Չնայած որ հունական գեոցենտրիզմի հիմնական դրույթները հիմնվել են Արստոտելյան ժամանակաշրջանում, սակայն նրա համակարգի մանրամասները չեն դարձել նորմա։ Պտոլեմիկ համակարգը, որը ստեղծել է հելենիստական աստղագետ Կլաուդիուս Պտոլեմաեուսը 2-րդ դարում, ի վերջո ստանդարտացրեց գեոցենտրիզմը։ Նրա հիմնական աստղագիտական աշխատանքը "Ալմագեստը" համարվում է հունական, հելենիստական և բաբելոնյան աստղագետների աշխատանքների գագաթնակետը։ Մեկ հազարամյակ եվրոպական և իսլամական աստղագետները ենթադրում էին, որ այն տիեզերական մոդելի ճիշտ ձևն է։ Իր ազդեցության պատճառով մարդիկ այն նույնականացնում են երկրակենտրոն մոդելին։

Պտոլեմին պնդում էր, որ երկիրը տիեզերքի կենտրոնն է՝ ելնելով այն պարզ դիտարկումից, որ միշտ աստղերի կեսը հորիզոնի վերևում են, իսկ մյուս կեսը՝ ներքևում, և այն ենթադրությունից, որ բոլոր աստղերը գտնվում են տիեզերքի կենտրոնից որոշակի պարզ հեռավորության վրա։ Եթե երկիրը էականորեն տեղաշարժվեր կենտրոնից, ապա այս բաժանումը տեսանելի և անտեսանելի աստղերի հավասարաչափ չէր լինի։

Պտոլեմիկ մոդել

Պտոլեմիկ տարրեր

Պտոլեմիկ համակարգում յուրաքանչյուր մոլորակ շարժվում է երկու կամ ավելի ոլորտների համակարգով. մեկը կոչվում է դրա բացատարը, իսկ մյուսները՝ դրա մակաշրջանները։ Բացատարը շրջան է, որի կենտրոնական կետը գտնվում է հավասարի և երկրի կես ճամփին(աջ կողմում պատկերված նկարի վրա այն նշված է X-ով)։ Մյուս ոլորտը, մակաշրջանը, տեղակայված է բացատարի մեջ (աջ կողմի նկարում պատկերված է ավելի փոքր կետագծերով)։ Մոլորակը պտտվում է մակաշրջանի շուրջը, միևնույն ժամանակ մակաշրջանը պտտվում է բացատարով նշված շավիղով։

Այս համախմբված շարժումները տվյալ մոլորակը մոտեցնում և հեռացնում են երկիր մոլորակին իր ուղեծրի տարբեր կետերում, իսկ դիտորդին ստիպում են հավատալ, որ մոլորակը նույնիսկ դանդաղել, կանգնել և հակառակ է շարժվել։ Այս տեսանելի ռետրոգրադ ընթացքը հունական աստղագիտության համակարգի անհամապատասխանություններից ամենամեծն է, իսկ Պտոլեմի դեպքում բացատարը և մակաշրջանը ստեղծելու համար հիմնական պատճառն է։

Իրականում մակաշրջանով մոդելը ձվագիծ ուղեծրի լավ օրինակ է, որը ունի ցածր արտակենտրոնություն, որտեղ հիմնական առանձնահատկությունը չեզոքացված կիզակենտրոնն է։ Հայտնի էլիպսի ձևը չի երևում նշմարելի չափով, երբ արտակենտրոնությունը ավելի քիչ է, քան 5%-ը, սակայն կենտրոնի չեզոք հեռավորությունը շատ նշմարելի է նույնիսկ ցածր արտակենտրոնության դեպքում։

