Թմրաքուն

Թմրաքուն (հին հունարեն՝ νάρκωσις՝ թմրություն, ընդարմացում, հոմանիշներ՝ ընդհանուր ցավազրկում, ընդհանուր անզգայացում), արհեստականորեն առաջացրած կենտրոնական նյարդային համակարգի հետադարձելի արգելակման վիճակ, որի ժամանակ առաջանում է քուն, հիշողության և գիտակցության կորուստ (ամնեզիա), կմախքային մկանների թուլացում, որոշ ռեֆլեքսների նվազում կամ բացակայություն, ինչպես նաև ցավի զգացման կորուստ (տեղի է ունենում ընդհանուր ցավազրկում)։ Այս ամենն առաջանում է մեկ կամ մի քանի ընդհանուր անզգայացուիչների ներարկմամբ, որոնց օպտիմալ դեղաբաժինն ու համադրությունն ընտրվում է բժիշկ-անեսթեզիոլոգների կողմից՝ հաշվի առնելով տվյալ հիվանդի անհատական հատկությունները և բժշկական գործողության տեսակները։

Թմրաքունի վիճակը բնութագրվում է կենտրոնական նյարդային համակարգի (ԿՆՀ) հետադարձելի արգելակմամբ, գիտակցության անջատմամբ, զգայականության (առաջին հերթին ցավային) և ռեֆլեքսային ռեակցիաների ճնշմամբ, կմախքային մկանների ակտիվության անկմամբ։ Թմրաքունի միջոցները ճնշում են միջնեյրոնային (սինապտիկ) արթնացման փոխանցումը ԿՆՀ-ում։ Այդ դեպքում խանգարվում է աֆֆերենտալ իմպուլսների փոխանցումը, փոփոխվում են գլխուղեղի կեղևը, միջանկյալ ուղեղի գործառույթը, միջնուղեղի, ողնուղեղի և սինապտիկ փոխանցման խախտմամբ, և խթանում թմրաքունի զարգացմանը։

Կլինիկական ընդունումները

Թմրաքունի առաջնային նպատակը օրգանիզմի պատասխան ռեակցիայի դանդաղեցումն է վիրաբուժական միջամտություններին, ամենից առաջ ցավի զգացողությանը։ Այս պարագայում բժշկական քունը, որի հետ էլ շատ հաճախ ասոցացվում է «թմրաքուն» (наркоз) հասկացությունը, համարվում է թմրաքունի լոկ մեկ բաղադրիչը։ Թմրաքունի անցկացման ժամանակ կարևոր է նաև օրգանիզմի ճնշման կամ վեգետատիվ (ավտոմատ) ռեակցիաների զգալի նվազման արտահայտումը վիրաբուժական վնասվածքներին, որոնք առաջանում են սրտի աշխատանքի հաճախականության մեծացման հետ (տախիկարդիա), զարկերակային ճնշման բարձրացմամբ (զարկերակային հիպերտենզիա) և այլ երևույթների, որոնք կարող են տեղի ունենալ նույնիսկ գիտակցության բացակայության ժամանակ։ Վեգետատիվ ռեակցիաների այս ճնշումը կոչվում է ցավազրկում կամ անելգեզիա։ Թմրաքունի երրորդ բաղադրիչը միորելաքսացիան է կամ մկանային թուլացումը, որն անհրաժեշտ է վիրաբուժական աշխատանքի անհրաժեշտ պայմանների ապահովման համար։

Ցավը և դրա հետ պայքարը առաջնային է։ Եթե ցավ չլինի, չեն գործարկվի ֆիզիոլոգիական պաշտպանական մեխանիզմները։ Դա անեսթեզիոլոգի հիմնական խնդիրն է. կանխել նման զարգացումը։

Պատկեր:Доктор Василий Веселаго (Франция).jpg

1940—1950-ական թվականներ։ Բժիշկ Վասիլի Վեսելավոն (Ֆրանսիա) կատարում է թմրաքուն։

Հասկացության մասին

«Թմրաքուն» հասկացության տակ մենք հասկանում ենք հենց օրգանիզմի ընդհանուր անզգայացումը։ Երբ խոսքը գնում է տեղային (լոկալ) անզգայացման մասին օգտագործվում է «տեղային անեսթեզիա» կամ տեղային ցավազրկում տերմինը։

Պատմություն

Առաջին ցավազրկող միջոցները պատրաստվում էին (ափիոնի, կանեփի, բանդի, մոլեխինդի և այլն) զանազան բույսերից՝ թուրմերի կամ արգանակների տեսքով։

XIII դարում իսպանացի Ռ. Լուլլին հանտնաբերեց եթերը, և 1540 թվականին Պարացելսը այն բնութագրեց որպես ցավազրկող միջոց։ 1846 թվականի հոկտեմբերի 16-ին Բոստոնի կլինիկայում (ԱՄՆ) Վիլյամ Թոմաս Գրին Մորթոնն անցկացրեց դիեթիլային եթերով թմրաքունի առաջին հանրային ցուցադրումը ենթածնոտային ուռուցքի հեռացման ժամանակ։ Ռուսաստանում եթերային թմրաքունն առաջին անգամ կատարվել է 1847 թվականի փետրվարի 7-ին՝ Ֆ. Ի. Ինոզեմցեվի կողմից, իսկ փետրվարի 14-ին ռուս գիտնական և բժիշկ Նիկոլայ Իվանովիչ Պիրոգովը առաջին անգամ այն օգտագործեց վիրահատության ժամանակ ցավազրկելու համար։

