«Ակ-Կոյունլուների պետություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
Տող 65. Տող 65.
Լենկթեմուրի հետ [[Առաջավոր Ասիա]] էին տեղափոխվել նորանոր միջինասիական, գլխավորապես՝ թուրքմենական ցեղեր։ Միջինասիական ցեղերի ներգաղթը սկսվել էր դեռ [[սելջուկ-թուրքական արշավանքները Հայաստան|սելջուկ-թուրքական արշավանքների]] ժամանակ՝ [[11–րդ դար]]ում։ Զորավարի ժառանգների միջև ծայր առան գահակալական արյունալի կռիվներ, որոնցից օգտվեցին [[կարա-Կոյունլուներ|կարա-Կոյունլու]] և ակ-Կոյունլու թուրքմենական ցեղերի առաջնորդները, որոնց մի մասը դեռ [[13-րդ դար]]ի վերջին [[Միջին Ասիա]]յից ներգաղթել էր [[Փոքր Ասիա]] և Հայաստան։ Դրոշների վրա պատկերված էին սպիտակ (ակ) և սև (կարա) ոչխարներից և ծագել են այդ ցեղերի անունները։ Նրանց իշխանությունները ուժեղացան [[15-րդ դար]]ի սկզբին՝ Լենկթեմուրի մահից հետո։ Նրանց միջև մրցակցություն սկսվեց Հայաստանին և նրա հարևան երկրներին տիրելու համար։ Լենկթեմուրի հետնորդների և ակ-Կոյունլուների դեմ պայքարում հաղթանակեց կարա-Կոյունլու ցեղի առաջնորդ Կարա Յուսուֆը, որի օրոք նրա իշխանությունը վերածվեց ուժեղ տերության ([[1410]]-[[1468]])։ Վերջինիս մայրաքաղաքն էր Թավրիզը։ Տերության մեջ էին մտնում [[Հայկական լեռնաշխարհ|Հայաստանը]], [[Ատրպատական]]ը, [[Իրան]]ի արևմուտքը և [[Վրաստան]]ը։
Լենկթեմուրի հետ [[Առաջավոր Ասիա]] էին տեղափոխվել նորանոր միջինասիական, գլխավորապես՝ թուրքմենական ցեղեր։ Միջինասիական ցեղերի ներգաղթը սկսվել էր դեռ [[սելջուկ-թուրքական արշավանքները Հայաստան|սելջուկ-թուրքական արշավանքների]] ժամանակ՝ [[11–րդ դար]]ում։ Զորավարի ժառանգների միջև ծայր առան գահակալական արյունալի կռիվներ, որոնցից օգտվեցին [[կարա-Կոյունլուներ|կարա-Կոյունլու]] և ակ-Կոյունլու թուրքմենական ցեղերի առաջնորդները, որոնց մի մասը դեռ [[13-րդ դար]]ի վերջին [[Միջին Ասիա]]յից ներգաղթել էր [[Փոքր Ասիա]] և Հայաստան։ Դրոշների վրա պատկերված էին սպիտակ (ակ) և սև (կարա) ոչխարներից և ծագել են այդ ցեղերի անունները։ Նրանց իշխանությունները ուժեղացան [[15-րդ դար]]ի սկզբին՝ Լենկթեմուրի մահից հետո։ Նրանց միջև մրցակցություն սկսվեց Հայաստանին և նրա հարևան երկրներին տիրելու համար։ Լենկթեմուրի հետնորդների և ակ-Կոյունլուների դեմ պայքարում հաղթանակեց կարա-Կոյունլու ցեղի առաջնորդ Կարա Յուսուֆը, որի օրոք նրա իշխանությունը վերածվեց ուժեղ տերության ([[1410]]-[[1468]])։ Վերջինիս մայրաքաղաքն էր Թավրիզը։ Տերության մեջ էին մտնում [[Հայկական լեռնաշխարհ|Հայաստանը]], [[Ատրպատական]]ը, [[Իրան]]ի արևմուտքը և [[Վրաստան]]ը։