Գեոցենտրիզմը ի վերջո փոխարինվում է հելիոցենտրիզմով։ Սակայն վաղ հելիոցենտրիկ մոդել՝ կոպերնիկյան հելիոցենտրիզմում պահպանվել է բացատարը և մակաշրջանը, քանի որ հիմնավորապես ճիշտ է դարձնում կանխատեսումները, որոնք դիտարկումների հետ ավելի համաձայն են, քան նախկին համակարգը։ Վեներայի և Մերկուրիի մակաշրջանները միշտ կենտրոնացած են երկրի և արեգակի միջև գտնվող գծի վրա, որն էլ բացատրում է նրանց մոտ լինելը երկնքում։ Կեպլերի ձվաձև մոդելը ի վերջո փոխարինեց մակաշրջանները, երբ դիտարկման մեթոդները դարձան բավականաչափ ճշգրիտ, որպեսզի կասկածի տակ դրվի մակաշրջանի մոդելը։ Երկրից դուրս ոլորտների Պտոլեմիկ կարգը՝ [5]

  1. Լուսին
  2. Մերկուրի
  3. Վեներա
  4. Արեգակ
  5. Մարս
  6. Յուպիտեր
  7. Սատուրն
  8. Հստակ աստղեր
  9. "Առաջին շարժվողը"

Պտոլեմին չի ստեղծել կամ հորինել այս կարգը, այն նման է հին Յոթ Երկինքներ կրոնական աստղագիտությանը, որը տարածված էր հիմնական Եվրասիական կրոնական ավանդույթներում։

Բացատար-մակաշրջան մոդելը կիրառվել է հույն աստղագետների կողմից հազարամյակներ շարունակ, քանի որ պարունակել է արտակենտրոնի գաղափարը։ Նկարում, բացատարի կենտրոնը ոչ թե երկիրն է, այլ X-ը, այն դարձնելով արտակենտրոն։ Դժբախտաբար այն համակարգը, որը հասանելի էր Պտոլեմի ժամանակաշրջանում միանգամայն չի ընտրել դիտարկումները, չնայած որ այն համեմատաբար բարելավվել է Արիստոտելի համակարգում։ Երբեմն մոլորակի ռետրոգրադ ցիկլի չափսը կարող էր ավելի փոքր լինել և նույնիսկ ավելի մեծ։ Նման անհամապատասխանությունը Պտոլեմի մոտ առաջ բերեց հավասարաչափի գաղափարը։

Հավասարաչափը գտնվում է մոլորակի ուղեծրի կենտրոնին մոտ. եթե կանգնեք և դիտեք այդտեղից, ապա ձեզ կթվա, որ մոլորակի մակաշրջանի կենտրոնը միշտ նույն արագությամբ է շարժվում։ Այդ իսկ պատճառով, մոլորակը իրականում շարժվում է տարբեր արագություններով, երբ մակաշրջանը իր բացատարում գտնվում է տարբեր կետերում։ Կիրառելով հավասարաչափը, Պտոլեմին ցանկանում էր պահպանել շարժումը, որը անփոփոխ և շրջաբերական է։ Հետևանքային համակարգը, որը ի վերջո լայնորեն ընդունվեց արևմուտքում, ժամանակակից աստղագետներին ծանրաշարժ էր թվում։ Յուրաքանչյուր մոլորակ պահանջում է մակաշրջան, որը պտտվում է բացատարում։ Բայց այն նաև կանխատեսում է տարբեր երկնային շարժումներ՝ ներառյալ ռետրոգրադ շարժման սկիզբն ու վերջը ։

Գեոցենտրիզմ և իսլամական աստղագիտություն

Իսլամական աստղագիտությունում ի շնորհիվ պտոլեմիկ համակարգի գիտական գերիշխանության, մուսուլման աստղագետները միաձայն ընդունեցին երկրակենտրոն մոդելը։

