«Հայկական մարզ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Հայկական մարզ
	Զինանշան
	;
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Կարգավիճակ	oblast of the Russian Empire?
Վարչկենտրոն	Երևան
Պաշտոնական լեզուներ	հայերեն, ռուսերեն, ադրբեջաներեն, պարսկերեն և քրդերեն
Տարածք	20 720 կմ²
Հիմնադրված է	մարտի 21, 1828 թ.
	Հայկական մարզ Վիքիպահեստում

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

20:07, 17 հունվարի 2015-ի տարբերակ

Հայկական մարզ (ռուս.՝ Армяская область) վարչական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում 1828-1840 թվականներին։ Պարսկական տիրապետությունից ազատագրելով՝ Նիկոլայ I ցարը 1827 թվականին Երևանը միացրել է Ռուսաստանին։ 1828 թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Հայկական մարզը^[1]՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունների տարածքի հիման վրա։

Մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21 000 կմ²՝ զբաղեցնելով Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի արևմտյան շրջաններները՝ Արարատյան դաշտը, Արարատ և Արագած լեռները, Սևանի ավազանը, Կոտայքը և Նախիջևանը։ Այժմ մարզի տարածքը հիմնականում համապատասխանում է Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական հատվածին։ Բացառություն է կազմում Արարատ լեռը և նրա շրջակայքը, որը պատկանում է Թուրքիային, և Նախիջևանը, որն ամբողջությամբ պատկանում է Ադրբեջանին ^[2]։

1840 թվականի կայսերական ռեֆորմի արդյունքում Հայկական մարզը Թիֆլիսի և Քութայիսիի մարզերի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ Վրացա-Իմերեթական նահանգ՝ Թիֆլիս կենտրոնով։

Հայկական մարզի ստեղծումը և կառավարումը

Թուրքմենչայի պայմանագրի վավերացումից (փետրվարի 10, 1828) հետո՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակ հայ ազնվականները Խաչատուր Լազարյանը Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն՝ սեփական օրենքներով, զինանշանով և դրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքով։ Հայ եկեղեցին պահպանելու էր իր իրավունքները։

Լազարյանի նախագծի փոխարեն Նիկոլայ I Ռոմանով կայսեր 1828 թվականի մարտի 21-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը ^[1]։ Դրա մեջ մտել են Արևելյան Հայաստանի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ Երևանի և Նախիջևանի նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Գյանջայի (Գանձակ) և Ղարաբաղի խանությունները (Արցախ), Շորագյալի (Շիրակ) Բորչալուի (Լոռի) ու Ախալքալաքի (Ջավախք) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Վասպուրականի արևելքը և Պարսկահայքը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում։

Գեներալ Վասիլի Բեհբութով
(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)

Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն քաղաքը՝ Երևանը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին։ Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին Նոր Բայազետը՝ արևելքում՝ Սևանա լճի ափին, և Նախիջևանը՝ հարավում։ Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի Բայազետ և Ալաշկերտ գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը։ Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում Վաղարշապատը։ Նոր շունչ ստացան հայկական բնակավայրերը, հիմնվեցին նորերը։

Հայկական մարզի կառավարել է մարզային վարչության կողմից։ Դրա կազմում էին երկու ռուս զինվորական, հայ և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։ Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր թուրքերից, թաթարներից, պարսիկներից ու քրդերից։ Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։

1828 թվականին Հայկական մարզի ղեկավարումը ստանձնել է գեներալ Ալեքսանդր Ճավճավաձեն, որին փոխարինեց հայազգի իշխան, ծնունդով Թիֆլիսից գեներալ Վասիլի Բեհբութովը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ 1833թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն^[3]։

Տարածքը և բնակչությունը

Հայկական մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21 000 կմ²։ Հայկական մարզը նախապես բաժանվել է Երևանի , Նախիջևանի գավառների և Օրդուբադի օկրուգի։ Հայկական մարզի տարածքի մեջ չեն մտել այնպիսի հայկական տարածքներ, ինչպիսիք էին Սյունիքը (Զանգեզուր), Արցախը (Ղարաբաղ), Գարդմանքը (Գանձակ), Շիրակը (Շորագյալ), Լոռին (Բորչալու), Տավուշը (Շամշադին) և Ջավախքը (Ախալքալաք)։ 1833 թվականի վարչական բաժանմամբ Երևանի գավառից անջատվել են Սուրմալուի և Սարդարապատի գավառները, իսկ Նախիջևանի և Օրդուբադի գավառները պահպանվել են։ Հայկական մարզի բնակչությունը 1830 թվականին կազմել է շուրջ 160.000 մարդ^[4]։ Երևանը սկսում է զարգանալ որպես ռուսական մարզկենտրոն։

