Բերուկ

Խաչաձև բերուկ գետի հովտումնշումներ.
1 — հովտային բերուկ;
2 — ալիքային հունամերձ ողողահողեր;
3 — հունամերձ հորձանք.;
4 — հին բերուկներ;
5 — ողողվող 2-րդ բերուկը

Բերուկ (լատին․՝  allavio - «ջրաբերուկ», «ողողալցում»), հոսող ջրերի առաջացրած նստվածքներ, կազմված են գլաքարերից, մանրախճից, ավազից, կավերից, ավազակավերից։

Առաջանում են ապարների հողմահարման, բեկորային նյութի տեղափոխման և նստվածք տալու հետևանքով։ Այլուվիալ նստվածքներին բնորոշ է տարատեսակ, գերազանցապես շեղ շերտայնությունը։ Այլուվիալ նստվածքներում հաճախ հանդիպում են բուսական և կենդանական մնացորդներ։ Ըստ տարածման վայրի և տիպերի, այլուվիալ նստվածքներ լինում են՝ հունային, ողողատային, գետաճահճային և դելտային։

Այլուվիալ նստվածքների հետ են կապված ոսկու, պլատինի, ալմաստի, անագի, սնդիկի ցրոնային տիպի հանքավայրերը, ինչպես նաև տարբեր տեսակի շինանյութերի (մանրախիճ, ավազ, կավ) և տորֆի կուտակները։

Տարածում

Երկրի մակերևույթի կարծր ապարներից անջատված բոլոր մասնիկները քշվում և կուտակվում են այլ վայրերում՝ նստվածքի ձևով։ Այդ քերուկները շրջապատող միջավայրերը բազմազան են, և դրանով որոշվում է նստվածքի բնույթը։ Բարենպաստ պայմանների դեպքում նստվածքներն, ի վերջո, կարող են վերածվել նոր նստվածքային ապարների։ Բերուկը կուտակվում է զառիվեր լեռնալանջերին, հարթ գետահովիտներում, ծովեզրերի առափնյա ծանծաղուտներում կամ խորը օվկիանոսի հատակին։

Բազմաթիվ նստվածքաշերտեր կրկին արագորեն էրոզիայի են ենթարկվում։ Օրինակ, եթե գետի վարարման ժամանակ գետաքարեր են մնում, ապա հաջորդ վարարման ընթացքում դրանք կարող են հոսանքով ներքև քշվել։ Այդ ամենի հետևանքով գետաքարերը և այլ ապարային կտորները հողմահարվում են։ Նստվածքն ամենից հեշտ ապարի է վերածվում այնտեղ, ուր ցամաքի մակարդակն իջնում է կամ էլ ծովի մակարդակը՝ բարձրանում։ Նման դեպքերում մեկ նստվածքային շերտը թաղվում է մյուսի տակ և պահպանվում, որից հետո այն սեղմվում և կարծրանում է՝ վերածվելով ապարի։

Ծովեզրի ձևավորում

Ծովեզրերն շարունակ փոփոխվում են։ Ափին զարնվող ալիքների բնույթը պատճառ է դառնում, որ գետաքարերի կույտերն այս ու այն կողմ քշվեն և տեսակավորվեն։ Նույնիսկ ծովափերն ունեն սեզոնային որոշակի շրջափուլեր։ Ամռանն ավազը քշվում է դեպի ափ, իսկ ձմռանը բարձր ալիքները բարձրացնում են ավազն ու տեղափոխում ափից հեռու։

Գետի սանդղավանդներ

Երբ ծովի մակարդակը իջնում է, գետը ծանծաղում է, և վարարման նախկին հարթությունը մնում է հոսող գետի մակարդակից վեր։ Այս նոր կտրված ափերը կոչվում են սանդղավանդներ, որոնք կազմված են նախկինում գետի հունը կազմող հին ավազից և խճից։

Ոլորապտույտ գետ

Ավելի ծանծաղ են գետի այն մասերը, որտեղ կուտակվում են ճանապարհի արագընթաց, լեռնային հատվածներից բերված նստվածքները։ Ոլորապտույտ գետերի հովիտները երբեմն լինում են հարթ և լայն։ Գետը շարժվում է օձաձև՝ յուրաքանչյուր վարարման ժամանակ փոխելով իր ուղղությունը և ստեղծելով մեծ գալարներ։ Երբ գետը կտրում է գալարի պարանոցը, ապա անջատված գալարը կոչում են ողողահուն լիճ։

