«Հայկական մարզ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Հայկական մարզ
	Զինանշան
	;
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Կարգավիճակ	oblast of the Russian Empire?
Վարչկենտրոն	Երևան
Պաշտոնական լեզուներ	հայերեն, ռուսերեն, ադրբեջաներեն, պարսկերեն և քրդերեն
Տարածք	20 720 կմ²
Հիմնադրված է	մարտի 21, 1828 թ.
	Հայկական մարզ Վիքիպահեստում

Դիտել պատմությունը

← Նախորդ տարբ Հաջորդ տարբ →

Content deleted Content added

ՎիզուալԵլատեքստ

Գծային

19:44, 17 հունվարի 2015-ի տարբերակ

Հայկական մարզ (ռուս.՝ Армяская область) վարչական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում 1828-1840 թվականներին։ Պարսկական տիրապետությունից ազատագրելով՝ Նիկոլայ I ցարը 1827 թվականին Երևանը միացրել է Ռուսաստանին։ 1828 թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Հայկական մարզը^[1]՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունների տարածքի հիման վրա։

Մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21 000 կմ²՝ զբաղեցնելով Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի արևմտյան շրջաններները՝ Արարատյան դաշտը, Արարատ և Արագած լեռները, Սևանի ավազանը, Կոտայքը և Նախիջևանը։ Այժմ մարզի տարածքը հիմնականում համապատասխանում է Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական հատվածին։ Բացառություն է կազմում Արարատ լեռը և նրա շրջակայքը, որը պատկանում է Թուրքիային, և Նախիջևանը, որն ամբողջությամբ պատկանում է Ադրբեջանին ^[2]։

1840 թվականի կայսերական ռեֆորմի արդյունքում Հայկական մարզը Թիֆլիսի և Քութայիսիի մարզերի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ Վրացա-Իմերեթական նահանգ՝ Թիֆլիս կենտրոնով։

Հայկական մարզի ստեղծումը և կառավարումը

Գեներալ Վասիլի Բեհբութով
(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)

Թուրքմենչայի պայմանագրի վավերացումից (փետրվարի 10, 1828) հետո՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակ, առաջ է քաշվում այն հարցը, թե ինչպիսի կարգեր պետք է հաստատել երկրում։ Խաչատուր Լազարյանը Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն՝ սեփական օրենքներով, զինանշանով և դրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքով։ Հայ եկեղեցին պահպանելու էր իր իրավունքները։

Լազարյանի նախագծի փոխարեն Նիկոլայ I Ռոմանով կայսեր 1828 թվականի մարտի 21-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը ^[1]։ Դրա մեջ մտել են Արևելյան Հայաստանի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ Երևանի և Նախիջևանի նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Գյանջայի (Գանձակ) և Ղարաբաղի խանությունները (Արցախ), Շորագյալի (Շիրակ) Բորչալուի (Լոռի) ու Ախալքալաքի (Ջավախք) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Վասպուրականի արևելքը և Պարսկահայքը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում։

Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն քաղաքը՝ Երևանը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին։ Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին Նոր Բայազետը՝ արևելքում՝ Սևանա լճի ափին, և Նախիջևանը՝ հարավում։ Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի Բայազետ և Ալաշկերտ գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը։ Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում Վաղարշապատը, այժմ՝ Էջմիածին։ Նոր շունչ ստացան հին հայկական քաղաքներ Արտաշատն ու Արմավիրը, վերաբնակեցվեցին լքյալ գյուղերը, հիմնվեցին տասնյակ նոր բնակավայրեր։

Հայկական մարզի կառավարել է մարզային վարչության կողմից։ Դրա կազմում էին երկու ռուս զինվորական, հայ և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։ Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր թուրքերից, թաթարներից, պարսիկներից ու քրդերից։ Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։

Հայկական մարզի ղեկավարումը 1828 թվականին ստանձնել է գեներալ Ալեքսանդր Ճավճավաձեն, որին փոխարինեց հայազգի իշխան, գեներալ Վասիլի Բեհբութովը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության, ծնունդով Թիֆլիսից)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ 1833թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն^[3]։