12-րդ դարում Արզաչելը հրաժարվեց հին հունական մշտական շրջանաձև շարժման գաղափարից վարկած առաջ քաշելով, համաձայն որի Մերկուրի մոլորակը շարժվում է էլիպսաձև ուղեծրով, մինչդեռ Ալպետրագուսը առաջարկեց թափառող մոդելը, որը հրաժարվեց հավասարաչափի, մակաշրջանի և արտակենտրոն մեխանիզմների մոդելներից, չնայած որ սա ծագեց մի մեխանիզմում, որը պակաս ճշգրիտ էր։ [6][7][8][9] Ֆակր ալ-Դին ալ Ռազին (1149–1209), գործ ունենալով ֆիզիկայի և ֆիզիկական աշխարհի մասին իր գաղափարների հետ "Մատալիբում" հերքում է արիստոտելյան և ավիցենիյան տեսակետները տիեզերքում երկրի կենտրոնական լինելու մասին, սակայն փոխարենը վիճում է այն հարցի շուրջ, որ հազարավոր աշխարհներ կան այս աշխարհի ետևում, որոնցից յուրաքանչյուրը ավելի մեծ է, ավելի վիթխարի, քան այս աշխարհն է, ինչպես նաև նման է այս աշխարհին։ Իր այս տեսակետը պաշտպանելու նպատակով, նա մեջբերում է անում Ղուրանից,"Բոլոր գովաբանությունները Աստծունն են, Աշխարհների տիրակալինը"՝ շեշտելով աշխարհներ բառը։ [10] "Մարաղայի հեղափոխությունը" Մարաղայի դպրոցի հեղափոխությունն է ընդդեմ Պտոլեմիկ աստղագիտության։ "Մարաղա դպրոցը" համարվում է աստղագիտական ավանդույթ, որը սկիզբ է առել Մարաղայի դիտարանում և շարունակվել է Դամասկոսի մզկիթներում և Սամարղանդի դիտարանում։ Մարաղայի աստղագետները, իրենց անդալուզիացի նախորդների պես, փորձում էին լուծել հավասարաչափի խնդիրը և ստեղծել երկընտրական ձևակերպություններ Պտոլեմիկ մոդելին՝ առանց հրաժարվելու գեոցենտրիզմի մոդելից։

Ոչ Պտոլեմիկ ձևակերպությունների հարցում նրանք ավելի հաջողակ դուրս եկան, քան իրենց անդալուզիացի նախորդները, որոնք հրաժարվել էին հավասարաչափի և արտակենտրոնի մոդելներից. ավելի ճշգրիտ էին, քան Պտոլեմիկ մոդելը թվականորեն կանխատեսվող մոլորակային դիրքերում և ավելի լավ էին էմպիրիկ դիտարկումների մեջ։ [11] Մարաղայի աստղագետներից ամենանշանավորներն են Մո՝ այյեդուդդին Ուրդին, Նասիր ալ-Դին ալ-Թուսին(1201–1274), Քութբ ալ-Դին ալ Շիրազին (1236–1311), Իբն ալ-Շատիրը (1304–1375),, Ալի Քուշջին, Ալ-Բիրջանդին և Շամս ալ-Դին ալ-Խաֆրին։ [12] Իբն ալ-Շատիրը(1304–1375), ով Դամասկոսի աստղագետներից էր, գրել է "Մոլորակային տեսության բարելավմանը ուղղված վերջնական հետազոտություն" (Kitab Nihayat al-Sul fi Tashih al-Usul ) լայնածավալ գիրքը, որտեղ առկա էր թեորիա, որը շատ է հեռանում այդ ժամանակվա Պտոլեմիկ համակարգից։ Սակայն Մարաղայի դպրոցը երբեք չի ունեցել պարադիգմ անցում դեպի հելիոցենտրիզմ։ [13] Մարաղայի դպրոցի ազդեցությունը Կոպերնիկոսի վրա մնում է սպեկուլյատիվ, քանի որ ոչ մի փաստացի ապացույցներ չկան։ Հնարավորությունը, որ Կոպերնիկոսը ինքն է ստեղծել Թուսի էլեկտրական էլեմենտը, բաց է մնում, քանի որ մինչև հիմա ոչ մի գիտնական չի ապացուցել այդ փաստը։ [14]