Դեռ պարսկական իշխանության տարիներին՝ հերթական թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ (1603-1604), պարսիկները Շահ Աբբաս առաջինի հրամանով խանության բնիկ բնակչությանը՝ հայերին, գերեվարել էին Պարսկաստան։ Նահանգը հայաթափվել էր և ավելի քան 300 հազար հայերի փոխարեն այստեղ բնակվելու էին եկել փոքրաքանակ քրդական և թյուրքական ցեղեր։ Նրանք ոչ միայն տիրացել էին հայկական բնակավայրերին, այլև վերանվանել դրանք։

Երբ գեներալ Իվան Պասկևիչի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները 1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ին ազատագրել են Երևանի բերդը, խանության 100 000 հպատակներից 23 000-ն էին ազգությամբ հայ^[5]։ Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50 000 բնակչից հայեր էին 12 000-ը։ Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։ Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը^[6]։

1828-1830 թվականներին Իրանից Հայաստան են տեղափոխվում 40-42 հազար, իսկ Թուրքիայից՝ 75-80 հազար հայեր։ Նրանց մի ստվար հատված հաստատվում է Հայկական մարզի տարածքում։ Մնացածները հաստատվում են Ռուսական կայսրությանը հպատակ հայկական տարբեր գավառներ՝ Ջավախք, Սյունիք, Արցախ, Գարդմանք։ Հայրենադարձությունը կազմակերպել էին ռուս դիվանագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովը և հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցին։ Միաժամանակ Իրանից և Թուրքիայից Հայկական մարզ են տեղափոխվում այլ քրիստոնյաներ՝ հույներ և ասորիներ։ Հայկական մարզի տարածքը լքում են բազմաթիվ թուրքեր և պարսիկներ։ Հայկական մարզը ռուսահայության համար սկսում է դիտարկվել որպես հայության նոր կենտրոն։ Արդյունքում ընդհանուր բնակչության թիվը հասնում է 160 հազարի, որից հայերը արդեն կազմում էին մեծամասնություն՝ 52 տոկոս՝

	հայ բնակչություն	մուսուլմաններ	ընդհանուր
Երևանի գավառ և Շիրակ	66.000	50.000	120.000
Նախիջևանի գավառ և Օրդուբադ	16.000	24.000	40.000
Հայկական մարզ	82.000	74.000	160.000

Դեռևս նախքան հայրենադարձությունը, հայերի ստվար խմբեր էին բնակվում Շամախու և Թիֆլիսի նահանգներում։ Թիֆլիսը 1804թ. գրեթե ամբողջությամբ հայաբնակ քաղաք էր՝ 80 տոկոս հայ բնակչությամբ։ Այսպիսով, Արևելյան Հայաստանում, ինչպես նաև Թիֆլիսի ու Շամախու նահանգներում, հայերի ընդհանուր թիվը հասնում էր 300 000-ի։

Հայկական մարզի վերացումը

Հայկական մարզի ստեղծումը, այնուամենայնիվ, ժամանակավոր միջոցառում էր՝ ամբողջ Այսրկովկասում վարչական լայն վերափոխումների անցկացման նախօրեին։ 1840 թվականի ապրիլի 10-ի Նիկոլայ առաջին կայսեր հրամանագրով, Այսրկովկասի վարչական նոր բաժանմամբ, ստեղծվեցին Վրացա-Իմերեթական նահանգը՝ Թիֆլիս կենտրոնով և Կասպիական մարզը՝ Շամախի կենտրոնով։ Բաժանումն անցկացնելիս հաշվի չէին առնվել անդրկովկասյան ժողովուրդների կրոնական և ազգային պատկանելությունները, և դա հանգեցրել էր տեղաբնիկ ժողովուրդներ դժգոհությանը։