[[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում ակ-Կոյունլուների իշխանությունը հաստատվել է Ջհանշահի մահից հետո՝ [[1468]] թվականին։ Չնայած [[1426]] թվականին ընկավ [[Մակուի հայկական իշխանություն]]ը, այնուամենայնիվ Ջհանշահի գահակալման տարիներին շարունակում էին ինքնավար մնալ [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունյաց]], [[Արցախ (նահանգ)|Արցախի]] և մասամբ [[Վասպուրական]]ի հայ իշխանական տները։ Թեև իսլամադավան իշխանությունների բռնաճնշումների հետևանքով Սյունյաց իշխան Բեշքեն Օրբելյանն իր ավելի քան 6.000 տուն հպատակներով ստիպված տեղափոխվել էր [[Լոռի]], որոշ ժամանակ անց նրա որդին՝ «վեհանձնյա ամիր և իշխան», «Նորին կայսերական մեծության մտերիմ» տիտղոսներով հայտնի [[Ռուստամ Օրբելյան]]ը, նշանակվեց Այրարատյան երկրի կառավարիչ՝ նստավայր ունենալով [[Երևան]]ը։ Գործելով հույժ ճկուն՝ Ռուստամը էջմիածնի վանքին նվիրեց յոթ հայկական գյուղ՝ ձևակերպելով որպես առք ու վաճառք։
[[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում ակ-Կոյունլուների իշխանությունը հաստատվել է Ջհանշահի մահից հետո՝ [[1468]] թվականին։ Ջհանշահի գահակալման տարիներին շարունակում էին ինքնավար մնալ [[Գեղարքունիք (գավառ)|Գեղամա երկրի]], [[Վայոց ձոր]]ի, [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունյաց]], [[Արցախ (նահանգ)|Արցախի]] [[Գուգարք]]ի և մասամբ [[Վասպուրական]]ի հայ իշխանական տները։ Սյունյաց իշխան [[Բեշքեն Օրբելյան]]ի որդին՝ «վեհանձնյա ամիր և իշխան», «Նորին կայսերական մեծության մտերիմ» տիտղոսներով հայտնի [[Ռուստամ Օրբելյան]]ը, նշանակվեց «Այրարատյան երկրի» կառավարիչ՝ նստավայր ունենալով [[Երևան]]ը։ Գործելով հույժ ճկուն՝ Ռուստամը էջմիածնի վանքին նվիրեց յոթ հայկական գյուղ՝ ձևակերպելով որպես առք ու վաճառք։