Գեոցենտրիզմ և նրա "մրցակից" համակարգը

Ոչ բոլոր հույներն են համաձայնել գեոցենտրիզմի հետ։ Պյութագորասի որոշ հետևորդներ կարծում էին, որ երկիրը մի շարք մոլորակներից մեկն է, որը պտտվում է կենտրոնական կրակի շուրջը։ [15] Հիցետասը և Էկպանտուսը (Ք.ա. 5-րդ դար) և Հերակլիդես Պոնտիկուսը (Ք.ա.4-րդ դար ) կարծում էին, որ երկիրը պտտվում է իր առանցքի շուրջը, սակայն մնում է տիեզերքի կենտրոնում։ [16] Նման համակարգը մինչ այժմ համարվում է գեոցենտրիկ։ Այն վերականգնվել է միջին դարերում Ժան Բուրիդանի կողմից։ Հերակլիդուս Պոնտիկուսը ևս մեկ անգամ առաջարկել է, որ և Վեներան և Մերկուրին ավելի շուտ պտտվում են արեգակի շուրջը, քան երկրի, սակայն այս տեսանկյունը այլևս ընդունելի չէ։ [16] Մարտիանուս Կապելլան անպայմանորեն Վեներան և Մերկուրին տեսնում էր արեգակի շուրջը պտտվող ուղեծրի վրա։ [17] Սամոսի Արիստարկուսը ամենաարմատականն էր։ Նա մի աշխատություն է գրել հելիոցենտրիզմի մասին, որը չի պահպանվել. նա ասում էր, որ արեգակը տիեզերքի կենտրոնում է գտնվում, իսկ երկիրն ու մյուս մոլորակները պտտվում են նրա շուրջը։ [18] Նրա տեսությունը այնքան էլ հայտնի չդարձավ. նրա միակ հայտնի հետևորդը Սելեուցիայի Սելեուցուսն էր։ [19]

Կոպերնիկյան համակարգ

1543 թվականին, գեոցենտրիզմը առաջին անգամ ստացավ լուրջ մարտահրավեր, երբ հրատարակվեց Կոպերնիկուսի "Երկնային ոլորտների հեղափոխության մասին" (De revolutionibus orbium coelestium) գիրքը։ Այն փաստում էր, որ երկիրը և մոլորակները պտտվում են արեգակի շուրջը։ Հետագայում երկար տարիներ դեռ կիրառվում էր գեոցենտրիզմի համակարգը, քանի որ Կոպերնիկյան համակարգը ավելի լավ կանխատեսումներ չէր առաջարկել, քան գեոցենտրիկ համակարգն էր։ Այն առաջ քաշեց մի շարք խնդիրներ և բնական փիլիսոփայության և սուրբ գրքի դեպքում։ Սակայն Կոպերնիկյան համակարգը ինչպես և Պտոլեմիկ համակարգը ճշգրիտ չէր, քանի որ այն դեռ կիրառում էր շրջանաձև ուղեծրի գաղափարը։ Ոչ մի փոփոխություն տեղի չունեցավ, մինչև որ Կեպլերը ենթադրեց, որ ուղեծիրը էլիպսաձև է և ոչ շրջանաձև (Կեպլերի մոլորակային շարժման առաջին օրենքը)։