Հայկական մարզը որպես ինքնուրույն միավոր դադարեց գոյություն ունենալ, և նրա տարածքը Լոռու ու Ջավախքի հետ մտցվեց Վրացա-Իմերեթական նահանգի մեջ։ Արցախը, Զանգեզուրը և Գարդմանքը մտցվեցին Կասպիական մարզի տարածք։ Հայկական մարզի վերացումով խորտակվեցին հայկական ինքնավարության վերաբերյալ հայ հասարա-քաղաքական գործիչների պատրանքները։

Սակայն մեկ տասնամյակ անց՝ 1849 թվականին, կայսեր հատուկ հրամանագրով կազմվեց Երևանի նահանգը՝ որպես վարչատարածքային ինքնուրույն միավոր՝ ամբողջությամբ համընկնելով նախկին Հայկական մարզի և Շիրակի տարածքին։

Տես նաև

Պատմության խեղաթյուրումը Ադրբեջանում

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368
↑ О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. — Наука, 1966.
↑ Հայաստանի ինքնավարության նախագիծը: Հայկական մարզը
↑ http://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&hl=ru&pg=RA1-PA640#v=onepage&q&f=false
↑ The persian khanate of Erevan, Iranica
↑ http://historyarmenia.org/731.html

Արտաքին հղումներ

Արևելյան Հայաստան
Երևանի կուսակալություն (1502-1724)			Ղարաբաղի կուսակալություն (1502-1726)
Կարսի վիլայեթ (1639-1878) Թուրքիա	Երևանի խանություն (1747-1828)	Նախիջևանի խանություն (1747-1828)	Ղարաբաղի խանություն (1747-1822)	Գանձակի խանություն (1747-1804)
	Հայկական մարզ (1828-1840)		Ղարաբաղի գավառ (1822-1840)	Գանձակի գավառ (1804-1840)
	Վրացաիմերեթական նահանգի մաս		Կասպիական նահանգի մաս
Կարսի մարզ (1878-1918)	Երևանի նահանգ (1849-1918)		Ելիզավետպոլի նահանգ (1867-1918)

Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

[ReferenceA-1] 1,0 ^1,1 Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368

[2] О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. — Наука, 1966.

[3] Հայաստանի ինքնավարության նախագիծը: Հայկական մարզը

[4] ttp://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&hl=ru&pg=RA1-PA640#v=onepage&q&f=false