Ջհանշահի իշխանության տարիներին [[Գեղարքունիք (գավառ)|Գեղամա երկրի]], [[Վայոց ձոր]]ի, Սյունիքի, Արցախի, [[Գուգարք]]ի և մի քանի այլ վայրերի իշխանական տները կարողացան վերականգնել իրենց իշխանությունները՝ ստանալով մելիք տիտղոսը։ Կարա-կոյունլուները հայության համակրանքը շահելու նպատակով բարենպաստ քաղաքականություն որդեգրեցին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ։ Նշանակալից դեր սկսեցին խաղալ [[Աղթամարի կաթողիկոսություն|Աղթամարի]] Զաքարիա և Ստեփանոս կաթողիկոսները` ներկայանալով որպես [[Գագիկ Արծրունի|Գագիկ Արծրունու]] սերունդ։ Նրանք ունեին իրենց զինական ուժերը, որոնցով հաջողությամբ պաշտպանում էին Աղթամարի վանքի տիրույթները։ Զաքարիա կաթողիկոսը վայելում էր Ջհանշահի ու նրա տիկնոջ հովանավորությունը, երբեմն էլ հանդես գալիս միմյանց դեմ կռվող իսլամադավան իշխողներին հաշտեցնողի դերում։ Արևմտյան Հայաստանում շարունակում էին գոյատևել [[Համշեն]]ի, [[Սասուն]]ի, [[Խութ]]ի, [[Տուրուբերան|Տարոնի]], [[Մոկս]]ի, [[Շատախ]]ի և մի քանի այլ հայկական իշխանություններ<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/21/330/333 Երևանը Արևելյան Հայաստանի վարչական կենտրոն։ Հայ իշխանական դասի կացությունը]</ref>։
Կարա-կոյունլուները հայության համակրանքը շահելու նպատակով բարենպաստ քաղաքականություն որդեգրեցին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ։ 1441 թվականին կաթողիկոսական աթոռը հազարամյա դեգերումներից հետո վերահաստատտվեց Էջմիածնում: Նշանակալից դեր սկսեցին խաղալ [[Աղթամարի կաթողիկոսություն|Աղթամարի]] Զաքարիա և Ստեփանոս կաթողիկոսները` ներկայանալով որպես [[Գագիկ Արծրունի|Գագիկ Արծրունու]] սերունդ։ Նրանք ունեին իրենց զինական ուժերը, որոնցով հաջողությամբ պաշտպանում էին Աղթամարի վանքի տիրույթները։ Զաքարիա կաթողիկոսը վայելում էր Ջհանշահի ու նրա տիկնոջ հովանավորությունը, երբեմն էլ հանդես գալիս միմյանց դեմ կռվող իսլամադավան իշխողներին հաշտեցնողի դերում։ Արևմտյան Հայաստանում շարունակում էին գոյատևել [[Համշեն]]ի, [[Սասուն]]ի, [[Խութ]]ի, [[Տուրուբերան|Տարոնի]], [[Մոկս]]ի, [[Շատախ]]ի և մի քանի այլ հայկական իշխանություններ<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/21/330/333 Երևանը Արևելյան Հայաստանի վարչական կենտրոն։ Հայ իշխանական դասի կացությունը]</ref>։


== Պետության հիմնում ==
== Պետության հիմնում ==

09:35, 19 հունվարի 2015-ի տարբերակ


آق قویونلو
Ակ-Կոյունլուների պետություն
 Կարա-կոյունլուների պետություն 1378 - 1502 Սեֆյանների պետություն 
Քարտեզ

Ընդհանուր տեղեկանք
Լեզու օղուզերեն, պարսկերեն, արաբերեն, հայերեն, քրդերեն
Կրոն Սուննի Իսլամ
Իշխանություն
Պետական կարգ Միապետություն
Դինաստիա Ակ-Կոյունլուներ
Պետության գլուխ սուլթան

Ակ-Կոյունլուների պետություն, թուրքմենական ցեղապետություն, պետական կազմավորում Մերձավոր Արևելքում (1378-1502)։ Իշխանությունը հաստատվում էր գլխավորապես Հայկական լեռնաշխարհում, Միջագետքում ու Իրանի տարածքում։ Պետության կազմում էին նաև Կովկասյան որոշ շրջաններ։ Թարգմանաբար նշանակում է սպիտակ ոչխար արածեցնողներ։

Ակ-Կոյունլուների ցեղապետության առաջացում

14-րդ դարի վերջին Միջին Ասիայում զորապետ Թեմուր-Լանը կամ Լենկթեմուրը («Կաղ Թեմուր») ստեղծել էր մի ընդարձակ պետություն՝ Սամարղանդ (այժմ՝ քաղաք Ուզբեկստանում) մայրաքաղաքով։ Պարսկաստանի մեծ մասը գրավելուց հետո նրա բանակները ձեռնամուխ եղան նոր նվաճումների։ Լենկթեմուրի զորքերը 1386 թվականին անցան Երասխ գետը և մտան Սյունիք ու Այրարատյան դաշտ։ Հաջորդ տարում Լենկթեմուրի զորքերը չկարողացան ընկճել Սասունի լեռնականներին, իսկ Վանի բնակիչները համարձակորեն մերժեցին անձնատուր լինելու պահանջը։ Թշնամին քաղաքը գրավեց երկարատև պաշարումից և մեծաթիվ զոհեր տալուց հետո։ Լենկթեմուրը հրամայեց գերի տանել փրկված կանանց ու երեխաներին, իսկ ողջ մնացած տղամարդկանց ցած գլորել Վանի բերդի ժայռից։ Սպանվածների կույտն այնքան բարձրացավ, որ վերջին նետվածները ողջ էին մնում։ 1402 թվականին Լենկթեմուրի զորքերը ծանր պարտության մատնեցին օսմանյան սուլթան Բայազետին Անգորայի (այժմ՝ Անկարա, Թուրքիայի մայրաքաղաք) ճակատամարտում։ Միայն Սեբաստիայում նրանք կենդանի թաղեցին ավելի քան 4000 մարդու։ Զորավարը 1405 թվականին մահացավ, նրա աշխարհածավալ պետությունը սկսեց քայքայվել[1]։