Ավազի գետեր

Գետի թեք հատվածներում գերակշռում է էրոզիան, իսկ տափարակ մասերում՝ բերուկը։ Ոլորանի արտաքին մասում, ուր հոսանքն առավել սրընթաց է, էրոզիայի են ենթարկվում գետի ափերը, իսկ ոլորանի ներքին հատվածում, որտեղ գետը դանդաղահոս է, կուտակվում են նստվածքները։ Այդպիսով, ոլորապտույտ գետերը ստեղծում են լայն, հարթ հովիտներ՝ վարարման հարթություններ, որոնք կազմված են բերուկներից։

Գրականություն

• Геологический словарь. — : Недра, 1978.
• Градзиньски Р., Косцецка А., Радомски А. и др. Основы седиментологии. Изд-во геологическое. — Варшава, — 1986. ISBN 83-220-0275-0(լեհ.)
• Дельты — модели для изучения: Пер. с англ. / Под ред. М. Бруссард. — : изд-во «Недра», 1979. — 323 с.
• Докучаев В. В. Способы образования речных долин Европейской России: СПб.: тип. Демакова. 1878. 229 c.
• Казанский Ю. П. Седиментология : Наука, 1976
• Короновский Н. В. Общая геология : изд-во МГУ, — 2002
• Лидер М. Р. Седиментология. Процессы и продукты: Пер. с англ. — : Мир, 1986. — 439 с.
• Маккавеев Н. И. Русло реки и эрозия в её бассейне. — : Изд-во АН СССР, 1955. 346 с.
• Կաղապար:МГЕ
• Михайлов В. Н. Гидрология устьев рек: Учебник. — : изд-во МГУ, 1998. — 176 с.
• Наливкин Д. В. Учение о фациях. — : изд-во АНСССР, 1956
• Обстановки осадконакопления и фации / Под ред. Х. Г. Рединга, Дж. Д. Коллинсона, Ф. А. Аллена и др. — : Мир, 1990. — Т.1., 351 с. ISBN 5-03-000924-8
• Павлов Г. Г., Гожик А. П. Основи літології. — Посібник. — Կաղապար:К.: вид-во КНУ, 2009. (укр.)
• Петтиджон Ф. Дж. Осадочные породы / Ред. И. М. Симанович. — : Недра, 1981. — 751 с.
• Россинский К. И., Дебольский В. К. Речные наносы. : Наука. 1980. 216 с.
• Рычагов Г. И. Общая геоморфология: учебник. — 3-е изд., перераб. и доп. / Г. И. Рычагов. — : Изд-во Моск. ун-та: Наука, 2006. — 416 с.
• Шанцер Е. В. Аллювий равнинных рек умеренного пояса и его значение для познания закономерностей строения и формирования аллювиальных свит // Труды Геологического ин-та АН СССР. Вып. 135. геол. сер. (№ 55). — 1951. — 274 с.
• Шанцер Е. В. Очерки учения о генетических типах континентальных осадочных образований. — , 1966.
• Чистяков А. А. Горный аллювий. — : Недра. — 1978. — 287 с.
• Чистяков А. А., Макарова Н. В., Макаров В. И. Четвертичная геология. Учебник — : ГЕОС, 2000. — 303 с. ISBN 5-89118-123-1
• Charlton Ro. Fundamentals of fluvial geomorphology. — Routledge, New York,- 2008 (անգլ.)
• Die Erde: Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin, Von Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin Veröffentlicht von Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin, 1963 (գերմ.)
• Donald R. Prothero, Robert H. Dott. Evolution of the Earth. NY. 2002. 600 p. ISBN 0-07-366187-2 (անգլ.)
• Edgar W. Spenscer. Earth Science. NY. 2003. 518 p. ISBN 0-07-234146-7 (անգլ.)
• Encyclopedia of Geomorphology: Volume 1(A-I) / Edited by A.S. Goudie. — Taylor & Francis e-Library, 2006. ISBN 0-415-32737-7 (անգլ.)
• Металлические и неметаллические полезные ископаемые Украины. Киев-Львов: «Центр Европы». тт. 1-2. — 2005.

Արտաքին հղումներ

• Аллювиальные россыпи бассейна р. Бодайбо (Ленский золотоносный район)(ռուս.)
• Все о геологии (ռուս.)
• Статья Аллювий в БСЭ (ռուս.)
• Аллювий (статья) // Горная энциклопедия. Тома 1—5, М.: Советская энциклопедия, 1984—1991
• Стефановский В. В. Древний аллювий межгорных депресbй западного склона Среднего Урала(ռուս.)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։