[b-5] The persian khanate of Erevan, Iranica

[6] ttp://historyarmenia.org/731.html

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ Տող 64. / Տող 64. @@
  |Ծանոթագրություններ =
 }}
 '''Հայկական մարզ''' ({{lang-ru|Армяская область}}) վարչական միավոր [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] կազմում 1828-1840 թվականներին։ Պարսկական տիրապետությունից ազատագրելով՝ [[Նիկոլայ I]] ցարը [[1827]] թվականին Երևանը միացրել է Ռուսաստանին։ [[1828]] թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Հայկական մարզը<ref name="ReferenceA">Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368</ref>՝ [[Երևանի խանություն|Երևանի]] և [[Նախիջևանի խանություն]]ների տարածքի հիման վրա։
@@ Տող 73. / Տող 72. @@
 ==Հայկական մարզի ստեղծումը և կառավարումը==
+[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] վավերացումից ([[փետրվարի 10]], [[1828]]) հետո՝ [[Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին]] միացնելու ժամանակ հայ ազնվականները [[Խաչատուր Լազարյան]]ը Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն՝ սեփական օրենքներով, զինանշանով և դրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքով։ [[Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայ եկեղեցին]] պահպանելու էր իր իրավունքները։
-[[Պատկեր:Ivan Paskevich.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Իվան Պասկևիչ՝<br />կոմս Էրիվանսկի]]
-[[Պատկեր:Bebutov.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Վասիլի Բեհբութով<br />(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)]]
-{{Հիմնական հոդված|Թուրքմենչայի պայմանագիր}}
-[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] վավերացումից ([[փետրվարի 10]], [[1828]]) հետո՝ [[Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին]] միացնելու ժամանակ, առաջ է քաշվում այն հարցը, թե ինչպիսի կարգեր պետք է հաստատել երկրում։ [[Խաչատուր Լազարյան]]ը Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն՝ սեփական օրենքներով, զինանշանով և դրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքով։ [[Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայ եկեղեցին]] պահպանելու էր իր իրավունքները։
 Լազարյանի նախագծի փոխարեն [[Նիկոլայ I]] Ռոմանով կայսեր [[1828]] թվականի [[մարտի 21]]-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը <ref name="ReferenceA"/>։ Դրա մեջ մտել են [[Արևելյան Հայաստան]]ի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ [[Երևանի խանություն|Երևան]]ի և [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Գյանջայի խանություն|Գյանջայի]] ([[Գանձակ]]) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները ([[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]]), Շորագյալի ([[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]]) Բորչալուի ([[Լոռի]]) ու Ախալքալաքի ([[Ջավախք]]) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Վասպուրական]]ի արևելքը և [[Պարսկահայք]]ը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում։
+[[Պատկեր:Bebutov.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Վասիլի Բեհբութով<br />(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)]]
-Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն քաղաքը՝ [[Երևան]]ը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին։ Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին [[Գավառ|Նոր Բայազետ]]ը՝ արևելքում՝ [[Սևան]]ա լճի ափին, և [[Նախիջևան]]ը՝ հարավում։ Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի [[Բայազետ]] և [[Ալաշկերտ]] գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը։ Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում [[Վաղարշապատ]]ը, այժմ՝ Էջմիածին։ Նոր շունչ ստացան հին հայկական քաղաքներ [[Արտաշատ]]ն ու [[Արմավիր]]ը, վերաբնակեցվեցին լքյալ գյուղերը, հիմնվեցին տասնյակ նոր բնակավայրեր։
+Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց [[Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Արևելյան Հայաստանի]] խոշորագույն քաղաքը՝ [[Երևան]]ը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին։ Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին [[Գավառ|Նոր Բայազետ]]ը՝ արևելքում՝ [[Սևան]]ա լճի ափին, և [[Նախիջևան]]ը՝ հարավում։ Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի [[Բայազետ]] և [[Ալաշկերտ]] գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը։ Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում [[Վաղարշապատ]]ը։ Նոր շունչ ստացան հայկական բնակավայրերը, հիմնվեցին նորերը։
 Հայկական մարզի կառավարել է մարզային վարչության կողմից։ Դրա կազմում էին երկու ռուս զինվորական, [[հայ]] և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։ Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր [[թուրքեր]]ից, [[ադրբեջանցիներ|թաթար]]ներից, [[պարսիկ]]ներից ու [[քրդեր]]ից։ Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։
-Հայկական մարզի ղեկավարումը [[1828]] թվականին ստանձնել է գեներալ Ալեքսանդր Ճավճավաձեն, որին փոխարինեց [[հայ]]ազգի իշխան, գեներալ Վասիլի Բեհբութովը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության, ծնունդով Թիֆլիսից)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ [[1833]]թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն<ref>http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433</ref>։
+[[1828]] թվականին Հայկական մարզի ղեկավարումը ստանձնել է գեներալ [[Ալեքսանդր Ճավճավաձե]]ն, որին փոխարինեց հայազգի իշխան, ծնունդով Թիֆլիսից գեներալ [[Վասիլի Բեհբութով]]ը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ [[1833]]թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433 Հայաստանի ինքնավարության նախագիծը: Հայկական մարզը]</ref>։
 ==Տարածքը և բնակչությունը==
+[[Պատկեր:Պարսկահայերի ներգաղթը 1828-30 թթ..jpg|մինի|աջից|Պարսկահայերի ներգաղթը]]
-[[Պատկեր:Պարսկահայերի ներգաղթը 1828-30 թթ..jpg|մինի|աջից|Պարսկահայերի ներգաղթը]] [[Պատկեր:Capture of Erivan Fortress by Russia, 1827 (by Franz Roubaud).jpg|մինի|ձախից|Երևանի բերդի գրավումը  1827թ.]]Հայկական մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21.000 քառ.կմ։ Հայկական մարզը նախապես բաժանվել է Երևանի , Նախիջևանի գավառների և Օրդուբադի օկրուգի։ Հայկական մարզի տարածքի մեջ չեն մտել այնպիսի հայկական տարածքներ, ինչպիսիք էին [[Սյունիք]]ը (Զանգեզուր), [[Արցախ]]ը (Ղարաբաղ), [[Գարդմանք]]ը (Գանձակ), [[Շիրակ]]ը (Շորագյալ), [[Լոռի]]ն (Բորչալու), [[Տավուշ]]ը (Շամշադին) և [[Ջավախք]]ը (Ախալքալաք)։ [[1833]]թ. վարչական բաժանմամբ [[Երևան]]ի գավառից անջատվել են [[Սուրմալու]]ի և [[Սարդարապատ]]ի գավառները, իսկ [[Նախիջևան]]ի և [[Օրդուբադ]]ի գավառները պահպանվել են։ Հայկական մարզի բնակչությունը [[1830]]թ. կազմել է շուրջ 160.000 մարդ<ref>http://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&hl=ru&pg=RA1-PA640#v=onepage&q&f=false</ref>։ Երևանը սկսում է զարգանալ որպես ռուսական մարզկենտրոն։
+Հայկական մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21 000 կմ<sup>2</sup>։ Հայկական մարզը նախապես բաժանվել է Երևանի , Նախիջևանի գավառների և Օրդուբադի օկրուգի։ Հայկական մարզի տարածքի մեջ չեն մտել այնպիսի հայկական տարածքներ, ինչպիսիք էին [[Սյունիքի մարզ|Սյունիքը]] (Զանգեզուր), [[Արցախ (նահանգ)|Արցախը]] (Ղարաբաղ), [[Գարդմանք]]ը (Գանձակ), [[Շիրակ]]ը (Շորագյալ), [[Լոռի]]ն (Բորչալու), [[Տավուշ]]ը (Շամշադին) և [[Ջավախք]]ը (Ախալքալաք)։ [[1833]] թվականի վարչական բաժանմամբ [[Երևան]]ի գավառից անջատվել են [[Սուրմալու]]ի և [[Սարդարապատ]]ի գավառները, իսկ [[Նախիջևան]]ի և [[Օրդուբադ]]ի գավառները պահպանվել են։ Հայկական մարզի բնակչությունը [[1830]] թվականին կազմել է շուրջ 160.000 մարդ<ref>http://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&hl=ru&pg=RA1-PA640#v=onepage&q&f=false</ref>։ Երևանը սկսում է զարգանալ որպես ռուսական մարզկենտրոն։