1609 թվականին հեռադիտակի հայտնագործման հետ մեկտեղ Գալիլեո Գալիլեի կողմից կատարված դիտարկումները (օրինակ Յուպիտերը լուսիններ ունի) հարցականի տակ դրեցին գեոցենտրիզմի որոշ դրույթներ, սակայն լրջորեն չազդեցին դրանց վրա։ Քանի որ նա սև կետեր, խառնարաններ էր հայտնաբերել լուսնի վրա, ապա նշում էր, որ լուսինը կատարյալ երկնային մարմին չէ, ինչպես որ նախկինում ենթադրվում էր։ Սա առաջին դեպքն էր, երբ ինչ որ մեկը թերություններ է տեսնում երկնային մարմնի վրա, որը պետք է կազմված լիներ կատարյալ եթերից։ Այսպիսով, քանի որ լուսնի վրա երևացող թերությունները այժմ կապվում էին երկրի վրա եղած թերությունների հետ, վիճելի էր դառնում, որ ոչ մեկը յուրօրինակ չէ. երկուսն էլ պարզապես երկնային մարմիններ էին, որոնք ստեղծվել էին հողանման նյութից։ Գալիլեոն նաև տեսնում էր Յուպիտերի լուսինները և պնդում էր, որ նրաց ուղեծիրը անցնում է ոչ թե երկրի, այլ Յուպիտերի շուրջ։ [20] Սա համարվում էր էական պնդում, քանի որ եթե այն ապացուցվեր, ապա կնշանակեր, որ ամեն ինչ չէ, որ պտտվում է երկիր մոլորակի շուրջը՝ ոչնչացնելով նախկինում եղած աստվածաբանական և գիտական հավատները։ Այսպիսով, եկեղեցին լռեցրեց Գալիլեոյի թեորիաները, որոնք հարցականի տակ էին դնում գեոցենտրիզմը։

1610 թվականի դեկտեմբերին Գ. Գալիլեին կիրառելով իր հեռադիտակը, տեսավ Վեներա մոլորակի բոլոր փուլերը, ինչպես որ լուսնի դեպքում էր տեղի ունեցել։ Նա կարծում էր, որ եթե իր դիտարկումները հակասում են Պտոլեմիկ համակարգին, ապա այն հելիոցենտրիկ համակարգի բնական հետևանքն է։

Այնուամենայնիվ, Պտոլեմին Վեներայի բացատարը և մակաշրջանը տեղաադրեց արեգակի ոլորտի ներսում(արեգակի և Մերկուրիի միջև), սակայն սա կամայական էր. նա հեշտորեն կարող էր փոխել Վեներային և Մերկուրիին և տեղադրել դրանք արեգակի մյուս կողմում, կամ Վեներայի և Մերկուրիի հետ կապված այլ փոփոխություններ անել, քանի որ նրանք միշտ գտնվում էին երկրից արեգակ անցնող գծին մոտ։ Այս պարագայում, եթե արեգակը լույսի միակ աղբյուրն է՝ Պտոլեմիկ համակարգում, ապա.

Եթե Վեներան գտնվում է արեգակի և երկրի միջև, ապա Վեներային փուլը միշտ պետք է լինի կիսախավար կամ ամբողջովին խավար։

Եթե Վեներան արեգակի ներքևում է գտնվում, ապա նրա փուլը պետք է լինի կիսատ կամ ամբողջական։

Իսկ Գալիլեոն սկզբում Վեներան տեսավ փոքր և ամբողջական, այնուհետև մեծ և կիսախավարած։

Համաձայն այս վարկածների, Պտոլեմիկ համակարգում Վեներայի մակաշրջանը արեգակի ուղեծրի ոչ ներսում և ոչ էլ դրսում է գտնվում։ Արդյունքում Պտոլեմիկ համակարգի հետևորդները հրաժարվեցին այն գաղափարից, որ Վեներայի մակաշրջանը ամբողջովին արեգակի ներսում է գտնվում, իսկ ավելի ուշ 17-րդ դարում աստղագիտական կոսմոլոգիաների միջև եղած մրցակցությունը շեշտը դրեց Տիկո Բրահեյի Տիկոնիկ համակարգի (որում երկիրը նորից տիեզերքի կենտրոն էր համարվում, իսկ արեգակը պտտվում էր դրա շուրջը, սակայն մյուս բոլոր մոլորակները պտտվում էին արեգակի շուրջը մեկ խոշոր մակաշրջանով) կամ Կոպերնիկյան համակարգի տարբերակների վրա։