Տարածքը և բնակչությունը

Հայկական մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21.000 քառ.կմ։ Հայկական մարզը նախապես բաժանվել է Երևանի , Նախիջևանի գավառների և Օրդուբադի օկրուգի։ Հայկական մարզի տարածքի մեջ չեն մտել այնպիսի հայկական տարածքներ, ինչպիսիք էին Սյունիքը (Զանգեզուր), Արցախը (Ղարաբաղ), Գարդմանքը (Գանձակ), Շիրակը (Շորագյալ), Լոռին (Բորչալու), Տավուշը (Շամշադին) և Ջավախքը (Ախալքալաք)։ 1833թ. վարչական բաժանմամբ Երևանի գավառից անջատվել են Սուրմալուի և Սարդարապատի գավառները, իսկ Նախիջևանի և Օրդուբադի գավառները պահպանվել են։ Հայկական մարզի բնակչությունը 1830թ. կազմել է շուրջ 160.000 մարդ^[4]։ Երևանը սկսում է զարգանալ որպես ռուսական մարզկենտրոն։

Հերթական թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ՝ 1603-1604թթ. պարսիկները Շահ Աբբաս Առաջինի հրամանով խանության բնիկ բնակչությանը՝ հայերին, գերեվարել էին Պարսկաստան։ Նահանգը հայաթափվել էր և ավելի քան 300 հազար հայերի փոխարեն այստեղ բնակվելու էին եկել փոքրաքանակ քրդական և թյուրքական ցեղեր։ Նրանք ոչ միայն տիրացել էին հայկական բնակավայրերին, այլև վերանվանել դրանք։

Այդ է պատճառը, որ երբ գեներալ Իվան Պասկևիչի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները 1827թ. հոկտեմբերի 1-ին ազատագրում են Երևանի բերդը, խանության 100.000 հպատակներից 23.000-ն էին ազգությամբ հայ^[5]։ Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50.000 բնակչից հայեր էին 12.000-ը։ Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։ Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը^[6]։

Հայ ժողովրդի մեծ բարեկամ, ռուս դիվանագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդով

1828-1830թթ. Իրանից Հայաստան են տեղափոխվում 40-42 հազար, իսկ Թուրքիայից՝ 75-80 հազար հայեր։ Նրանց մի ստվար հատված հաստատվում է Հայկական մարզի տարածքում։ Մնացածները հաստատվում են Ռուսական կայսրությանը հպատակ հայկական տարբեր գավառներ՝ Ջավախք, Սյունիք, Արցախ, Գարդմանք։ Հայրենադարձությունը կազմակերպել էին ռուս դիվանագետ Ալեքսանդր Գրիբոյեդովը և հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցին։ Միաժամանակ Իրանից և Թուրքիայից Հայկական մարզ են տեղափոխվում այլ քրիստոնյաներ՝ հույներ և ասորիներ։ Հայկական մարզի տարածքը լքում են բազմաթիվ թուրքեր և պարսիկներ։ Հայկական մարզը ռուսահայության համար սկսում է դիտարկվել որպես հայության նոր կենտրոն։ Արդյունքում ընդհանուր բնակչության թիվը հասնում է 160 հազարի, որից հայերը արդեն կազմում էին մեծամասնություն՝ 52 տոկոս՝

	հայ բնակչություն	մուսուլմաններ	ընդհանուր
Երևանի գավառ և Շիրակ	66.000	50.000	120.000
Նախիջևանի գավառ և Օրդուբադ	16.000	24.000	40.000
Հայկական մարզ	82.000	74.000	160.000

Դեռևս նախքան հայրենադարձությունը, հայերի ստվար խմբեր էին բնակվում Շամախու և Թիֆլիսի նահանգներում։ Թիֆլիսը 1804թ. գրեթե ամբողջությամբ հայաբնակ քաղաք էր՝ 80 տոկոս հայ բնակչությամբ։ Այսպիսով, Հայկական մարզում, Արցախում, Սյունիքում, Գարդմանքում ու Ջավախքում (Արևելյան Հայաստանում), ինչպես նաև Թիֆլիսի ու Շամախու նահանգներում, հայերի ընդհանուր թիվը հասնում էր 300.000-ի։ Անդրկովկասի հայությունը, երկար դարեր անց, վերջապես կարողացավ հանգիստ շունչ քաշել և սեփական տարածքում ձեռնամուխ լինել ստեղծարար աշխատանքի։