Դիյարբեքիրի ամրոց, Ակ-Կոյունլուների ժամանակաշրջան

Լենկթեմուրի հետ Առաջավոր Ասիա էին տեղափոխվել նորանոր միջինասիական, գլխավորապես՝ թուրքմենական ցեղեր։ Միջինասիական ցեղերի ներգաղթը սկսվել էր դեռ սելջուկ-թուրքական արշավանքների ժամանակ՝ 11–րդ դարում։ Զորավարի ժառանգների միջև ծայր առան գահակալական արյունալի կռիվներ, որոնցից օգտվեցին կարա-Կոյունլու և ակ-Կոյունլու թուրքմենական ցեղերի առաջնորդները, որոնց մի մասը դեռ 13-րդ դարի վերջին Միջին Ասիայից ներգաղթել էր Փոքր Ասիա և Հայաստան։ Դրոշների վրա պատկերված էին սպիտակ (ակ) և սև (կարա) ոչխարներից և ծագել են այդ ցեղերի անունները։ Նրանց իշխանությունները ուժեղացան 15-րդ դարի սկզբին՝ Լենկթեմուրի մահից հետո։ Նրանց միջև մրցակցություն սկսվեց Հայաստանին և նրա հարևան երկրներին տիրելու համար։ Լենկթեմուրի հետնորդների և ակ-Կոյունլուների դեմ պայքարում հաղթանակեց կարա-Կոյունլու ցեղի առաջնորդ Կարա Յուսուֆը, որի օրոք նրա իշխանությունը վերածվեց ուժեղ տերության (1410-1468)։ Վերջինիս մայրաքաղաքն էր Թավրիզը։ Տերության մեջ էին մտնում Հայաստանը, Ատրպատականը, Իրանի արևմուտքը և Վրաստանը։

Հայկական լեռնաշխարհում ակ-Կոյունլուների իշխանությունը հաստատվել է Ջհանշահի մահից հետո՝ 1468 թվականին։ Ջհանշահի գահակալման տարիներին շարունակում էին ինքնավար մնալ Գեղամա երկրի, Վայոց ձորի, Սյունյաց, Արցախի Գուգարքի և մասամբ Վասպուրականի հայ իշխանական տները։ Սյունյաց իշխան Բեշքեն Օրբելյանի որդին՝ «վեհանձնյա ամիր և իշխան», «Նորին կայսերական մեծության մտերիմ» տիտղոսներով հայտնի Ռուստամ Օրբելյանը, նշանակվեց «Այրարատյան երկրի» կառավարիչ՝ նստավայր ունենալով Երևանը։ Գործելով հույժ ճկուն՝ Ռուստամը էջմիածնի վանքին նվիրեց յոթ հայկական գյուղ՝ ձևակերպելով որպես առք ու վաճառք։