Վեներայի փուլերը

Ձգողականություն

Կեպլերը վերլուծեց Տիկո Բրահեյի հայտնի ճշգրիտ դիտարկումները և այնուհետև ստեղծեց իր երեք օրենքները 1609 և 1619 թվականներին, որոնք հիմնված էին հելիոսենտրիկ տեսանկյան վրա, համաձայն որի մոլորակները շարժվում են էլիպսաձև։ Կիրառելով այս երեք օրենքները նա առաջին աստղագետն էր, ով հաջողությամբ կանխատեսեց Վեներայի միջօրեականով անցնելը (1631 թվական)։ Շրջանաձև ուղեծրից անցումը էլիպսաձև մոլորակային ուղղու կտրուկ բարելավեց երկնային դիտարկումների և կանխատեսումների ճշգրտությունը։ Քանի որ Կոպերնիկուսի մոդելը այլևս ճշգրիտ չէր համեմատած Պտոլեմիական համակարգի հետ, նոր մաթեմատիկական դիտարկումների կարիք էր զգացվում համոզելու նրանց, ովքեր դեռ հավատում էին գեոցենտրիկ մոդելին։ Այնուամենայնիվ Կեպլերի դիտարկումները, Բրահեյի տվյալների հետ մեկտեղ մի խնդիր դարձավ, որը գեոցենտրիստները հեշտորեն չէին կարող լուծել։

1687 թվականին Իսահակ Նյուտոնը հնարեց տիեզերական ձգողականության օրենքը։ Ձգողականությունը ներկայացվում էր որպես մի ուժ, որը պահում էր և երկիրը և մոլորակները, ինչպես նաև պահում էր օդը։ Ջգողականության օրենքը թույլ տվեց գիտնականներին կազմել հավանական հելիոցենտրիկ մոդել արեգակնային համակարգի համար։ Իր "Սկզբունքներ" (Principia) աշխատությունում բացատրում էր իր ձգողականության նոր համակարգը, որը ուղղորդում էր երկնային մարմինների շարժումը և մեր արեգակնային համակարգը պահում էր իր աշխատանքային կանոնավոր կարգում։ Կենտրոնաձիգ ուժի նկարագրությունը բեկումնային էր գիտական մտքի համար։ Սակայն գործընթացը աստիճանաբար էր տեղի ունենում։

1838 թվականին աստղագետ Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Բեսսելը հաջող կերպով չափեց 61 Կարապի համաստեղության (61 Cygni) պարալաքսը և հերքեց Պտոլեմի այն պնդումը, որ պարալաքսային շարժում գոյություն չունի։ Սա ի վերջո հաստատեց Կոպերնիկոսի ենթադրությունները՝ տրամադրելով ճշգրիտ, հուսալի գիտական դիտարկումներ և ցույց տվեց աստղերի հեռավորությունը երկրից։

Գեոցենտրիկ համակարգը օգտակար է ամենօրյա գործողությունների համար և հատկապես լաբորատոր փորձարկումների համար, սակայն հարմար տարբերակ չէ արեգակնային համակարգի մեխանիկայի և տարածական ճանապարհորդության համար։ Եթե հելիոցենտրիկ համակարգը օգտակար է այս դեպքերում, ապա գալակտիկական և արտագալակտիկական աստղագիտությունները ավելի դյուրին են, եթե արեգակը համարվում է անշարժ կամ տիեզերքի կենտրոն, սակայն մեր գալակտիկայի կենտրոնի շուրջը պտտվելով։