XX դարի վերջում թմրաքունի համար սկսեցին օգտագործել նաև քսենոն։

Թմրաքունի դասակարգումը

• Ըստ նյարդային համակարգի վրա ազդելու գործոնների ընդհանուր ցավազրկման ժամանակ՝ թմրաքունի հիմնական տեսակը համարվում է ֆարմակոդինամիկական թմրաքունը (մեկ կամ մի քանի ֆարմակոլոգիական դեղամիջոցների օգտագործում)։ Առանձնացնում են նաև էլեկտրոնարկոզ և հիպնոնարկոզ։ Բայց դրանք հազվադեպ են օգտագործվում։
• Ըստ օգտագործվող դեղանյութերի քանակի.
  • Մոնոնարկոզ՝ մեկ միջոցի օգտագործմամբ։
  • Խառը թմրաքուն՝ երկու և ավել նյութերի միաժամանակ օգտագործում։
  • Համակցված թմրաքուն՝ տարբեր անզգայացնող դեղերի կամ նյութերի համակցված օգտագործում վիրահատության ժամանակ, որոնք ընտրողաբար ազդում են օրգանիզմի որոշակի գործառույթների վրա։ (միորելաքսանտներ, անալգետիկներ, հանգլիոբլոկատորներ)։
• Վերջին դեպքում թմրաքունն անվանում են բազմաբաղադրամաս անզգայացում։

Նարկոզի տեսակները

Տարբերում են

• Ինհալացիոն
• համակցված նարկոզներ։

Ինհալացիոն նարկոզ

Ինհալացիոն նարկոզը կիրառվում է կրծքավանդակի օրգանների, ինչպես նաև այլ բարդ վիրահատությունների դեպքում և օգտագործվում են հեղուկ կամ գազային նարկոտիկ դեղանյութեր, որոնք ներմուծվում են շնչառական ուղիներով։ Լայն տարածում ունեն եթեր-թթվածնային և ազոտի ենթօքսիդ-թթվածնային ինհալացիոն Նարկոզները։ Այդ նյութերի ճիշտ դոզավորման համար գործածվում են նարկոզի ապարատներ։ Ինհալացիոն նարկոզի ժամանակ տարբերում են չորս շրջան՝

1. անալգեզիա
2. գրգռուման
3. քուն (իր հերթին բաժանվում է չորս փուլի)
4. արթնացում։

Վիրահատությունները հիմնականում կատարվում են երրորդ փուլում։

Ոչ ինհալացիոն նարկոզ

Ոչ ինհալացիոն նարկոզ գլխավորապես արվում է ներերակային և ուղիղաղիքային ճանապարհներով։ Ներերակայինի համար օգտագործվում են նատրիումի էվիպանի կամ հեքսենավի, նատրիումի պենտոթալի կամ նատրիումի թիոպենտալի լուծույթներ։ Քունն առաջանում է շատ արագ (1-2 րոպե անց), առանց գրգռման շրջանի, կարճատև է, բայց խոր, ուստի կիրառվում է կարճատև վիրահատությունների ժամանակ կամ նարկոզի այլ եղանակների հետ համակցված։ Ուղիղ-աղիքային նարկոզի դեպքում ներարկվում է ավերտին, նարկոլան, նատրիումի թիոպենտալ, ռեկտիգոն և այլն։ Քունն առաջանում է 10-15 րոպե հետո, լինում է մակերեսային, բայց երկարատե (4-5 ժամ)։ Անհրաժեշտության դեպքում այն խորացվում է ուրիշ դեղամիջոցներով։ Համակցված նարկոզ կատարվում է տարբեր նարկոտիկ դեղամիջոցների և դրանց ներմուծման առանձին մեթոդների հաջորդական կիրառմամբ։ Նարկոզ կարելի է առաջացնել նաև հիպնոսի (հիպնոնարկոզ) և էլեկտրական հոսանքի (էլեկտրանարկոզ) միջոցով։

Թմրաքունի ընթացք

Թմրաքունի սարքավորում.

Թմրաքունի փուլեր

Առանձնացնում են թմրաքունի հետևյալ փուլերը.

• I փուլ՝ անալգեզիայի։
• II փուլ՝ գրգռման
• III փուլ՝ վիրաբուժական թմրաքունի փուլ։
  • 1-ին մակարդակ (III)՝ մակերեսային անզգայացում,
  • 2-րդ մակարդակ (III)՝ թեթև անզգայացում
  • 3-րդ մակարդակ (III)՝ խորը անզգայացում
  • 4-րդ մակարդակ (III)՝ ուլտրա-խոր անզգայացում
• IV փուլ՝ հոգեվարքային։

Բարդությունները

Նարկոզի ժամանակ երբեմն լինում են բարդություններ, ամենածանրը սրտի և շնչառության կանգն է։ Բարդությունների դեպքում գործածվող միջոցառումները լավ մշակված են և մեծ մասամբ արդյունավետ են։ Քնաբեր նյութը քիչ ծախսելու, ոչ խոր քուն առաջացնելու և թունավորումից խուսափելու, միաժամանակ վիրահատության համար նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու նպատակով (հիվանդի հանգիստ վիճակ, մկանների թուլացում) կիրառվում են կուրարենման դեղամիջոցներ (դիթիլին, դիպլացին և այլն)։

Տես նաև

• Անեսթեզիա
• Թմրամիջոցներ

Գրականություն

• Ս. Ա. Սումին, Մ. Վ. Ռուդենկո, Ի. Մ. Բորոդինով «Анестезиология и реаниматология»։ 2 հատորով։ Բժշկական տեղեկատվական գործակալություն 2010 թ.
• «Анестезиология и реаниматология» Օ. Ա. Դոլինա։ ГЭОТАР-Медиа, 2009 թ.

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։