Կարա-կոյունլուները հայության համակրանքը շահելու նպատակով բարենպաստ քաղաքականություն որդեգրեցին Հայոց եկեղեցու նկատմամբ։ 1441 թվականին կաթողիկոսական աթոռը հազարամյա դեգերումներից հետո վերահաստատտվեց Էջմիածնում: Նշանակալից դեր սկսեցին խաղալ Աղթամարի Զաքարիա և Ստեփանոս կաթողիկոսները` ներկայանալով որպես Գագիկ Արծրունու սերունդ։ Նրանք ունեին իրենց զինական ուժերը, որոնցով հաջողությամբ պաշտպանում էին Աղթամարի վանքի տիրույթները։ Զաքարիա կաթողիկոսը վայելում էր Ջհանշահի ու նրա տիկնոջ հովանավորությունը, երբեմն էլ հանդես գալիս միմյանց դեմ կռվող իսլամադավան իշխողներին հաշտեցնողի դերում։ Արևմտյան Հայաստանում շարունակում էին գոյատևել Համշենի, Սասունի, Խութի, Տարոնի, Մոկսի, Շատախի և մի քանի այլ հայկական իշխանություններ[2]։

Պետության հիմնում

Աղձնիքում, Ծոփքում ու Տուրուբերանում հաստատված ակ-Կոյունլուները Ջհանշահի ժամանակ հարկատու դարձան կարա-Կոյունլուներին։ Սակայն Ջհանշահի մահից հետո ակ-Կոյունլու Ուզուն-Հասան սուլթանը պատերազմ սկսեց կարա-կոյունլուների դեմ և հաղթելով տիրացավ նրանց տերությանը։ Հիմք դրվեց ակ-Կոյունլուների ընդարձակ տերությանը (1468-1502), որի մեջ մտավ նաև Հայաստանը։

Ակ-Կոյունլուների հաղթանակում կարևոր նշանակություն ունեցավ նրանց նկատմամբ հայերի դրական վերաբերմունքը։ Հայերը, նպաստելով նրանց հաղթանակին, հույս ունեին բարելավել իրենց վիճակը։ Համենայն դեպս, Ուզուն-Հասանը հովանավորում էր հայ հոգևորականությանը, սիրաշահում հայ իշխանական տներին։ Նրա օրոք տերության տնտեսությունը վերականգնելու համար ձեռնարկվեցին բարեփոխումներ։

Անցկացվեց աշխարհագիր (մարդահամար)՝ կարգավորելու հարկերն ու տուրքերը։ Հարկման ենթակա էին 15-60 տարեկան տղամարդիկ։ Ճշգրտվեց հարկերի չափը։ Հարկահավաքման տեղական պաշտոնները վստահվեցին հիմնականում հայերին։ Սակայն Ուզուն-Հասանից հետո վիճակը ծանրացավ։ Ներքին հակասություններից ծվատվող ակ-Կոյունլուների պետությունն ընկավ՝ իր տեղը զիջելով Սեֆյան Պարսկաստանին։

Քոչվոր կարա-կոյունլուների և ակ-Կոյունլուների շուրջ 100-ամյա տիրապետության ընթացքում հայ ժողովրդի նշանակալից հատվածներ գերվեցին ու ստրկության վաճառվեցին Արևելքի շուկաներում։ Շատերը բռնեցին արտագաղթի ճանապարհը։ Անկում ապրեցին երբեմնի ծաղկուն քաղաքները, խոպանի ու արոտավայրերի վերածվեցին մշակելի հողերն ու այգիները։ Ծայրահեղ աղքատության մատնվեցին ոչ միայն հասարակ ժողովուրդը, այլև իշխանավորները։ Անկում ապրեցին արհեստն ու առևտուրը։

Մի քաղաք և մի քանի գյուղ միասին այնքան միջոց չունեին, որ թշնամուց հետ գնեին գոնե մեկ գերի
- Թովմա Մեծոփեցի

։

Հայաստանում հաստատված քոչվոր ցեղերին իրենց ոչխարների հոտերի համար անհրաժեշտ էին ընդարձակ արոտավայրեր, դրա համար էլ նրանք քիչ էին ուշադրություն դարձնում տնտեսության զարգացմանը։ Սակայն, ժամանակի ընթացքում, ազդվելով հայերից և մյուս նստակյաց ժողովուրդներից, նրանք սկսեցին աստիճանաբար անցնել նստակյաց կյանքի։ Քոչվորները հայ բնակչությանը դուրս էին մղում հարթավայրային շրջաններից, որի արդյունքում հայերը հիմնականում կենտրոնացան նախալեռնային և լեռնային շրջաններում՝ ապաստանելով երկրի թեկուզև ոչ արգասաբեր, սակայն դժվարամատչելի վայրերում[3]։