Կրոնական և ժամանակակից կապը գեոցենտրիզմին

Արեգակնային համակարգի Պտոլեմիկ մոդելը հայտնի կիրառություն ստացավ միջին դարերում. ուշ 16-րդ դարից մինչև այժմ այն մեծապես փոխարինվել է որպես կոնսենսուս նկարագրություն հելիոցենտրիկ մոդելի կողմից։ Գեոցենտրիզմը որպես առանձին կրոնական հավատ, երբեք ամբողջապես չի վերացել։ 1870-1920 թվականներին ԱՄՆ-ում Լյութերական եկեղեցու-Միսսուրիի Սինոդի տարբեր անդամներ հրատարակեցին հոդվածներ, որոնք թերագնահատում էին Կոպերնիկյան աստղագիտությունը։ [21]

Այնուամենայնիվ, 1902 թվականի "Թեոլոջիքալ Քուորթերլիում" (Theological Quarterly) գրաեբները պնդում էր, որ սինոդը ոչ մի վարդապետական դիրք չունի գեոցենտրիզմում, հելիոցենտրիզմում կամ յուրաքանչյուր գիտական մոդելում, եթե իհարկե չի հակասում Աստվածաշնչին։ Նա պնդում էր, որ գեոցենտրիզմի յուրաքանչյուր հնարավոր դեկլարացիա սինոդի շրջանակներում եկեղեցական մարմինը չի համարում ամբողջական։

Գեոցենտրիզմը որպես աստվածաշնչյան հեռանկարի վերաբերյալ հակասական հոդվածներ հայտնվեցին ստեղծարար գիտական թերթերում, որը կապված էր "Ստեղծարար հետազոտական հասարակության" հետ՝ շեշտելով աստվածաշնչյան որոշ հատվածներ, որոնք, եթե բառացիորեն վերցնենք, ապա ցույց են տալիս, որ արեգակի և լուսնի ամենօրյա ակնհայտ շարժումները կատարվում են նրանց երկրի շուրջը կատարած ընթացիկ շարժման շնորհիվ։ Այս կրոնական հավատի ժամանակակից կողմնակիցներից է Ռոբերտ Սունջենիսը։ [22] Մորիս Բերմանը մեջբերում է անում հետազոտության արդյունքներից, որոնք ցույց են տալիս, որ Միացյալ Նահանգների բնակչության 20%-ը կարծում է, որ արեգակը պտտվում է երկրի շուրջը(գեոցենտրիզմ), իսկ 9%-ը պնդում է, որ չգիտի։ [23] 1990-ականներին Գալլուպի կողմից կատարած հարցումները ցույց տվեցին, որ գերմանացիների 16%-ը, ամերիկացիների 18%-ը և բրիտանացիների 19%-ը կարծում է, որ Արեգակը պտտվում է երկրի շուրջ։ [24] 2005 թվականին Ջոն Միլլերի կողմից իրականացված ուսումնասիրության արդյունքում պարզ դարձավ, որ մոտավորապես 20%-ը ամերիկացիների, կամ 5-ից մեկը կարծում է, որ արեգակը պտտվում է երկրի շուրջը։ [25] 2011 թվականին Ռուսաստանում կատարված հետազոտությունների արդյունքում հայտնի դարձավ, որ ռուսների 32%-ը կարծում է, որ արեգակը պտտվում է երկրի շուրջ։ [26]

Պլանետարիում

Արեգակնային համակարգի գեոցենտրիկ մոդելը դեռևս մնում է պլանետարիում ստեղծողների ուշադրության կենտրոնում, քանի որ տեխնիկական պատճառներով Պտոլեմիկ տեսակի շարժումը մոլորակի լույսի մեքենայի համար դարձել է առավելություն կոպերնիկյան տեսակի շարժման մեջ։ [27] Երկնային ոլորտը, որը դեռ կիրառվում է ուսուցողական նպատակներով և երբեմն էլ նավագնացության մեջ, նույնպես հիմնված է գեոցենտրիկ համակարգի վրա, որը իրականում հերքում է պարալաքսը։ [28]