-Հերթական թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ՝ [[1603]]-[[1604]]թթ. պարսիկները Շահ Աբբաս Առաջինի հրամանով խանության բնիկ բնակչությանը՝ հայերին, գերեվարել էին Պարսկաստան։ Նահանգը հայաթափվել էր և ավելի քան 300 հազար հայերի փոխարեն այստեղ բնակվելու էին եկել փոքրաքանակ քրդական և թյուրքական ցեղեր։ Նրանք ոչ միայն տիրացել էին հայկական բնակավայրերին, այլև վերանվանել դրանք։
+Դեռ [[Արևելյան Հայաստանը Սեֆյան Պարսկաստանի կազմում|պարսկական իշխանության]] տարիներին՝ հերթական թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ (1603-1604), պարսիկները [[Աբբաս I Սեֆի|Շահ Աբբաս առաջինի]] հրամանով խանության բնիկ բնակչությանը՝ հայերին, գերեվարել էին Պարսկաստան։ Նահանգը հայաթափվել էր և ավելի քան 300 հազար հայերի փոխարեն այստեղ բնակվելու էին եկել փոքրաքանակ քրդական և թյուրքական ցեղեր։ Նրանք ոչ միայն տիրացել էին հայկական բնակավայրերին, այլև վերանվանել դրանք։
-Այդ է պատճառը, որ երբ գեներալ [[Իվան Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները [[1827]]թ. հոկտեմբերի 1-ին ազատագրում են Երևանի բերդը, խանության 100.000 հպատակներից 23.000-ն էին ազգությամբ հայ<ref name="b">[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1#ii The persian khanate of Erevan, Iranica]</ref>։ Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50.000 բնակչից հայեր էին 12.000-ը։ Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։ Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը<ref>http://historyarmenia.org/731.html</ref>։
+Երբ գեներալ [[Իվան Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները [[1827]] թվականի [[հոկտեմբերի 1]]-ին ազատագրել են [[Երևանի բերդ]]ը, խանության 100 000 հպատակներից 23 000-ն էին ազգությամբ հայ<ref name="b">[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1#ii The persian khanate of Erevan, Iranica]</ref>։ Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50 000 բնակչից հայեր էին 12 000-ը։ Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։ Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը<ref>http://historyarmenia.org/731.html</ref>։
 [[Պատկեր:Портрет Нерсеса Аштаракеци.А.Овнатанян.jpg|մինի|ձախից|Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցի]]
+[[1828]]-[[1830]] թվականներին Իրանից Հայաստան են տեղափոխվում 40-42 հազար, իսկ [[Արևմտյան Հայաստանը Օսմանյան կայսրության կազմում|Թուրքիայից]]՝ 75-80 հազար հայեր։ Նրանց մի ստվար հատված հաստատվում է Հայկական մարզի տարածքում։ Մնացածները հաստատվում են Ռուսական կայսրությանը հպատակ հայկական տարբեր գավառներ՝ Ջավախք, Սյունիք, Արցախ, Գարդմանք։ Հայրենադարձությունը կազմակերպել էին ռուս դիվանագետ [[Ալեքսանդր Գրիբոյեդով]]ը և հայոց կաթողիկոս [[Ներսես Աշտարակեցի]]ն։ Միաժամանակ Իրանից և Թուրքիայից Հայկական մարզ են տեղափոխվում այլ քրիստոնյաներ՝ հույներ և ասորիներ։ Հայկական մարզի տարածքը լքում են բազմաթիվ թուրքեր և պարսիկներ։ Հայկական մարզը ռուսահայության համար սկսում է դիտարկվել որպես հայության նոր կենտրոն։ Արդյունքում ընդհանուր բնակչության թիվը հասնում է 160 հազարի, որից հայերը արդեն կազմում էին մեծամասնություն՝ 52 տոկոս՝
-[[Պատկեր:Griboyedov.jpg|մինի|աջից|Հայ ժողովրդի մեծ բարեկամ, ռուս դիվանագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդով]]