Ակ-Կոյունլուներ

Կոչում Անուն Կառավարման տարիներ
Բեյ
بیگ
Տուռ Ալի իբն Փահլևան
طور علی پہلوان
1340 - 1360
Բեյ
بیگ
Ֆախր-ալ-Դին
فخر الدین
Կութլուղ իբն Տուռ Ալի
قتلغ بن طور علی
1360 - 1378/79
Բեյ
بیگ
Ահմեդ իբն Կութլուղ
احمد بن قتلغ
1396 - 1403
1389 - 1403
Բեյ
بیگ
Բահա-ալ-Դին
بھا الدین
Կարա Յուլոք Օսման
قرا یولک عثمان
1403 - 1435
Բեյ
بیگ
Ջալալ-ալ-Դին
جلال الدین
Ալի իբն Կարա Յուլոք Օսման
علی بن قرا یولک عثمان
1435 - 1438
Բեյ
بیگ
Նուր-ալ-Դին
نور الدین
Համզա իբն Կարա Յուլոք Օսման
حمزہ بن قرا یولک عثمان
1438 - 1444
Բեյ
بیگ
Մուիզզ-ալ-Դին
معز الدین
Ջհանգիր իբն Ալի
جہانگیر بن علی
1444 - 1451/52
Բեյ
بیگ
Կիլիչ Արսլան իբն Ալի
قلچ ارسلان بن احمد
1451/52 - 1457
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Նասր
ابو النصر
Ուզուն Հասան իբն Ալի
اوزون حسن بن علی
1457 - 1478
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Ֆաթհ
ابو الفتح
Սուլթան Խալիլ իբն Ուզուն Հասան
سلطان خلیل بن اوزون حسن
1478
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Մուզաֆֆար
ابو المظفر
Յակուբ իբն Ուզուն Հասան
یعقوب بن اوزون حسن
1478 - 1490
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Ֆաթհ
ابو الفتح
Բայսոնկոր իբն Յակուբ
بایسنقر بن یعقوب
1490 - 1491
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Մուզաֆֆար
ابو المظفر
Ռուստամ իբն Մակսուդ իբն Ուզուն Հասան
رستم بن مقصود بن اوزون حسن
1493 - 1497
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Ֆաթհ
ابو النصر
Ահմեդ Գովդե իբն Ուղուրլու
 ?
1497
Ակ-Կոյունլուներ
  • Դեղին գույնով ակ-Կոյունլուների հիմնադիրներն են
    • Կապույտ գույնով կիսանկախ կառավարիչները
Դիարբեքիր Ատրպատական Միջագետք Իրան
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Մուզաֆֆար
ابو المظفر
Ալուանդ իբն Յուսուֆ իբն Ուզուն Հասան
الوند بن یوسف بن اوزون حسن
1497 - 1502
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Մուքարրամ
ابو المکرم
Մուհամմադ իբն Յուսուֆ իբն Ուզուն Հասան
محمد بن یوسف بن اوزون حسن
1497 - 1500
Բեյ
بیگ
Զեյն ալ-Աիբիդին Ահմեդ իբն Ուղուրլու Մուհամմադ]]
زین العابدین بن احمد
1504 - 1508
շահ Իսմաիլ
شاہ اسماعیل
Բեյ
بیگ
Աբու ալ-Մուզաֆֆար
ابو المظفر
սուլթան Մուրադ իբն Յակուբ իբն Ուզուն Հասան
الوند بن یوسف بن اوزون حسن
1500 - 1508
1508 թվականին ակ-Կոյունլուների դինաստիան ընդհատվում է, տիրույթներն անցնում են Սեֆյան Իրանին

Տես նաև

Ծանոթագրություններ