Հայկական մարզի վերացումը

Հայկական մարզի ստեղծումը, այնուամենայնիվ, ժամանակավոր միջոցառում էր՝ ամբողջ Այսրկովկասում վարչական լայն վերափոխումների անցկացման նախօրեին։ 1840-ի ապրիլի 10-ի Նիկոլայ Առաջին Ռոմանով կայսեր հրամանագրով, Այսրկովկասի վարչական նոր բաժանմամբ, ստեղծվեցին Վրացա-Իմերեթական նահանգը՝ Թիֆլիս կենտրոնավ և Կասպիական մարզը՝ Շամախի կենտրոնով։ Բաժանումն անցկացնելիս հաշվի չէին առնվել անդրկովկասյան ժողովուրդների կրոնական և ազգային պատկանելությունները, և դա հանգեցրել էր տեղաբնիկ ժողովուրդներ դժգոհությանը։

Հայկական մարզը որպես ինքնուրույն միավոր դադարեց գոյություն ունենալ, և նրա տարածքը Լոռու ու Ջավախքի հետ մտցվեց Վրացա-Իմերեթական նահանգի մեջ։ Արցախը, Զանգեզուրը և Գարդմանքը մտցվեցին Կասպիական մարզի տարածք։ Հայկական մարզի վերացումով խորտակվեցին հայկական ինքնավարության վերաբերյալ հայ հասարա-քաղաքական գործիչների պատրանքները։

Սակայն մեկ տասնամյակ անց՝ 1849 թվականին, կայսեր հատուկ հրամանագրով կազմվեց Երևանի նահանգը՝ որպես վարչատարածքային ինքնուրույն միավոր՝ ամբողջությամբ համընկնելով նախկին Հայկական մարզի և Շիրակի տարածքին։

Տես նաև

Արևելյան Հայաստան
Երևանի կուսակալություն (1502-1724)			Ղարաբաղի կուսակալություն (1502-1726)
Կարսի վիլայեթ (1639-1878) Թուրքիա	Երևանի խանություն (1747-1828)	Նախիջևանի խանություն (1747-1828)	Ղարաբաղի խանություն (1747-1822)	Գանձակի խանություն (1747-1804)
	Հայկական մարզ (1828-1840)		Ղարաբաղի գավառ (1822-1840)	Գանձակի գավառ (1804-1840)
	Վրացաիմերեթական նահանգի մաս		Կասպիական նահանգի մաս
Կարսի մարզ (1878-1918)	Երևանի նահանգ (1849-1918)		Ելիզավետպոլի նահանգ (1867-1918)

Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)

Աղբյուրներ և գրականություն

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368
↑ О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. — Наука, 1966.
↑ http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433
↑ http://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&hl=ru&pg=RA1-PA640#v=onepage&q&f=false
↑ The persian khanate of Erevan, Iranica
↑ http://historyarmenia.org/731.html

Այս հոդվածի նախնական տարբերակը կամ նրա մասը վերցված է Հայկական համառոտ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

[ReferenceA-1] 1,0 ^1,1 Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368

[2] О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. — Наука, 1966.

[3] ttp://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433

[4] ttp://books.google.am/books?id=uzIpAAAAYAAJ&hl=ru&pg=RA1-PA640#v=onepage&q&f=false