-[[1828]]-[[1830]]թթ. Իրանից Հայաստան են տեղափոխվում 40-42 հազար, իսկ Թուրքիայից՝ 75-80 հազար հայեր։ Նրանց մի ստվար հատված հաստատվում է Հայկական մարզի տարածքում։ Մնացածները հաստատվում են Ռուսական կայսրությանը հպատակ հայկական տարբեր գավառներ՝ Ջավախք, Սյունիք, Արցախ, Գարդմանք։ Հայրենադարձությունը կազմակերպել էին ռուս դիվանագետ [[Ալեքսանդր Գրիբոյեդով]]ը և հայոց կաթողիկոս [[Ներսես Աշտարակեցի]]ն։ Միաժամանակ Իրանից և Թուրքիայից Հայկական մարզ են տեղափոխվում այլ քրիստոնյաներ՝ հույներ և ասորիներ։ Հայկական մարզի տարածքը լքում են բազմաթիվ թուրքեր և պարսիկներ։ Հայկական մարզը ռուսահայության համար սկսում է դիտարկվել որպես հայության նոր կենտրոն։ Արդյունքում ընդհանուր բնակչության թիվը հասնում է 160 հազարի, որից հայերը արդեն կազմում էին մեծամասնություն՝ 52 տոկոս՝
 {| class="wikitable"
 |-
@@ Տող 108. / Տող 103. @@
 |}
-Դեռևս նախքան հայրենադարձությունը, հայերի ստվար խմբեր էին բնակվում Շամախու և Թիֆլիսի նահանգներում։ Թիֆլիսը [[1804]]թ. գրեթե ամբողջությամբ հայաբնակ քաղաք էր՝ [[80]] տոկոս [[հայ]] բնակչությամբ։ Այսպիսով, Հայկական մարզում, Արցախում, Սյունիքում, Գարդմանքում ու Ջավախքում (Արևելյան Հայաստանում), ինչպես նաև Թիֆլիսի ու Շամախու նահանգներում, հայերի ընդհանուր թիվը հասնում էր 300.000-ի։ Անդրկովկասի հայությունը, երկար դարեր անց, վերջապես կարողացավ հանգիստ շունչ քաշել և սեփական տարածքում ձեռնամուխ լինել ստեղծարար աշխատանքի։
+Դեռևս նախքան հայրենադարձությունը, հայերի ստվար խմբեր էին բնակվում Շամախու և Թիֆլիսի նահանգներում։ Թիֆլիսը [[1804]]թ. գրեթե ամբողջությամբ հայաբնակ քաղաք էր՝ 80 տոկոս [[հայ]] բնակչությամբ։ Այսպիսով, Արևելյան Հայաստանում, ինչպես նաև Թիֆլիսի ու Շամախու նահանգներում, հայերի ընդհանուր թիվը հասնում էր 300 000-ի։
 ==Հայկական մարզի վերացումը==
 [[Պատկեր:Эривань (Ереван) 1843 из Винклера.jpg|մինի|աջից]]
-Հայկական մարզի ստեղծումը, այնուամենայնիվ, ժամանակավոր միջոցառում էր՝ ամբողջ [[Այսրկովկաս]]ում վարչական լայն վերափոխումների անցկացման նախօրեին։ [[1840]]-ի [[ապրիլի 10]]-ի Նիկոլայ Առաջին Ռոմանով կայսեր հրամանագրով, Այսրկովկասի վարչական նոր բաժանմամբ, ստեղծվեցին '''Վրացա-Իմերեթական նահանգը'''՝ Թիֆլիս կենտրոնավ և '''Կասպիական մարզը'''՝ Շամախի կենտրոնով։ Բաժանումն անցկացնելիս հաշվի չէին առնվել անդրկովկասյան ժողովուրդների կրոնական և ազգային պատկանելությունները, և դա հանգեցրել էր տեղաբնիկ ժողովուրդներ դժգոհությանը։
+Հայկական մարզի ստեղծումը, այնուամենայնիվ, ժամանակավոր միջոցառում էր՝ ամբողջ [[Այսրկովկաս]]ում վարչական լայն վերափոխումների անցկացման նախօրեին։ [[1840]] թվականի [[ապրիլի 10]]-ի Նիկոլայ առաջին կայսեր հրամանագրով, Այսրկովկասի վարչական նոր բաժանմամբ, ստեղծվեցին [[Վրացա-Իմերեթական նահանգ]]ը՝ [[Թիֆլիս]] կենտրոնով և [[Կասպիական մարզ]]ը՝ [[Շամախի]] կենտրոնով։ Բաժանումն անցկացնելիս հաշվի չէին առնվել անդրկովկասյան ժողովուրդների կրոնական և ազգային պատկանելությունները, և դա հանգեցրել էր տեղաբնիկ ժողովուրդներ դժգոհությանը։
-Հայկական մարզը որպես ինքնուրույն միավոր դադարեց գոյություն ունենալ, և նրա տարածքը Լոռու ու Ջավախքի հետ մտցվեց Վրացա-Իմերեթական նահանգի մեջ։ Արցախը, Զանգեզուրը և Գարդմանքը մտցվեցին Կասպիական մարզի տարածք։ Հայկական մարզի վերացումով խորտակվեցին հայկական ինքնավարության վերաբերյալ [[հայ]] հասարա-քաղաքական գործիչների պատրանքները։
+Հայկական մարզը որպես ինքնուրույն միավոր դադարեց գոյություն ունենալ, և նրա տարածքը Լոռու ու Ջավախքի հետ մտցվեց Վրացա-Իմերեթական նահանգի մեջ։ Արցախը, Զանգեզուրը և Գարդմանքը մտցվեցին Կասպիական մարզի տարածք։ Հայկական մարզի վերացումով խորտակվեցին հայկական ինքնավարության վերաբերյալ հայ հասարա-քաղաքական գործիչների պատրանքները։
 Սակայն մեկ տասնամյակ անց՝ [[1849]] թվականին, կայսեր հատուկ հրամանագրով կազմվեց [[Երևանի նահանգ]]ը՝ որպես վարչատարածքային ինքնուրույն միավոր՝ ամբողջությամբ համընկնելով նախկին Հայկական մարզի և Շիրակի տարածքին։
 ==Տես նաև==
-* [[Հայերը Ռուսաստանում]]
+* [[Պատմության խեղաթյուրումը Ադրբեջանում]]
-* [[Խամսայի մելիքություններ|Արցախի մելիքություններ]]
+== Ծանոթագրություններ ==
+{{ծանցանկ|2}}
