Լևկիպոս

Լևկիպոս (հին հունարեն Λεύκιππος) (մոտ մ.թ.ա. 500, - մ.թ.ա. 440 թթ.), հին հույն մատերիալիստ փիլիսոփա։ Ճշգրիտ ծննդյան վայրը հայտնի չէ: Համարվում է ատոմիստական ուսմունքի գաղափարական հիմնադիրը:

Կենսագրություն

Տարբեր ուսումնասիրողների տվյալներով ծնվել է Միլեթում, Աբդերայում, Էլեայում: Կենսագրական տվյալները բավականին սուղ են, իսկ նրա աշխատությունները չեն պահպանվել։ Հայտնի է միայն, որ նա եղել է Պարմենիդեսի (մոտ մ.թ.ա. 540 կամ մ.թ.ա. 520-450 թթ.), Էմպեդոկլեսի (մոտ մ.թ.ա. 492–432 թթ.), Անաքսագորասի (մոտ մ.թ.ա. 500-428 թթ.) ժամանակակիցը և Դեմոկրիտեսի (մ.թ.ա. մոտ 460-370 թթ.) ուսուցիչն ու զինակիցը։ Ուկնդրել է Զենոն Էլեացուն (մ.թ.ա. 490-430 թթ.), սակայն չի դարձել նրա հետևորդը, այլ շարունակել է անտիկ փիլիսոփայության մատերիալիստական ավանդույթները։

Պատմական փաստերի համադրում

Լևկիպոսի բուն տեքստերի համարյա լրիվ բացակայության և նրա մասին եղած տեղեկությունների աղքատիկության պատճառով առաջ է քաշվել այն ենթադրությունը, որ Լևկիպոսը գրական ֆիկցիա է (Էրվին Ռոդե, Պաուլ Տանների և ուրիշներ): Սակայն Հերկուլանյան պապիրուսներում պարունակվող նոր տվյալները հերքում են այդ դրույթը: Գերմանացի անտիկագետ-պատմաբան (историк античности) Հերման Դիլսն իր հիմնած դոքսոգրաֆիա տեսությամբ, «Doxographi graeci» (Հույների դոքսոգրաֆիա, 1879 թ.) աշխատության մեջ ապացուցում է, որ ատոմիզմի տեսության իրական հեղինակը Լևկիպոսն է: Դեմոկրիտեսը նրանից տարբերվում է միայն որոշ մասնավոր բնագիտական հարցերում, իսկ Արիստոտելը բավական հստակ խոսում է այդ մասին:

Աշխատություններ

Շարունակելով Հոնիայի փիլիսոփայության ավանդույթները (հատկապես միլեթյան դպրոցի և Հերակլիտի), Լևկիպոսն առաջինը առաջ քաշեց ատոմիստական ուսմունքը: Բացառված չէ, որ Լևկիպոսն իր ուսմունքի բանավոր շարադրմամբ է սահմանափակվել: Սակայն նրա գրչին են վերագրվում «Մեծ դիակոսմոս» (հին հունարեն՝ «ὁ μέγας Διάκοσμος» - մեծ աշխարհստեղծում) և «Մտքի մասին» (հին հունարեն՝ «π. νοῦ») աշխատությունները, որոնք հետագայում մ.թ.ա. 4-րդ դարում, միավորված ներկայացվել են Դեմոկրիտեսի դպրոցի (Աբդերյան դպրոցի) կողմից կազմված «Corpus Democriteuin»՝ Դեմոկրիտեսի երկերի ժողովածուի մեջ:

Մեծ Դիակոսմոս

Դիակոսմոս (διάκοσμος, բառացի – սարքավորում, գործիք), անտիկ շրջանի ատոմիստների տերմին, որը նշանակում է «Աշխարհի կառուցվածք», «Աշխարհի կարգ»: «Մեծ դիակոսմոս»(ὁ μέγας Διάκοσμος) և «Փոքր դիակոսմոս» (ὁ μικρός Διάκοσμος), երկու փիլիսոփաների գրած ստեղծագործություններն են, որոնցից առաջինը Լևկիպոսին է պատկանում, իսկ երկրորդը՝ Դեմոկրիտեսին: Դրանք չեն հասել մեր օրերը: Լևկիպոսից ու Դեմոկրիտեսից հասած հատվածների և ավելի ուշ շրջանի հեղինակների վկայությունների ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս ենթադրել, որ Մեծ դիակոսմոսում շարադրվել են աշխարհստեղծման ընդհանուր խնդիրները ատոմիստական մատերիալիզմի տեսանկյունից: Իսկ Փոքր դիակոսմոսում առաջին անգամ տրվել է բնության և մարդու բնական զարգացման համընդհանուր տեսակետը:

Ատոմիստական տեսություն

Լևկիպոսն իր ատոմիստական մատերիալիզմի համակարգը կառուցել է զուտ մտահանգման ճանապարհով՝ սկիզբ առնելով Պարմենիդեսի և Զենոնի դիալեկտիկայից: Նրանցից տրամագծորեն տարբեր ուղություն ընտրելով, միաժամանակ, ինչպես նրանք Տիեզերքը դիտում էին անշարժ, չծնված և վերջնական ամբողջություն և թույլ չէին տալիս փնտրել անսահմանություն (կա այն, ինչ կա, ինչ չկա՝ գոյություն չունի), Լևկիպոսն էլ ընդունում էր անսահման շատ, անընդհատ շարժվող էլեմենտների կամ ատոմների և ամենատարբեր ձևերի անսահման բազմազանության գոյությունը, քանի որ նրանք պատճառ չունեն այս կամ այն ձևի լինելու և քանի որ իրերն անդադար փոփոխվում ու առաջանում են (Նա գենեզիսը բացատրում էր բազմատեսակ և անվերջ շարժվող մասնիկների բազմազանությամբ): Եվ ապա նա հավասարապես ընդունում էր ինչպես գոյի, այնպես էլ չգոյի միանման առկայությունը և թե՛ մեկը, թե՛ մյուսը հավասարապես համարում էր ամեն բանի պատճառ:

Ընդունելով, որ ատոմը խիտ է և ամբողջական, նա պնդում էր, որ նրանք կազմում են «գոյի» էությունը և շարժվում են դատարկության մեջ, իսկ դատրկությունը նա անվանում էր «գոյություն չունեցող», բայց այնքան իրական էր համարում, ինչքան գոյը:.

Այսպիսով, Լևկիպոսը գիտության շրջանառության մեջ է դրել երեք նոր հասկացություն.

1. բացարձակ դատարկություն,
2. այդ դատարկության մեջ շարժվող ատոմներ,
3. ատոմների մեխանիկական անհրաժեշտություն:

Լևկիպոսը իրերի բազմազանությունը բացատրում է դատարկության առկայությամբ, որը և պայմանավորում է բազմաքանակ տարրերի (ատոմների) գոյությունը։ Ըստ նրա ատոմիստական տեսության տիեզերքը կառուցված է այդ տարրերից, որոնք շարժուն են, համասեռ, անընդհատ ու այդ իսկ պատճառով էլ անբաժանելի են և տարբերվում են մեծությամբ ու ձևով։

Պահպանված մի տեքստի հիման վրա կարելի է ընդունել, որ Լևկիպոսն առաջինն է առաջադրել նաև պատճառականության օրենքը և բավարար հիմունքի օրենքը՝ ենթադրելով, որ գոյություն ունեցող ամեն բան ծագում է որևէ հիմքի վրա և անհրաժեշտաբար:

«Ոչ մի իր չի ծագում առանց պատճառի, այլ ամեն ինչ ծագում է որևէ հիմքի վրա և անհրաժեշտաբար»:

Գրականություն

1. Փիլիսոփայական բառարան Ե., 1975 թ.:
2. Փիլիսոփայության պատմություն, Լևկիպ-Դեմոկրիտ[3] Գրադարան (ռուսերեն)
3. Հերման Դիլս Doxographi graeci 1879, գերմաներեն
4. Трубецкой С.Н., История древней философии, т.I[4]
5. ДИЛЬС Герман, Досократики. Историкокритический обзор и перевод А. Маковельского, ч. 1—3. Казань, 1914—1919;
6. ДИЛЬС Герман, Античная техника. М.—Л., 1934. Лит.

Ծանոթագրություններ

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։