[b-5] The persian khanate of Erevan, Iranica

[6] ttp://historyarmenia.org/731.html

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

@@ Տող 12. / Տող 12. @@
  |Դրոշի նկարագրում =
  |Երկիր = Ռուսական կայսրություն
- |Մակարդակ = 2-րդ
+ |Մակարդակ =
  |Հիմն =
  |Կարգավիճակ = [[մարզ]]
@@ Տող 20. / Տող 20. @@
  |Խոշորագույն քաղաք = [[Երևան]]
  |Խոշոր քաղաքներ = [[Ալեքսանդրապոլ]]<br />[[Նախիջևան]]
- |Կազմավորման թվական = [[1828]]-[[1840]] թթ.
+ |Կազմավորման թվական = [[1828]]-[[1840]]
  |Ղեկավար = Գեներալ Պասկիևիչ
  |Ղեկավարի պաշտոն = գեներալ-նահանգապետ
@@ Տող 32. / Տող 32. @@
  |Լեզու =  [[Ռուսերեն]],
  |Լեզուներ = [[Հայերեն]]
- |Բնակչություն = 160.000
+ |Բնակչություն = 160 000
- |Մարդահամարի թվական = [[1830]] թ.
+ |Մարդահամարի թվական = 1830
  |Տոկոսը բնակչությունից =
  |Տեղը ըստ բնակչության =
- |Խտություն
+ |Խտություն = 7,6
  |Տեղը ըստ խտության =
- |Ազգային կազմ = [[Հայեր]], [[ռուսներ]], [[թուրքեր]], [[քրդեր]]
+ |Ազգային կազմ = [[Հայեր]], [[թուրքեր]], [[քրդեր]]
  |Կրոնական կազմ = [[Հայ Առաքելական եկեղեցի]]<br />[[Իսլամ]]
- |Տարածք = 21.000 քառ.կմ
+ |Տարածք = 21 000 կմ<sup>2</sup>
  |Տոկոսը տարածքից =
  |Տեղը ըստ տարածքի =
- |Առավելագույն բարձրություն = 5.165
+ |Առավելագույն բարձրություն = 5 165
- |Միջին բարձրություն = 1.000
+ |Միջին բարձրություն =
- |Նվազագույն բարձրություն = 380
+ |Նվազագույն բարձրություն =
  |Լայնք =
  |Երկայնք =
@@ Տող 61. / Տող 61. @@
  |Ավտոմոբիլային կոդ =
  |Կայք =
- |Վիքիպահեստում =
+ |Վիքիպահեստում =Erivan Governorate
  |Ծանոթագրություններ =
 }}
-'''Հայկական մարզը''' [[1828]] -[[1840]]թթ., ([[ռուսաց լեզու|ռուսերեն]]՝ Армяская область) վարչական միավոր էր [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] կազմում։ Պարսկական տիրապետությունից ազատագրելով՝ Նիկոլայ Առաջին ցարը [[1827]]թ. Երևանը միացրել է Ռուսաստանին։ [[1828]] թ. վերջնականապես ձևավորվում է '''Հայկական մարզը'''<ref name="ReferenceA">Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368</ref>՝ '''Երևանի խանության''' տարածքի հիման վրա։
+'''Հայկական մարզ''' ({{lang-ru|Армяская область}}) վարչական միավոր [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] կազմում 1828-1840 թվականներին։ Պարսկական տիրապետությունից ազատագրելով՝ [[Նիկոլայ I]] ցարը [[1827]] թվականին Երևանը միացրել է Ռուսաստանին։ [[1828]] թվականին վերջնականապես ձևավորվում է Հայկական մարզը<ref name="ReferenceA">Полное собрание законов Российской империи, собрание 2-е, т. XV, ст. 13368</ref>՝ [[Երևանի խանություն|Երևանի]] և [[Նախիջևանի խանություն]]ների տարածքի հիման վրա։
-Մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21.000 քառ.&nbsp;կմ, ՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]] նահանգի արևմտյան շրջաններները` [[Արարատյան դաշտ]]ը, [[Արարատ]] և [[Արագած]] լեռները, [[Սևանի ավազան]]ը, [[Կոտայք]]ը և [[Նախիջևան]]ը։ Այժմ մարզի տարածքը հիմնականում համապատասխանում է [[Հայաստանի Հանրապետության]] կենտրոնական հատվածին։ Բացառություն է կազմում [[Արարատ]] լեռը, որն ամբողջությամբ պատկանում է [[Թուրքիա]]յին, և Նախիջևանը, որն ամբողջությամբ պատկանում է [[Ադրբեջան]]ին <ref>О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. — Наука, 1966.</ref>։