Ծանոթագրություններ

  1. Lawson, Russell M. (2004). Science in the Ancient World: An Encyclopedia. ABC-CLIO. pp. 29–30. ISBN 1851095349.
  2. Kuhn 1957, pp. 5–20.
  3. Fraser, Craig G. (2006). The Cosmos: A Historical Perspective. p. 14.
  4. Hetherington, Norriss S. (2006). Planetary Motions: A Historical Perspective. p. 28.
  5. Goldstein, Bernard R. (1967). "The Arabic version of Ptolemy's planetary hypothesis". Transactions of the American Philosophical Society 57 (pt. 4): 6. JSTOR 1006040.
  6. Rufus, W. C. (May 1939). "The influence of Islamic astronomy in Europe and the far east". Popular Astronomy 47 (5): 233–8.
  7. Hartner, Willy (1955). "The Mercury horoscope of Marcantonio Michiel of Venice". Vistas in Astronomy 1: 118–22.
  8. Goldstein, Bernard R. (1972). "Theory and observation in medieval astronomy". Isis 63 (1): 41.
  9. "Ptolemaic Astronomy, Islamic Planetary Theory, and Copernicus's Debt to the Maragha School". Science and Its Times. Thomson Gale. 2006.
  10. Setia, Adi (2004). "Fakhr Al-Din Al-Razi on physics and the nature of the physical world: A preliminary survey". Islam & Science 2.
  11. Saliba, George (1994). A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam. New York University Press. pp. 233–234, 240. ISBN 0814780237.
  12. Dallal, Ahmad (1999). "Science, Medicine and Technology". In Esposito, John. The Oxford History of Islam. New York: Oxford University Press. p. 171.
  13. Huff, Toby E. (2003). The Rise of Early Modern Science: Islam, China and the West. Cambridge University Press. p. 58. ISBN 9780521529945.
  14. Kirmani, M. Zaki; Singh, Nagendra Kr (2005). Encyclopaedia of Islamic Science and Scientists: A-H. Global Vision. ISBN 9788182200586.
  15. Johansen, K. F.; Rosenmeier, H. (1998). A History of Ancient Philosophy: From the Beginnings to Augustine. p. 43.
  16. 16,0 16,1 Sarton, George (1953). Ancient Science Through the Golden Age of Greece. p. 290.
  17. Lawson 2004, p. 19
  18. Lawson 2004, էջ. 19
  19. Russell, Bertrand (2013) [1945]. A History of Western Philosophy. Routledge. p. 215. ISBN 9781134343676.
  20. Finocchiaro, Maurice A. (2008). The Essential Galileo. Indianapolis, IL: Hackett. p. 49.
  21. Babinski, E. T., ed. (1995). "Excerpts from Frank Zindler's 'Report from the center of the universe' and 'Turtles all the way down'". Cretinism of Evilution (TalkOrigins Archive) (2). Retrieved 2013-12-01.
  22. Sefton, Dru (2006-03-30). "In this world view, the sun revolves around the earth". Times-News (Hendersonville, NC). p. 5A.
  23. Berman, Morris (2006). Dark Ages America: The Final Phase of Empire. W.W. Norton & Company. ISBN 9780393058666.
  24. Crabtree, Steve (1999-07-06). "New Poll Gauges Americans' General Knowledge Levels". Gallup.
  25. Dean, Cornelia (2005-08-30). "Scientific savvy? In U.S., not much". New York Times. Retrieved 2007-07-19.
  26. СОЛНЦЕ – СПУТНИК ЗЕМЛИ', ИЛИ РЕЙТИНГ НАУЧНЫХ ЗАБЛУЖДЕНИЙ РОССИЯН ['Sun-earth', or rating scientific fallacies of Russians] (in Russian) (Пресс-выпуск №1684 [Press release no. 1684]), ВЦИОМ [All-Russian Center for the Study of Public Opinion], 2011-02-08.
  27. Hort, William Jillard (1822). A General View of the Sciences and Arts. p. 182.
  28. Kaler, James B. (2002). The Ever-changing Sky: A Guide to the Celestial Sphere. p. 25.

Արտաքին հղումներ