+== Արտաքին հղումներ ==
+* [http://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=hy#v=onepage&q&f=false Шопен И. И., «Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской империи», Санктпетербург, 1852.]
+* [http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_15/book/Binder1.pdf Присоединение Восточной Армении к России, Т. I (1801 – 1813), Сборник док. под ред. Ц.П. Агаян (сост. С.А. Тер-Авакимова, Д.А. Мурадян, В.А. Дилоян), Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1972.]
+* [http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_16/book/Binder1.pdf Присоединение Восточной Армении к России,Т. II (1814 – 1830), Сборник док. под ред. Ц.П. Агаян (сост. В.А. Дилоян, А.В. Алексанян), Ереван : Изд-во АН АрмССР, 1978.]
+* [http://hpj.asj-oa.am/2096/1/1974-2(91).pdf Դարբինյան Մ. Ղ. Արևմտահայերի 1829—1830 թթ. գաղթը Հայկական մարզ և հարակից շրջաններ.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1974, № 2, էջ 91-100։]
+* [http://hpj.asj-oa.am/3053/1/1978-3(26).pdf Тавакалян Н. А., Переселение армян из Персии и Турции в Закавказье после присоединения Восточной Армении к России.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1978, № 3, стр. 26-40.]
+* [http://hpj.asj-oa.am/4545/1/1986-2(209).pdf Тунян В. Г., Материалы об организации управления Восточной Армении в 1827—1828 гг.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1986, № 2, стр. 209-219.]
+* [http://hpj.asj-oa.am/5488/1/1990-4(229).pdf Тунян В. Г., Волнения поселян Армянской области. 1834 год.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1990, № 4, стр. 229-235.]
 :::::::{| class="wikitable" cellpadding="3" style="text-align: center;"
@@ Տող 146. / Տող 153. @@
 |}
 <center>[[Պատկեր:Flag of Armenia.svg|{}|22px]]'''[[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետություն]] ([[1918]]-[[1920]])'''[[Պատկեր:Coat of Arms of the DRA.png|{}|22px]]</center>
-== Աղբյուրներ և գրականություն ==
-* [http://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=hy#v=onepage&q&f=false Шопен И. И., «Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху её присоединения к Российской империи», Санктпетербург, 1852.]
-* [http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_15/book/Binder1.pdf Присоединение Восточной Армении к России, Т. I (1801 – 1813), Сборник док. под ред. Ц.П. Агаян (сост. С.А. Тер-Авакимова, Д.А. Мурадян, В.А. Дилоян), Ереван: Изд-во АН АрмССР, 1972.]
-* [http://serials.flib.sci.am/openreader/nyut_hay_jogh_patm_16/book/Binder1.pdf Присоединение Восточной Армении к России,Т. II (1814 – 1830), Сборник док. под ред. Ц.П. Агаян (сост. В.А. Дилоян, А.В. Алексанян), Ереван : Изд-во АН АрмССР, 1978.]
-* [http://hpj.asj-oa.am/2096/1/1974-2(91).pdf Դարբինյան Մ. Ղ. Արևմտահայերի 1829—1830 թթ. գաղթը Հայկական մարզ և հարակից շրջաններ.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1974, № 2, էջ 91-100։]
-* [http://hpj.asj-oa.am/3053/1/1978-3(26).pdf Тавакалян Н. А., Переселение армян из Персии и Турции в Закавказье после присоединения Восточной Армении к России.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1978, № 3, стр. 26-40.]
-* [http://hpj.asj-oa.am/4545/1/1986-2(209).pdf Тунян В. Г., Материалы об организации управления Восточной Армении в 1827—1828 гг.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1986, № 2, стр. 209-219.]
-* [http://hpj.asj-oa.am/5488/1/1990-4(229).pdf Тунян В. Г., Волнения поселян Армянской области. 1834 год.- «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1990, № 4, стр. 229-235.]
-== Ծանոթագրություններ ==
-{{ծանցանկ}}
 {{ՀՀՀ}}
 {{ՀՍՀ}}