+Մարզի տարածքը կազմել է շուրջ 21 000 կմ<sup>2</sup>՝ զբաղեցնելով [[Մեծ Հայք]]ի [[Այրարատ]] նահանգի արևմտյան շրջաններները՝ [[Արարատյան դաշտ]]ը, [[Արարատ]] և [[Արագած]] լեռները, [[Սևանի ավազան]]ը, [[Կոտայք]]ը և [[Նախիջևան]]ը։ Այժմ մարզի տարածքը հիմնականում համապատասխանում է [[Հայաստանի Հանրապետության]] կենտրոնական հատվածին։ Բացառություն է կազմում [[Արարատ]] լեռը և նրա շրջակայքը, որը պատկանում է [[Թուրքիա]]յին, և [[Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետություն|Նախիջևանը]], որն ամբողջությամբ պատկանում է [[Ադրբեջան]]ին <ref>О. П. Маркова. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. — Наука, 1966.</ref>։
-[[1840]] թ. Կայսերական ռեֆորմի արդյունքում Հայկական մարզը [[Թիֆլիս]]ի և Քութայիսիի մարզերի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ '''Վրացա-Իմերեթական նահանգ'''` [[Թիֆլիս]] կենտրոնով։
+[[1840]] թվականի կայսերական ռեֆորմի արդյունքում Հայկական մարզը Թիֆլիսի և Քութայիսիի մարզերի հետ միացվել է Ռուսական կայսրությանը՝ որպես մեկ վարչատարածքային միավոր՝ [[Վրացա-Իմերեթական նահանգ]]՝ [[Թիֆլիս]] կենտրոնով։
 ==Հայկական մարզի ստեղծումը և կառավարումը==
-[[Պատկեր:Ivan Paskevich.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Իվան Պասկևիչ՝
+[[Պատկեր:Ivan Paskevich.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Իվան Պասկևիչ՝<br />կոմս Էրիվանսկի]]
+[[Պատկեր:Bebutov.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Վասիլի Բեհբութով<br />(Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)]]
+{{Հիմնական հոդված|Թուրքմենչայի պայմանագիր}}
+[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] վավերացումից ([[փետրվարի 10]], [[1828]]) հետո՝ [[Արևելյան Հայաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին]] միացնելու ժամանակ, առաջ է քաշվում այն հարցը, թե ինչպիսի կարգեր պետք է հաստատել երկրում։ [[Խաչատուր Լազարյան]]ը Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն՝ սեփական օրենքներով, զինանշանով և դրոշով, ինչպես նաև՝ սահմանապահ զորքով։ [[Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|Հայ եկեղեցին]] պահպանելու էր իր իրավունքները։
+Լազարյանի նախագծի փոխարեն [[Նիկոլայ I]] Ռոմանով կայսեր [[1828]] թվականի [[մարտի 21]]-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը <ref name="ReferenceA"/>։ Դրա մեջ մտել են [[Արևելյան Հայաստան]]ի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ [[Երևանի խանություն|Երևան]]ի և [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Գյանջայի խանություն|Գյանջայի]] ([[Գանձակ]]) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները ([[Արցախ (նահանգ)|Արցախ]]), Շորագյալի ([[Շիրակ (գավառ)|Շիրակ]]) Բորչալուի ([[Լոռի]]) ու Ախալքալաքի ([[Ջավախք]]) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Վասպուրական]]ի արևելքը և [[Պարսկահայք]]ը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում։
-կոմս Էրիվանսկի]][[Պատկեր:Bebutov.jpg|մինի|ձախից|Գեներալ Վասիլի Բեհբութով
+Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն քաղաքը՝ [[Երևան]]ը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին։ Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին [[Գավառ|Նոր Բայազետ]]ը՝ արևելքում՝ [[Սևան]]ա լճի ափին, և [[Նախիջևան]]ը՝ հարավում։ Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի [[Բայազետ]] և [[Ալաշկերտ]] գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը։ Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում [[Վաղարշապատ]]ը, այժմ՝ Էջմիածին։ Նոր շունչ ստացան հին հայկական քաղաքներ [[Արտաշատ]]ն ու [[Արմավիր]]ը, վերաբնակեցվեցին լքյալ գյուղերը, հիմնվեցին տասնյակ նոր բնակավայրեր։
- (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության)]]
-''Հիմնական հոդված՝'' [[Թուրքմենչայի պայմանագիր]]
+Հայկական մարզի կառավարել է մարզային վարչության կողմից։ Դրա կազմում էին երկու ռուս զինվորական, [[հայ]] և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։ Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր [[թուրքեր]]ից, [[ադրբեջանցիներ|թաթար]]ներից, [[պարսիկ]]ներից ու [[քրդեր]]ից։ Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։
-[[Թուրքմենչայի պայմանագիր|Թուրքմենչայի պայմանագրի]] վավերացումից ([[10]].[[2]].[[1828]]) հետո՝ Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միացնելու ժամանակ, առաջ է քաշվում այն հարցը, թե ինչպիսի կարգեր պետք է հաստատել երկրում։ Մի խումբ հայրենասերներ Խաչատուր Լազարյանի գլխավորությամբ Հայաստանի ինքնավարություն ստեղծելու նախագիծ են ներկայացնում, ըստ որի Ռուսաստանի հովանու ներքո Արևելյան Հայաստանում ստեղծվելու էր ինքնավարություն։ Այն ունենալու էր իր օրենքները, զինանշանը և դրոշը, սահմանապահ զորքը։ Հայ եկեղեցին պահպանելու էր իր իրավունքները։
+Հայկական մարզի ղեկավարումը [[1828]] թվականին ստանձնել է գեներալ Ալեքսանդր Ճավճավաձեն, որին փոխարինեց [[հայ]]ազգի իշխան, գեներալ Վասիլի Բեհբութովը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության, ծնունդով Թիֆլիսից)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ [[1833]]թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն<ref>http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433</ref>։
-:Լազարյանի նախագծի փոխարեն [[Նիկոլայ I]] Ռոմանով ցարի [[1828]]-ի [[մարտի 21]]-ի հրամանագրով, ստեղծվում է Հայկական մարզը <ref name="ReferenceA"/>։ Դրա մեջ մտել են [[Արևելյան Հայաստան]]ի այն տարածքները, որոնք Թուրքմենչայի պայմանագրով անցել էին Ռուսական կայսրությանը՝ [[Երևանի խանություն|Երևան]]ի և Նախիջևանի նախկին խանությունները և Օրդուբադի գավառը։ Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ Գյանջայի ([[Գանձակ]]) և [[Ղարաբաղի խանություն]]ները ([[Արցախ]]) և Բորչալուի ([[Լոռի]]) ու Ախալքալաքի ([[Ջավախք]]) գավառները դուրս են մնում Հայկական մարզի տարածքից: Արևելյան Հայաստանի մյուս տարածքները՝ [[Վասպուրական]]ի արևելքը և [[Պարսկահայք]]ը մնացին շահական Պարսկաստանի կազմում:
-:Հայկական մարզի կենտրոն ընտրվեց Արևելյան Հայաստանի խոշորագույն քաղաքը՝ [[Երևան]]ը՝ շուրջ 13 հազար բնակչությամբ, որի կեսից ավելին հայեր էին: Հայկական մարզի մյուս քաղաքներն էին [[Գավառ|Նոր Բայազետ]]ը՝ արևելքում՝ [[Սևան]]ա լճի ափին, և [[Նախիջևան]]ը՝ հարավում: Նոր Բայազետը, այժմ՝ Գավառ, հիմնեցին Արևմտյան Հայաստանի [[Բայազետ]] և [[Ալաշկերտ]] գավառներից Սևանի ավազան տեղափոխված հայերը: Որպես պատմամշակութային-հոգևոր կենտրոն՝ իր դերը չէր կորցնում [[Վաղարշապատ]]ը, այժմ՝ Էջմիածին: Նոր շունչ ստացան հին հայկական քաղաքներ [[Արտաշատ]]ն ու [[Արմավիր]]ը, վերաբնակեցվեցին լքյալ գյուղերը, հիմնվեցին տասնյակ նոր բնակավայրեր:
-:Հայկական մարզը կառավարել է մարզային վարչությունը, որի կազմում էին երկու ռուս զինվորական, [[հայ]] և մուսուլման բնակչությունից մեկական ներկայացուցիչ, երեք խորհրդական, որոնք վարում էին գործադիր, ֆինանսական, տնտեսական ու դատական գործերը։ Ընդ որում, մուսուլմանական բնակչությունը ներկայացվում էր ընդհանուր, սակայն իրականում կազմված էր [[թուրքեր]]ից, [[ադրբեջանցիներ|թաթար]]ներից, [[պարսիկ]]ներից ու [[քրդեր]]ից: Հարկերի ու տուրքերի գանձումն իրականացնում էր հատուկ կոմիսարը։
-Հայկական մարզի ղեկավարումը [[1828]]թ. ստանձնել է գեներալ Ալեքսանդր Ճավճավաձեն, որին փոխարինեց [[հայ]]ազգի իշխան, գեներալ Վասիլի Բեհբութովը (Բարսեղ Հովսեփի Բեհբության, ծնունդով Թիֆլիսից)։ Հայկական մարզը բաժանված էր 5 գավառների, որտեղ հիմնվում են ոստիկանական վարչություններ և գավառային դատարաններ։ [[1833]]թ. վերանում է մարզային վարչության կոլեգիալ ղեկավարման ձևը, և լայն իրավունքներ են տրվում վարչության պետին։ Հիմնվում են ոստիկանական, դատական, ֆինանսական բաժիններ և հարկային վարչություն<ref>http://www.findarmenia.com/arm/history/23/432/433</ref>։
 ==Տարածքը և բնակչությունը==
@@ Տող 96. / Տող 92. @@
 Հերթական թուրք-պարսկական պատերազմի ժամանակ՝ [[1603]]-[[1604]]թթ. պարսիկները Շահ Աբբաս Առաջինի հրամանով խանության բնիկ բնակչությանը՝ հայերին, գերեվարել էին Պարսկաստան։ Նահանգը հայաթափվել էր և ավելի քան 300 հազար հայերի փոխարեն այստեղ բնակվելու էին եկել փոքրաքանակ քրդական և թյուրքական ցեղեր։ Նրանք ոչ միայն տիրացել էին հայկական բնակավայրերին, այլև վերանվանել դրանք։
-Այդ է պատճառը, որ երբ գեներալ [[Իվան Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները [[1827]]թ. հոկտեմբերի 1-ին ազատագրում են Երևանի բերդը, խանության 100.000 հպատակներից 23.000-ն էին ազգությամբ հայ<ref name="b"/>։ Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50.000 բնակչից հայեր էին 12.000-ը։ Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։ Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը<ref>http://historyarmenia.org/731.html</ref>։
+Այդ է պատճառը, որ երբ գեներալ [[Իվան Պասկևիչ]]ի գլխավորությամբ ռուսական զորքերը և հայ կամավորական ջոկատները [[1827]]թ. հոկտեմբերի 1-ին ազատագրում են Երևանի բերդը, խանության 100.000 հպատակներից 23.000-ն էին ազգությամբ հայ<ref name="b">[http://www.iranicaonline.org/articles/erevan-1#ii The persian khanate of Erevan, Iranica]</ref>։ Հարևան Նախիջևանի խանությունում 50.000 բնակչից հայեր էին 12.000-ը։ Միան Արցախում և Սյունիքում էին հայերը շարունակում կազմել բացարձակ մեծամասնություն։ Արևելյան Հայաստանում հայ ժողովրդի գլխին կանգնած էր ֆիզիկական բնաջնջման վտանգը<ref>http://historyarmenia.org/731.html</ref>։
 [[Պատկեր:Портрет Нерсеса Аштаракеци.А.Овнатанян.jpg|մինի|ձախից|Ամենայն հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցի]]
@@ Տող 121. / Տող 117. @@
 Հայկական մարզը որպես ինքնուրույն միավոր դադարեց գոյություն ունենալ, և նրա տարածքը Լոռու ու Ջավախքի հետ մտցվեց Վրացա-Իմերեթական նահանգի մեջ։ Արցախը, Զանգեզուրը և Գարդմանքը մտցվեցին Կասպիական մարզի տարածք։ Հայկական մարզի վերացումով խորտակվեցին հայկական ինքնավարության վերաբերյալ [[հայ]] հասարա-քաղաքական գործիչների պատրանքները։
-Սակայն մեկ տասնամյակ անց՝ [[1849]]թ., կայսեր հատուկ հրամանագրով կազմվեց Երևանի նահանգը՝ որպես վարչատարածքային ինքնուրույն միավոր՝ ամբողջությամբ համընկնելով նախկին Հայկական մարզի տարածքին։
+Սակայն մեկ տասնամյակ անց՝ [[1849]] թվականին, կայսեր հատուկ հրամանագրով կազմվեց [[Երևանի նահանգ]]ը՝ որպես վարչատարածքային ինքնուրույն միավոր՝ ամբողջությամբ համընկնելով նախկին Հայկական մարզի և Շիրակի տարածքին։
 ==Տես նաև==